Agpegpeggad Dagiti Bantay

“Magunggonaan ti amin no maipasigurado nga agtultuloy a makaipaay dagiti kabambantayan iti lubong iti adu a gameng para iti adu a kaputotan iti masakbayan.”​—KOFI ANNAN, SEKRETARIO-HENERAL TI UNITED NATIONS.

MABALIN a malagipmo ti kinangayed, kinatibker, ken bileg no mapanunotmo dagiti bantay. Ngem ania ti mabalin a mamagpeggad kadagitoy? Adda sumagmamano nga espesipiko a parikut nga ibaga dagiti mangitantandudo iti pannakasalaknib dagiti gameng ti nakaparsuaan nga in-inut a mangpakpakapuy iti sistema ti ekolohia iti kabambantayan. Napeggad amin dagitoy ken kumarkaroda. Amirisem ti dadduma kadagiti parikut a mamagpeggad kadagiti bantay.

 ▪ DAGITI MAMAGPROGRESO A PROYEKTO. Agarup 25 a porsiento iti kabambantayan iti lubong ti agpegpeggad gapu iti pannakaaramid dagiti kalsada, panagminas, pannakaisaad dagiti tubo, pannakaibangon dagiti dam, ken dadduma pay a mamagprogreso a proyekto a naiplano iti sumaganad a 30 a tawen. Ti pannakaaramid dagiti kalsada ti mabalin a pakaigapuan ti panagreggaay dagiti narangkis a bakras, ken nalaka laeng a makadanon dagiti agtrostroso a lalo pay a mangdadael kadagita. Kada tawen, ti panagminas ikkatenna ti agarup sangapulo a ribu a milion a tonelada a naba. Kaaduan kadagitoy ti aggapu kadagiti bantay, ken agpataud iti ad-adu pay a rugit. *

▪ PANAGBARA TI GLOBO. “Napasamak ti nailista a siam a kababaraan a tawen sipud idi 1990,” kuna ti Worldwatch Institute. Ti kabambantayan a pagnanaedan ti adu a parsua ti nangnangruna a naapektaran. Marunrunaw ti dadakkel a yelo, ken bumasbassit dagiti niebe a nangabbungot kadagiti bantay​—a sigun iti dadduma a sientista, dayta a proseso ti mangapektar iti naurnong a danum ken pakaigapuan ti nakaro a panagreggaay. Adda peggad a dinton magebgeban dagiti natural a bangen iti adu a dan-aw ti pannakarunaw ti dadakkel a yelo iti kabambantayan ti Himalaya isu a tumaud dagiti makadidigra a layus. Kasta ti namin-adun a napasamak iti napalabas a sumagmamano a dekada.

▪ PANAGBANGKAG ITI APAG-ISU A PAGBIAG. Gapu iti iyaadu ti populasion, mapilitan dagiti tattao a mangbangkag iti di nadam-eg a daga. Sigun iti maysa a panagadal, dandani kagudua iti kabambantayan ti Africa ti maus-usar itan kas bangkag wenno pagpastoran​—10 a porsiento ti pagmulaan ken 34 a porsiento ti pagpastoran. Tangay saan a nadam-eg dagitoy a kabambantayan, saan a nasayaat a pagmulaan ket masansan a bassit laeng ti maapit. * Ti nalabes met a panagpaarab kadagiti baka ti nalaka a mangdadael iti sensitibo a mulmula. Ipamatmat ti nabiit pay a panagadal a 3 laeng a porsiento iti amin a kabambantayan ti mabalin a mabangkag a mangtaginayon iti biag dagiti animal ken mulmula sadiay.

▪ GUBAT. Ti nabiit pay nga iyaadu ti gerra sibil ti nakadadaelan ti adu a bambantay. Dagiti rebelde usarenda dagiti bantay a pagkamangan kas sentro dagiti ar-aramidda. Pattapattaen ti report ti United Nations nga 67 a porsiento kadagiti kabambantayan ti Africa ti naapektaran iti “naranggas a panagrurupak ti tattao.” Dadduma met a kabambantayan ti nagbalin a pagmulaan kadagiti marihuana, a masansan nga agresulta iti armado a panagrurupak ken pannakadadael ti aglawlaw.

Masapul Aya ti Naing-inget a Panangsalaknib?

Mapadpadasanen dagiti epekto ti panangdadael ti tao kadagiti bantay. Dagiti layus, panagreggaay, ken kinakirang ti danum ti sumagmamano laeng a pakakitaan nga adda parikut. Nagtignayen dagiti gobierno. Mamulmulaan manen dagiti kabakiran iti kaykayo, ket naiparit ti panagtroso iti dadduma a lugar. Naipasdek dagiti parke nasional tapno masaluadan dagiti makapaamanga a buya ken pagnanaedan ti atap nga an-animal nga agpegpeggad a maungaw.

Nupay kasta, madaddadael met ti aglawlaw uray dagiti masalsalakniban a lugar. (Kitaem ti kahon a “Dadduma a Kabambantayan.”) Ti pumarpartak a pannakaungaw ti nadumaduma a kita ti parsua ket pagilasinan a di pay nagballigi ti panangikagumaan a mangsalaknib kadagiti kabambantayan. Ammo dagiti eksperto ti parikut, ngem awan ti nasaknap a panagtignay a  mangsalaknib kadagiti di maas-asak a kabakiran. “Maparegtaak kadagiti nasientipikuan a pannakaammotayo,” kinuna ti nalatak a biologo a ni E. O. Wilson, “ngem maupayak iti pannakadadael dagiti kangrunaan a pagnanaedan ti nadumaduma a kita ti parsua.”

Rumbeng kadi a maseknantay unay iti pannakapukaw ti nadumaduma a kita ti parsua? Sigun iti adu a biologo, pagsayaatan ti sangatauan no maitalimeng ti nadumaduma a kita ti parsua. Kas pagarigan, tukoyenda ti rosy periwinkle iti kabambantayan ti Madagascar, nga aduan iti nadumaduma a kita ti parsua. Daytoy a mula ket nakaipaayen iti napateg a pangagas iti leukemia. Maysa pay, iti adun a dekada, ti  kayo a cinchona, nga agtubtubo iti Kabambantayan ti Andes, ti pagtataudan ti kinina ken dadduma pay nga agas ti malaria. Adu pay a mula nga agtubo iti kabambantayan ti nakatulongen a nangispal iti biag ti minilion. Nupay agpayso a nagbiag met dagitoy a mula iti bakir idi naimulada iti kapatagan. Ngem ti nakadadanag ket mabalin a di igaggagara a madadael ti tao ti di pay natakuatan a pagtaudan ti agas ken nasustansia a taraon gapu iti nasaknap a pannakadadael dagiti mula iti kabakiran.

Mapasardeng pay ngata dagiti makadadael nga aramid? Mapasubli pay ngata dagiti nadadaelen? Agtalinaed kadi dagiti kabambantayan a pakasalakniban ti kinapintas ken nadumaduma a parsua?

[Footnotes]

 [Kahon/Dagiti Ladawan iti panid 7]

Dagiti Animal Iti Kabambantayan

Ti mountain lion, a pagaammo met kas puma, ket masarakan a nangnangruna iti kabambantayan, kas ipamatmat ti naganna​—nangruna iti Rockies ken iti Andes. Kas iti adu a dadakkel nga animal nga agkaan iti padada nga animal, in-inut a nagnaed dayta kadagiti narigat a madanon a lugar gapu iti panaganup ti tao.

Ti red panda ket agnanaed laeng iti kabambantayan ti Himalaya (uray iti nababbaba a bakras ti Bantay Everest). Ngem uray adayo ti pagnanaedanna, ikagkagumaan ti red panda ti agbiag gapu iti pannakadadael dagiti kakawayanan a pagtaraonna.

[Credit Line]

Cortesía del Zoo de la Casa de Campo, Madrid

Ti brown bear ket agdakdakiwas idi iti kaaduan a paset ti Europa, Asia, ken Amianan nga America. Idiay Europa, adda laengen sumagmamano a naiputputong a kabambantayan, nupay ad-adda a masarakan iti Rockies iti Canada, Alaska, ken Siberia. Bimmasiten iti 99 a porsiento ti bilangda idiay Estados Unidos idi napan a siglo.

Ti golden eagle ti agturay iti tangatang ti kabambantayan iti kaaduan a Makin-amianan a Hemispero. Nakalkaldaang ta idiay Europa bimmassiten ti bilangda ta kurang payen a 5,000 a pagassawaan gapu iti pakasaritaanna kas ‘magurgura a tumatayab.’

‘Agbiag ti giant panda gapu iti tallo a nagpateg a banag,’ kinuna ti naturalista a Tsino a ni Tang Xiyang. Dagitoy dagiti “nangato a kabambantayan ken nauneg a katanapan, napuskol a kakawayanan, ken agay-ayus a waig.” Sigun iti maysa a pattapatta, kurang payen a 1,600 a panda ti agbibiag iti kadawyan a pagnanaedanda.

[Kahon/Dagiti Ladawan iti panid 8, 9]

Dadduma a Masalsalakniban a Kabambantayan

Ti Yosemite National Park (California, E.U.A.) ket naipasdek idi 1890, gapu iti napasnek a panangikagumaan ti naturalista a ni John Muir. Kada tawen, uppat a milion a bisita ti maallukoy gapu iti napintas a buyana. Ngem ikagkagumaan dagiti autoridad iti parke a pagbalinen a natimbeng ti panangsalaknibda iti kabakiran ken ti panangipaayda kadagiti pasilidad agpaay kadagiti managayat iti nakaparsuaan.

Ti Podocarpus National Park (Ecuador) salsalaknibanna ti masansan a maul-ulepan a kabakiran ti Andes nga ayan ti adu a nadumaduma nga animal ken mula​—nasurok nga 600 a nadumaduma a tumatayab ken agarup 4,000 a kita ti mula. Natakuatan ditoy ti kinina, maysa nga agas a nakaispalen iti nagadu a biag. Kas iti adu a parke, madaddadael met dayta gapu iti awan sarday a panagtroso ken panaganup.

Ti Mount Kilimanjaro (Tanzania) ket maysa kadagiti kadakkelan a bulkan iti lubong ken ti kangatuan a bantay iti Africa. Agarab dagiti elepante kadagiti nababbaba a bakras, ket iti alimpatokna masarakan ti naisangsangayan a mula a kas iti giant lobelia ken ti giant groundsel. Dagiti kangrunaan a mamagpeggad iti daytoy ket ti maiparit a panaganup, panangkalbo iti kabakiran, ken ti panagipaarab kadagiti taraken a baka.

Ti Teide National Park (Canary Islands) ti mangsalsalaknib kadagiti naisangsangayan a mula a mangbibiag iti langalang a bulkan. Masansan a nakapuy ti sistema ti ekolohia ti kabambantayan iti isla a bulkan, isu a nalaka a madadael dagiti kita ti mula a saan a katutubo iti dayta a lugar.

Dagiti nasional a parke ti Pyrenees ken ti Ordesa (Francia ken Espania) ti mangsalsalaknib iti nakangayngayed a buya ti kabambantayan agraman dagiti mula ken animal nga adda iti dayta. Kas iti dadduma a kabambantayan iti Europa, madaddadael met ti Pyrenees gapu iti umad-adu a bakras a pagay-ayaman iti ski ken dadduma pay a pagnam-ayan dagiti turista. Ti panangbaybay-a iti kadawyan nga agrikultura adda met dakes nga epektona iti aglawlaw.

Ti Sǒraksan National Park ti kalatakan a parke iti Republika iti Korea. Nakapimpintas dagiti nakaay-ayat a granito a bantayna ken ti kakaykaywan a bakrasna nangruna no otonio. Ngem gapu iti kinalatakna, ti kaadu ti tattao iti dadduma a desdes no ngudo ti lawas ket kasla kaadu ti tattao kadagiti bangketa iti siudad.

 [Kahon/Dagiti Ladawan iti panid 10]

Dagiti Mula iti Kabambantayan

Tower of jewels. Bayat ti sumagmamano a lawas iti primavera, dumakkel daytoy nagpintas a sabong a kas iti katayag ti tao. Masarakan dayta iti kangato a 1,800 a metro iti dua la a bulkan iti Canary Islands. Adu a kita ti sabong iti bantay ti masarakan laeng iti disso a pagtubtubuanda.

Ti Carline thistle ket agtubo iti Alps ken iti Pyrenees. Ti naraniag a buyada lawaganna ti nangato a tanap iti maudi a paset ti kalgaw, ken dagiti sabong ti mangipaay iti adu a taraon kadagiti insekto.

English iris. Dagiti mestiso a kita daytoy napintas nga atap a sabong ket maay-aywanan kas masetas. Adu a sabong a maay-aywanan kadagiti minuyongan ti agbibiag idi kadagiti alimpatok.

Ti mountain houseleek ket maysa kadagiti adu a mula iti kabambantayan nga agtubo iti rengngat dagiti bato. Daytoy ti maysa a katutubo a kita iti kabambantayan ti makin-abagatan a Europa. Maawagan met dayta iti biag nga agnanayon gapu iti kinaandur ken kinapautna.

Bromeliad. Adu a kita ti bromeliad ken orkidia ti agbibiag kadagiti masansan a maul-ulepan a kabakiran iti Tropiko. Agtuboda agingga iti kangato nga 4,500 a metro.

Agtubo ti Algerian iris iti Er Rif ken iti kabambantayan ti Atlas iti makin-amianan nga Africa, maysa a lugar a naisangsangayan ti kinaadu dagiti kita ti mula iti Mediteraneo.

[Ladawan iti panid 6]

Panagminas iti gambang ken balitok iti asideg ti Maoke Mountains, Indonesia

[Credit Line]

© Rob Huibers/Panos Pictures

[Ladawan iti panid 8]

Rosy periwinkle