Dagiti Bantay​—No Apay a Kasapulantayo Ida

“Sumang-atka kadagiti bantay ket adu ti naimbag a masursurom. Mariknam ti kinatalinaay ti nakaparsuaan a kas iti panangsilnag ti init kadagiti kayo. Pul-oyannaka ti presko nga angin ken mariknam ti bilegna bayat a mapukaw dagiti pakasikoram a kas ti panagregreg dagiti bulong no otonio.”​—JOHN MUIR, AMERICANO A MANNURAT KEN NATURALISTA.

KAS natakuatan ni John Muir, maysa a siglon ti napalabas, dagiti bantay maabbukayda ti riknatayo. Pagamangaendatayo ti kinangayedda, pagsiddaawendatayo dagiti atap nga animal nga adda kadagitoy, ket mainanaantayo gapu iti kinatalinaayda. Iti kada tawen, minilion ti agpasiar kadagiti bantay tapno sagrapenda ti napintas a buya ket iti kasta mabang-aranda. “Sipud pay idi un-unana, dagiti bantay ket pagsidsiddaawanen ken nagbalinen nga inspirasion dagiti kagimongan ken kultura ti tattao,” kinuna ni Klaus Toepfer a direktor ehekutibo iti United Nations Environment Programme.

Ngem saan a nasayaat ti kasasaad dagiti bantay. Nabayagen a dakkel ti maitulong ti kinaadayoda tapno masalaknibanda manipud iti aglablabes a panagusar ti tao kadagiti nainkasigudan a kinabaknangda. Ngem ita, agpegpeggadda. “Dadduma kadagitoy a di naas-asak a kabakiran ti napartak a mapukpukawen gapu iti agrikultura, panangpasayaat iti imprastruktura ken dadduma pay a pakaigapuan,” sigun iti nabiit pay a padamag ti United Nations.

Nakalawlawa ti saklawen ti kabambantayan iti lubong. Kagudua iti populasion ti lubong ti agpannuray kadagiti gamengda. Minilion met a tattao ti agnanaed iti kabambantayan. Isu a dagiti bantay ket saan la a napintas a buya iti likud ti natalinaay a pagpastoran. Usigentayo ti dadduma kadagiti pagimbagan nga ipaayda iti sangatauan.

No Apay a Napateg Dagiti Bantay

▪ PAGURNONGAN ITI DANUM. Dagiti bantay ti pagtaudan ti dadakkel a karayan ken ubbog ti danum iti kaaduan a pagurnongantayo. Idiay Amianan nga America, dandani amin a danum iti dakkel a Karayan Colorado ken Rio Grande ti agtaud iti Rocky Mountains. Agarup kagudua iti populasion iti lubong ti agnanaed iti makin-abagatan ken makindaya nga Asia. Kaaduan kadagitoy ti agpannuray iti tudo nga agtinnag iti dadakkel a kabambantayan ti rehion ti Himalaya-Karakoram-Pamirs-Tibet.

“Dagiti kabambantayan a pagurnongan ti danum iti lubong ket napategda iti biag ti amin nga adda ditoy daga ken pagimbagan dagiti tattao iti sadinoman a lugar,” kinuna ni Toepfer. Innayonna pay: “Ti mapaspasamak kadagiti kangatuan nga alimpatok apektaranna ti biag kadagiti nababa a lugar, kadagiti danum a tamnay ken uray kadagiti baybay.” Iti adu a pagilian, ti niebe no panawen ti lam-ek ket agsepen dagiti bantay, sa in-inut a pasngawenna ti napateg nga agneb bayat ti primavera ken kalgaw. Kadagiti natikag a paset ti lubong, dagiti marunrunaw a niebe iti  adayo a kabambantayan ti kanayon a mangpadanum kadagiti irigasion. Adu a bantay ti addaan kadagiti agsalog a kabakiran a mangagsep iti tudo a kas iti maaramidan ti espongha, sa in-inut a pagayusenna dayta kadagiti karayan, imbes a mangpataud iti makadadael a layus.

▪ PAGTAENGAN DAGITI ATAP NGA ANIMAL KEN NADUMADUMA A PARSUA. Ti kinaadayo dagiti kabambantayan ken ti kinalimitadoda a pagapitan ti agrikultura ti makagapu a di unay ikankano ida dagiti tattao. Iti kasta, nagbalinda a pagtaengan ti adu nga animal ken pagtubuan ti adu a mula a mabalin a din masarakan kadagiti kapatagan. Kas pagarigan, ti Kinabalu National Park iti Malaysia, maysa a kabambantayan a basbassit pay ngem iti siudad ti New York, ti pagtubuan ti 4,500 a kita ti mula​—nasurok a kakapat kadagiti kita ti mula a masarakan iti intero nga Estados Unidos. Dagiti giant panda iti China, dagiti condor iti Andes, ken ti leopardo iti kaniebian iti sentral Asia agnaedda amin iti kabambantayan, a kas ti nagadu pay a kita nga agpegpeggad a maungaw.

Sigun iti magasin a National Geographic, pinattapattan ti dadduma nga ekologo a “nasurok a kakatlo kadagiti naammuanen a mula ken animal iti daga ti masarakan laeng iti kurang pay a 2 a porsiento iti planeta.” Adu a kita ti nagtitipon kadagiti nadam-eg, di pay nakutkuti a lugar nga awagan dagiti sientista a biological hot spot wenno lugar a kadawyan a pagtubuan ti adu a kita nga agpegpeggad a maungaw. Dagitoy a hot spot​—a kaaduanna ket kabakiran​—ti addaan iti nadumaduma a kita ti parsua a pagimbagantay amin. Dadduma kadagiti kapatgan a pagtaraon iti lubong ti agtaud kadagiti balang a mula nga agtubtubo iti kabambantayan​—mais kadagiti bantay iti Mexico, patatas ken kamatis iti Andes iti Peru, ken trigo iti Caucasus, no madakamat ti sumagmamano laeng.

▪ PAGLINGLINGAYAN KEN KINAPINTAS. Taginayonen met dagiti kabambantayan ti natural a kinapintas. Addaanda kadagiti nangayed a dissuor, napipintas a dan-aw, ken adu a makapaamanga unay a buya. Di ngad pakasdaawan nga adda iti kabambantayan ti kakatlo iti amin a masalsalakniban a lugar iti lubong. Nagbalinda metten a paborito a pagpasiaran dagiti turista.

Uray kadagiti nasulinek a parke nasional, minilion ti agpasiar manipud iti intero a lubong. Dagiti tattao iti intero a daga agdaliasatda a mapan iti Denali National Park idiay Alaska tapno kitaenda ti Bantay McKinley, ti kangatuan a bantay iti Amianan nga America. Adu ti agpasiar iti Great Rift Valley tapno apresiarenda dagiti makapaamanga a Bantay Kilimanjaro ken Meru wenno buyaenda ti adu a pangen dagiti atap nga animal nga agnanaed iti nagbaetan ti dua a bantay. Adu a komunidad nga adda iti bantay ti magunggonaan iti daytoy a kinaadu dagiti turista, nupay no ti di makontrol a kaaduda ket mabalin a mamagpeggad kadagiti nalaka a madadael a sistema ti ekolohia.

Pannakaammo a Naurnong iti Kabambantayan

Iti adun a siglo, dagiti tattao nga agnanaed iti kabambantayan nasursurodan no kasano ti agbiag iti narigat a pagbiagan nga aglawlaw. Nagaramiddan iti natukantukad a pagtalonan a pagmulmulaanda agingga ita kalpasan ti dua a milenio. Nagtarakenda kadagiti animal, kas iti llama ken yak, a makapagbiag iti kabambantayan. Ket mabalin a nakapatpateg ti kadawyan a pannakaammo a nasursuro dagiti agnanaed iti bantay tapno masalakniban ti kabambantayan a pagpampannurayantayo amin.

“Dagiti katutubo a tattao ti kakaisuna a mangay-aywan iti naglawa ken manmano a maas-asak  a pagnanaedan dagiti animal ken ayan ti mulmula kadagiti nasulinek a paset iti kada kontinente,” kuna ni Alan Thein Durning iti Worldwatch Institute. “Ad-adu ti pannakaammoda iti ekolohia . . . ngem ti adda kadagiti libraria ti moderno a siensia.” Daytoy adu a pannakaammo ket masapul met a masalakniban a kas iti dadduma a gameng ti kabambantayan.

Ti United Nations Environment Programme indauluanna ti International Year of Mountains 2002. Tapno maipaganetget ti panagpannuray ti tao kadagiti bantay, dagiti nangorganisar pinartuatda ti sasao a “Taga Bambantaytayo Amin.” Panggepda a paaduen ti pannakaammo ti tao kadagiti parikut a mapaspasamak iti kabambantayan ken agbirokda kadagiti solusion tapno masalakniban dagitoy.

Talaga a nainkalintegan daytoy a pakaseknan. “Masansan a makitkitatayo a ti kabambantayan ti pagtataudan ti adu a gameng ti nakaparsuaan, ngem di maikankano ti kasasaad dagiti sibibiag nga agnanaed kadagitoy agraman ti pannakataginayon ti panagnanaigda ken ti aglawlawda,” kinuna ti nagpalawag iti pannakatema ti 2002 Bishkek Global Mountain Summit a naorganisar idiay Kyrgyzstan.

Ania ti dadduma kadagiti parikut a mapaspasamak iti kabambantayan iti lubong ken kadagiti tattao nga agnanaed sadiay? Kasanotay a maapektaran amin kadagitoy a parikut?