Venice​—“Siudad iti Baybay”

Babaen iti mannurat ti Agriingkayo! idiay Italia

“Adda nadayag a Siudad iti Baybay. Ti Baybay ket adda iti akaba a lansangan, agati ken agugot dagiti akikid nga eskinita; ket dagiti mula iti baybay kumpetda iti marmol dagiti palasiona.”​—Samuel Rogers, Ingles a dumadaniw, 1822.

TI Venice ket “nadayag a Siudad.” Kas dati a kabesera ti maysa a dakkel a republika, maipagpannakkel idi ti Venice ti sinigsiglo a panagturayna iti nalawa a daga ken baybay. Kasano ken apay a daytoy a siudad ket naibangon “iti baybay”? Nakaibasaran ti kinadayagna? Kasano a narbek ti imperiona, ken ania itan dagiti nabati iti kinangayed ti Venice?

Naalas a Lugar

Ti Venice ket buklen ti 118 a puro, nga adda iti tengnga ti luek iti amianan a laud a pungto ti Baybay Adriatico. Dagiti karayan nga agayus iti asideg a baybay ti mangyanud iti adu a darat iti ababaw a danum iti kosta. Ti panagatab, panagugot, ken allon ditoy ti nangpataud iti agsasaruno a namuntuon a darat a nanglikmut iti nalinak a paset ti baybay nga agarup 51 a kilometro ti kaatiddogna ken ingganat’ 14 a kilometro ti kaakabana. Gapu iti tallo nga akikid a wangawangan iti baybay, agayus ti sangametro nga atab ken ugot ken makapagdaliasat dagiti barangay. Kinuna ti maysa a reperensia: “Sinigsiglon a dayta ti terminal ti adu a komersial a barangay a naglayag iti Adriatico wenno naggapu idiay makintengnga  wenno makin-amianan a Europa babaen kadagiti karayan wenno ruta ti adu a bunggoy dagiti biahero.”

Patien dagiti eskolar a naipasdek ti siudad idi nagbaetan ti maikalima ken maikapito a siglo K.P., idi a dagiti nagsasaruno a Barbaro manipud amianan pinuoran ken sinamsamda dagiti komunidad iti kangrunaan a paset ti Venice. Nagtataray dagiti umili sakbay a dimteng dagiti managsamsam. Adu ti nagkamang kadagiti narigat a danonen ngem nataltalged a puro iti baybay.

Sigun kadagiti nagkauna a dokumento, dagiti immuna a naibangon ditoy ket dagiti pundasion nga adigi a kayo a naipalok iti pitak ken nalagaan kadagiti narapis a sanga wenno runo. Idi agangay, nagaramid dagiti taga-Venice kadagiti balay a bato. Nagusarda iti rinibu a kayo kas pundasion. Kabayatanna, masansan a di ages-es ti danum kadagiti puro iti Rialto, nga asideg idin nga agbalin a sentro ti siudad, isu a saan a natibker wenno umdas a pagnaedan ti umad-adu a tattao. Rumbeng a mapaes-esan dagiti puro ken mapalawa babaen kadagiti nagkauna a sistema ti panangpasayaat iti daga. Dayta ti gapuna a nagkali dagiti umili kadagiti kanal a paglasatan dagiti barangayda sada pinalagda dagiti puro tapno maisagana dagiti nasaysayaat a disso a pagibangonanda. Nagbalin nga eskinita dagiti kanal a narangtayan tapno pumartak ti panagdaliasat ti tattao manipud iti nadumaduma a puro.

Ti Panangrugi ken Irarang-ay ti Maysa a Republika

Kalpasan ti pannakarbek ti Imperio ti Roma iti Laud, inturayan ti Imperio Bizantino dagiti puro iti baybay. Ti Constantinople, nga Istanbul itan, ti kabeserana. Nupay kasta, dagiti komunidad kadagiti puro immalsa ken inrupirda ti panagwaywayasda. Nagbanaganna, ti Venice adda iti kasasaad a madeskribir kas ti nagpaiduma a “bassit nga agwaywayas . . . a lugar nga iturturayan ti maysa a duke, nga adda iti naiputputong a teritoria iti nagbaetan ti dua a dakkel nga imperio,” dagiti Frank ken Bizantino. Gapu iti dayta a nagpaiduma a kasasaad, rimmang-ay ken pimmintas ti siudad kas natan-ok a “manangibabaet iti negosio.”

Kadagiti simmaruno a siglo, nakigubat ti Venice iti adu a turay a nakiranget kenkuana iti Mediteraneo a pakairamanan dagiti Saraceno wenno Arabo, Normano, ken Bizantino. Kamaudiananna, nabilbilegen ti Venice ngem iti aniaman kadagitoy. Ngem idi laeng 1204, nakatulong ti maikapat a krusada a nangpasardeng iti panangdadael ti kangrunaan kadagiti kabusorna nga isu ti Constantinople. Nangipasdek ti Venice iti adu a negosio iti Nangisit a Baybay ken iti Aegeano agraman iti Grecia, Constantinople, Siria, Palestina, Cyprus, ken Creta. Ginundawayanna met ti pannakarbek ti Imperio Bizantino tapno masakupna ti adu kadagitoy.

“Babai iti Mediteraneo”

Kas iti kasapa ti maika-12 a siglo, ti nalawa a pagaramidan ti Venice kadagiti barko ket nakapataud iti adu a barko  a magagaudan iti kapartak a maysa a barko iti tunggal sumagmamano nga oras. Ti lokal nga industria ket nangpataud kadagiti kristal ken nangingina a tela​—lace, brokado, damask, ken pelus. Manipud iti Laud, dagiti negosiante a taga-Venice ken dadduma pay a lugar nagisangpetda kadagiti igam, kabalio, amber, burbor, tarikayo, seda, diro, allid, ken tagabo. Iti sabali a bangir, naangkat ti balitok, pirak, seda, rekado, kapas, tina, ivory, bangbanglo, ken nagadu pay a tagilako kadagiti pagilian dagiti Muslim iti Makindaya a Mediteraneo. Sinierto dagiti opisial iti siudad a mabuisan ti amin a tagilako a naisangpet ken nailako.

Gapu ta pinapintas dagiti agdinamag nga arkitekto ken artist a kas kada Palladio, Titian, ken Tintoretto​—nailadawan ti Venice a la serenissima, “ti katalnaan” wenno “kapintasan.” Maitutop ngarud a maawagan ti siudad a “babai iti Mediteraneo, . . . ti kabaknangan ken kararang-ayan a sentro ti komersio iti sibilisado a lubong.” Nagtalinaed a kasta iti sinigsiglo, ket sa la nangrugi a kimmapuy idi maika-16 a siglo, idi ti Atlantico agraman ti Amianan ken Abagatan nga America ti nagbalin a ruta ti negosio.

Dagiti kolonia ti Venice, nga adda iti nadumaduma a paset ti Mediteraneo, dida pulos nakapagiinnasideg, naaddaan iti nagkaykaysa a gobierno, wenno napaypayso a panagkaykaysa. Saggaysa nga inagaw dagiti agtuturay iti aglawlaw ti adu a sanikua ti Venice agingga a pinarmek ni Napoléon I ti siudad iti baybay idi 1797 sana inted dayta iti Austria. Idi 1866, ti Venice ket nagbalin a paset ti Italia.

Arapaap a Siudad

Para iti adu, ti panagpasiar idiay Venice ket kas man la panagbiag iti panawen a dua wenno tallo a gasut a tawenen ti napalabas. Ti siudad ket adda bukodna a naisangsangayan nga atmospera.

Ti kinatalna ti maysa a kalidadna. Kaaduanna, dagiti pagnaan nga akikid a kalsada naisinada kadagiti pagdaliasatan dagiti lugan iti baybay, malaksid kadagiti pagnaan iti igid ti kanal wenno ballasiwem dagitoy kadagiti gagangay nga immarko a nakabite a rangtay. Dagiti laeng barangay ti de motor a lugan, gapu ta danum ti pagdaliasatan. Ti siudad ket aduan iti napintas a buya. Makaay-ayo kadagiti artist ti St. Mark’s Square agraman ti basilikana, ti torre ti kampanilia, ti nangayed a pasdek nga addaan iti agburburayok a danum iti sanguananda, ken ti aggilapgilap nga init iti berde a luek.

Adu a turista agraman umili ti maallukoy kadagiti aduan tao a kapeteria iti ruar iti kangrunaan a plasa. Ditoy a matagiragsakmo ti uminum iti nadumaduma nga inumen wenno mangan iti sorbetes bayat a dumdumngegka iti musika dagiti klasikal nga orkestra. Bayat a nakatugawka nga agbuybuya kadagiti aglabas ken ap-apresiarem dagiti nangayed nga arkitektura iti aglawlaw, nga awan ti makitam a lugan, talaga a kas man la agbibiagka idi un-unana.

Kadagidiay agsapsapul iti gameng ti arte, adda naisangsangayan a pangallukoy ti siudad. Ti nagadu a palasio iti siudad, museo, ken simbaan ti ayan dagiti lamina ti adu a nalatak nga artist. Ngem mabalin a mapneken ti dadduma nga agpasiar kadagiti akikid a kalsada ken agbuya kadagiti banag nga ita pay la a makitada. Iti nagadu a tiendaan, adu ti magatang dagiti turista a tagilako a mangpalpalatak iti siudad​—ti lace ken borda a naaramid iti puro ti Burano ken ti nagpintas a kristal ken sarming nga alikamen a naaramid idiay  Murano. Nagpaiduma a kapadasan ti apagbiit a panaglugan iti de motor a bilog a mangipan kenka iti maysa kadagitoy a puro a mabalin a pakakitaam iti pannakaaramid dagiti produktoda.

Dagiti nagdadakkel a palasio nga addaan kadagiti natitirad ken akikid nga arko ti mangpaneknek iti impluensia dagiti taga Daya idi un-unana. Ti nalatak a Rialto Bridge iti ngatuen ti Grand Canal​—ti kangrunaan a dalan iti siudad​—ken dagiti akikid ken nangisit a gondola a siuulimek nga aglaylayag iti sirokna ti mangatrakar kadagiti sangaili.

Makidangdangadang Pay Laeng Tapno Makapagtalinaed

Dua a siglo kalpasan ti pannakarbek ti “napintas a Republika,” makidangdangadang pay laeng ti Venice tapno makapagtalinaed. Ngem naiduma itan ti pakidangadanganna. Bimmassit ti bilang dagiti residente iti historiko a sentro manipud 175,000 idi 1951 agingga iti 64,000 laengen idi 2003 agsipud ta ngimmina unay ti presio ti daga ken balay, bassit ti pagtrabahuan, ken manmano dagiti moderno a pasilidad. Rumbeng a marisut dagiti narikut a parikut iti kagimongan ken ekonomia, kas koma no kasano ken no rumbeng a mapabaro ti siudad.

Idi dekada ti 1920, naipasdek ti baro nga industrial a lugar iti kangrunaan a paset ti Venice iti pananginanama a sumayaat ti lokal nga ekonomia. Dayta ti gapuna a nakali ti nauneg a kanal iti ballasiw ti luek tapno makadanon dagiti tangker ti langis kadagiti repinaria. Gapu iti industria, adu ti mabalin a pagtrabahuan, ngem napabasol met latta gapu iti polusion ken ti makadadael a panagatab a maawagan iti acqua alta (panagatab), a masansan a manglayus iti kaaduan kadagiti historiko a siudad.

Gagangayen ti kasasaad ti panagayus ken ti puersa ti danum a mangbukel iti delikado a natural a proseso a napateg iti panagtalinaed ti siudad. Sipud pay idi 1324, nagaramiden dagiti taga-Venice iti nagdakkel a proyekto iti inhenieria tapno mabaliwan ti pagayusan dagiti karayan a mamagpeggad a mangitambak iti darat iti dayta a paset ti luek. Idi maika-18 a siglo, nagaramidda kadagiti pader iti igid ti baybay tapno malapdan ti iseserrek ti danum ti Adriatico iti luek.

Ita, kasla narigrigaten ti kasasaad ngem idi. Mainanama a sumardengen ti parikut a lumned ti daga gapu iti pannakaatian dagiti ubbog iti uneg ti daga agpaay iti nadumaduma nga industria, ngem ngumatngato met latta ti patar dagiti baybay iti intero a lubong. Nupay kasta, nagaburan ti aglawlaw ti luek isu a saanen a balanse ti kasasaad ti danum ken baybay. Nabayagen a peggad ti adalem a danum ngem napegpeggad itan. Idi rugrugi ti maika-20 a siglo, agarup maminlima agingga iti mamimpito a malayus ti St. Mark’s Square iti kada tawen. Maysa a siglo kalpasanna, nalayus dayta iti mamin-80 iti las-ud laeng ti makatawen.

Maseknan unay ti sangalubongan gapu kadagiti parikut a sarsarangten ti Venice agraman ti nagpaiduma a historiko ken artistiko nga impatawidna. Naaramid ti espesial a linteg tapno masalakniban ti siudad manipud iti panagatab ken kasta met ti aglawlaw, a di madadael ti sangladan wenno ti inaldaw a panagbiag dagiti umilina. Dida pay ammo no kasano ti kasayaatan a panangipatungpal iti dayta.

Maipangpangaton dagiti igid ti kanal tapno di madanon ti danum, ken tapno saan nga agayus nga agsubli ti danum no mapasamak ti acqua alta wenno agatab. Ti kontrobersial unay a pamuspusan ket ti naiplano a pannakaaramid ti sistema dagiti mayakar-akar a bangen iti ballasiw dagiti sabangan, nga agpangato no bilang aglayus.

Narigat ti kalat. Talaga a paneknekan ti “nadayag a Siudad iti Baybay” a napintas idi dayta. Ngem kas iti kinuna ti nadumaduma a mannurat, adda peggad a “dagiti ganggannaet pagbalinenda dayta a museo a didan ikankano ti kasapulan dagiti umili wenno pilitendanto pay ketdi idan a pumanaw.” Nabayagen a rumbeng a daeran ti Venice ti narigat a nainkasigudan nga aglawlawna. Ngem ita, “awan serserbi ti basta literal a panangsalaknib iti siudad manipud iti danum malaksid no maipaay met dagiti kasapulanna a mangpasayaat iti kagimongan ken ekonomiana, tapno agtultuloy a mapagnaedan ken rumang-ay.”

[Mapa iti panid 16]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

Venice

[Ladawan iti panid 16]

Ti Rialto Bridge iti ngatuen ti Grand Canal

[Ladawan iti panid 16, 17]

San Giorgio Maggiore

[Ladawan iti panid 17]

Santa Maria della Salute

[Ladawan iti panid 18]

Dagiti restawran iti Grand Canal

[Ladawan iti panid 19]

Layus idiay St. Mark’s Square

[Credit Line]

Lepetit Christophe/GAMMA

[Picture Credit Lines iti panid 16]

Mapa: Mountain High Maps® Copyright © 1997 Digital Wisdom, Inc.; makinlikud a ladawan: © Medioimages