Dagiti Pakasikoran a Sarsarangten Dagiti Agtutubo Ita

TI PANAWEN ti kinaagtutubo​—uray iti sidong ti kasayaatan a kasasaad​—ket mabalin a makariribuk. Bayat ti pubertad, mapasaran dagiti agtutubo ti adu a baro a rikna ken emosion. Sarangtenda dagiti inaldaw a pakarigatan manipud kadagiti mannursuro ken kapatadanda. Kanayon a maimpluensiaanda iti telebision, sine, industria ti musika, ken iti Internet. Deskribiren ngarud ti maysa a report ti United Nations ti kinaagtutubo kas “panawen ti panagbalbaliw a kadawyan a napno iti pakasikoran ken pakadanagan.”

Nakalkaldaang ta masansan nga awan ti kapadasan dagiti agtutubo tapno sibaballigi a matamingda dagiti pakasikoran ken pakadanaganda. (Proverbio 1:4) No di umiso ti pannakaiwanwanda, mabalin a nalakada a makaaramid iti makadangran. Kas pagarigan, kinuna ti report ti UN: “Ipakita ti panagsirarak a masansan a mangrugi ti panagdroga bayat ti kinaagtutubo wenno nasapa a paset ti kinaadulto.” Kasta met laeng ti mabalin a maikuna iti dadduma a kita ti di umiso a kababalin, kas iti kinaranggas ken pannakidenna iti adu a kapareha.

Masansan a dakkel a biddut a pagbabawyanto dagiti nagannak no ipapanda a maaramid laeng dagita “dagiti napanglaw” wenno dadduma a puli. Ti parparikut a mapaspasaran dagiti agtutubo ita ket mapaspasaran met dagiti agtutubo iti amin a kasasaad ti ekonomia, kagimongan, ken puli. “No pagarupem a ti ‘delingkuente nga agtutubo’ ket daydiay laeng lalaki nga agtawen iti 17 a nagtaud iti minoria nga agnanaed iti sentro ti siudad ken supsuportaran ti gobierno ti napanglaw nga inana, saanmo nga ammo ti agdama a mapaspasamak,” kinuna ti autor a ni Scott Walter. “Ita, ti ubing a narigat a matarusan ket mabalin a puraw, agnanaed iti kalkalainganna a klase ti pagtaengan, mabalin a di pay agtawen iti 16, ken mabalin met a babai wenno lalaki.”

Apay ngarud a nagadu ti agpegpeggad nga agtutubo? Saan kadi a napasaran met dagiti agtutubo kadagiti napalabas a kaputotan dagiti karit ken pakasulisogan? Wen, ngem agbibiagtayo iti panawen a deskribiren ti Biblia a “napeggad a tiempo a narigat a pakilangenan.” (2 Timoteo 3:1-5) Adda dagiti kasasaad ken pakarigatan a mangapektar kadagiti agtutubo a di maartapan ti aniaman a panawen iti historia. Amirisentayo ti dadduma kadagitoy.

Panagbalbaliw iti Pamilia

Amirisem, kas pagarigan, ti kaaduan a kasasaad ti pamilia. “Nasurok a kakatlo iti annak dagiti Americano ti makapasar iti panagdiborsio ti dadakkelda sakbay nga agtawenda iti 18,” kinuna ti Journal of Instructional Psychology. Mabalin a kasta  met laeng ti estadistika iti dadduma a pagilian iti Laud. Bayat a madadael ti panagasawa dagiti nagannakda, masansan a rumbeng a daeran dagiti agtutubo ti nasaem a riknada. “Kaaduanna,” kuna ti Journal, “dagiti annak a nabiit pay a nasinasina ti pamiliada ti ad-adda a marigatan a mangsaranget kadagiti mabalin a manamnama kadakuada iti pagadalan ken makilangen iti sabsabali idiay eskuelaan ngem iti annak kadagiti nagkaykaysa a pamilia wenno pamilia a nabayagen nga agsolsolo ti nagannakda wenno addaan iti siuman . . . Maysa pay, ti panagdiborsio dagiti nagannak masansan nga apektaranna ti nasayaat a rikna ken panagraem ti ubing iti bagina.”

Ti umad-adu a mangmangged a babbai ti nangbalbaliw metten iti kasasaad ti pamilia. Sigun iti maysa a panagadal iti krimen nga ar-aramiden dagiti agtutubo idiay Japan, no agpada nga agtartrabaho ti ama ken ina, narigrigatda nga aywanan dagiti annakda ngem kadagiti pamilia a maysa kadagiti nagannak ti agtagibalay.

Ipapantayon nga adu a pamilia ti makasapul iti dua a pamastrekan tapno maipaay dagiti kasapulan iti biag. Makaipaay met ti dua a pamastrekan iti nanamnam-ay a panagbiag kadagiti agtutubo. Ngem adda pagdaksanna: Minilion nga annak ti agawid iti awan matataona a balay. No sumangpet dagiti nagannak, masansan a nabannog ken okupadoda kadagiti parikut iti panggedan. Ania ti resultana? Adu a tin-edyer ti saan unay a maasikaso ti dadakkelda. “Saankami nga agkakadua a sangapamiliaan,” insennaay ti maysa nga agtutubo.

Patien ti adu nga agpalpaliiw a daytoy a pagannayasan ket di nasayaat ti ibungana para iti masakbayan dagiti agtutubo. “Patiek a ti pamay-an ti panangpadakkel kadagiti annak iti napalabas a tallopulo a tawen ti ad-adda a nangpataud iti di nasinged, di mannakisarita, marigatan nga agsursuro, ken nasukir nga annak,” kuna ni Dr. Robert Shaw. “Maadipen dagiti nagannak iti materialistiko a kagimongan a nalabes ti panangipaganetgetna iti magapuanan isu a mapilitanda nga agtrabaho iti adu nga oras ken agbirok iti adu a kuarta ngem awan orasda a mangasikaso  kadagiti bambanag a nasken tapno agbalinda a nasinged kadagiti annakda.”

Adda pay sabali a mamagpeggad iti pagimbagan dagiti tin-edyer: Masansan nga adu nga oras a saan a maaywanan ti annak dagiti mangmangged a nagannak. No kurang ti panangiwanwan dagiti nagannak, nalaka a maisarsarak dagiti agtutubo.

Dagiti Nagbalbaliw a Panangmatmat iti Disiplina

Dagiti nagbalbaliw a panangmatmat iti panangdisiplina dagiti nagannak adda met epektona kadagiti agtutubo ita. Kas direkta a kinuna ni Dr. Ron Taffel, adu a nagannak “baybay-anda ti autoridadda.” No kastoy ti mapasamak, dumakkel dagiti annak a manmano dagiti annurotenda, wenno alagadenda no adda man, a mangkontrol iti kababalinda.

Iti dadduma a kasasaad, agparang a naimpluensiaan ti panangmatmat dagiti nagannak iti mismo a di nasayaat a pannakadisiplinada idi ubbingda pay. Kayatda ti agbalin a gayyem dagiti annakda​—saan a manangdisiplina. “Managpanuynoyak,” kinuna ti maysa nga ina. “Estrikto unay idi ti dadakkelko; kayatko a maiduma ti panangtratok iti anakko, ngem nagbiddutak.”

Ania ti ar-aramiden ti dadduma a nagannak tapno saanda nga agbalin a manangdisiplina? Kinuna ti USA Today: “Idi napagsaludsodan ti 600 a tin-edyer a maag-agasan iti panagdroga idiay New York, Texas, Florida ken California, 20 a porsiento ti kadua dagiti nagannakda a nagdroga malaksid iti panaginumda iti arak, ken agarup 5 a porsiento kadagiti tin-edyer ti aktual nga inikkan dagiti inna wenno ammada iti droga​—kadawyan a ti marihuana.” Ania ti nangtignay iti maysa nga ama wenno ina a mangaramid iti kasta a kinairesponsable? Impudno ti maysa nga ina: “Imbagak iti anakko a siak laengen ti mangted iti droga kenkuana iti balaymi tapno masiputak.” Pagarupen ti dadduma a ti panangited iti droga iti annakda ket maysa a wagas ti “pannakisinged” kadagiti annakda.

Panangimpluensia ti Media

Adda met ti napigsa nga impluensia ti media. Sigun iti managsirarak a ni Marita Moll, impalgak ti maysa a surbey nga iti promedio, inaldaw a busbosen dagiti agtutubo idiay Estados Unidos ti 4 nga oras ken 48 a minuto a panagbuya iti telebision wenno computer.

Dakes aya dayta? Impadamag ti maysa nga artikulo a naipablaak iti magasin a Science a nagkaykaysa ti “innem a gunglo dagiti propesional idiay Estados Unidos,” agraman ti American Medical Association, a ti “kinaagresibo dagiti ubbing” ket nainaig ti kinaranggas iti media. “Ngem nupay agtutunos ti kapanunotan dagiti eksperto,” kuna dayta met la a magasin, “kasla saan a maawatan dagiti tattao ti mensahe dagiti nalatak a warnakan a ti kinaranggas iti media ti makagapu iti narangranggas a kagimongan.”

Usigem kas pagarigan dagiti music video. Masansan a makigtot dagiti nagannak iti seksual a kinalawag ti dadduma kadagitoy a video. Talaga kadi nga adda epekto dagitoy iti kababalin ti dadduma a tin-edyer? Sigun iti maysa a panagadal kadagiti 500 nga estudiante iti kolehio, “dagiti naranggas a sasao iti musika pakaruenda ti agresibo a panagpampanunot ken rikrikna.” Sigun iti sabali a nabiit pay a panagadal, “dagiti tin-edyer a masansan a makabuya iti seksual nga aramid ken kinaranggas . . . kadagiti rap a music video a nagusar kadagiti naranggas a pagsasao, ad-adda nga aramidenda dagitoy a kababalin iti pudno a panagbiag.” Daytoy a panagadal iti nasurok a 500 a balasitang  impalgakna a dagiti kanayon nga agbuya kadagitoy a video ti ad-adda a mangkabil iti mannursuro, maaresto, ken makidenna iti adu a kapareha.

Dagiti Tin-edyer ken Computer

Kadagiti kallabes a tawen, ti computer ket naaddaan met iti prominente a paset iti panangtubay iti isip dagiti agtutubo. “Immadu dagiti personal a computer kadagiti pagtaengan iti kallabes a dekada,” kinuna ti warnakan a Pediatrics. “Iti intero a nasion [idiay Estados Unidos], dua a kakatlo kadagiti sangakabbalayan nga addaan kadagiti annak nga ageskuelan (nga agtawen iti 6-17) ti addaan iti computer . . . Ti porsiento dagiti annak nga agtawen iti 3 agingga iti 17 idiay Estados Unidos ken agnanaed iti sangakabbalayan nga addaan iti computer ket immadu manipud 55 a porsiento idi 1998 agingga iti 65 a porsiento idi 2000.” Immadu met dagiti agus-usar iti computer iti dadduma a pagilian.

Ngem saanen a masapul a maaddaan ti maysa nga agtutubo iti bukodna a computer tapno makausar iti dayta. Kuna ti maysa a managsirarak nga “agarup 90 a porsiento kadagiti agtutubo nga agtawen iti 5 agingga iti 17 ti agus-usar iti computer, ken 59 a porsiento kadakuada ti agus-usar iti Internet.” Gapu itoy, nalaklaka a magun-odan dagiti agtutubo ti impormasion ita ngem idi. Makagunggona daytoy no mausar ti computer nga agpaay a pagimbagan buyogen ti maitutop a panangiwanwan ti maysa a nataengan. Ngem adu a nagannak ti saan a nangikeddeng iti aniaman a limitasion ti panagusar dagiti agtutubo nga annakda iti daytoy nga alikamen.

Kas pammaneknek iti daytoy, nagsurat ti managsirarak a ni Moll iti Phi Delta Kappan a sigun iti maysa a surbey idi 2001 maipapan iti panagusar iti Internet, “71 a porsiento kadagiti nagannak ti nangipagarup nga ‘adu unayen ti ammoda wenno umdasen’ ti pannakaammoda maipapan iti panagusar ti anakda iti Internet. Ngem idi nayimtuod dayta met la a saludsod kadagiti ubbing, 70 a porsiento ti nagkuna a ‘nagbassit wenno awan pay ketdi’ ti ammo  ti dadakkelda maipapan iti ar-aramidenda iti Internet.” Sigun iti daytoy a surbey, “30 a porsiento kadagiti agtawen iti 9 agingga iti 10 ti nangibaga a lukatanda dagiti pribado ken nairanta laeng kadagiti adulto a chat room. Kumarkaron ti parikut, ta 58 a porsiento kadagiti agtawen iti 11 agingga iti 12, 70 a porsiento kadagiti agtawen iti 13 agingga iti 14, ken 72 a porsiento kadagiti agtawen iti 15 agingga iti 17 ti manglukat kadagita. . . . Iti surbey ti Britania maipapan iti panagusar ti Internet iti pagtaengan, maysa kadagiti pito a nagannak ti nangamin nga awan ti ammoda maipapan iti buybuyaen ti annakda iti Internet.”

No di maiwanwan dagiti agtutubo iti panagusarda iti Internet, mabalin a maisagmakda iti pornograpia. Ngem saan la a dayta ti pagpeggadanna. Insennaay ni Taffel, a naadaw itay: “Makigayyem dagiti annaktayo idiay eskuelaan ken babaen iti Web site iti Internet​—isu a mangbusbosda iti adu a tiempo a kadua dagiti ubbing a masansan a ditay am-ammo.”

Nalawag a maipaspasango dagiti agtutubo iti kaaldawantayo kadagiti pakasikoran ken parikut a di napasaran dagiti napalabas a kaputotan. Di ngarud pakasdaawan a makapadanag ti panagtignay ti adu nga agtutubo! Adda kadi aniaman a maaramidan tapno matulongan dagiti agtutubo ita?

[Blurb iti panid 6]

“Patiek a ti pamay-an ti panangpadakkel kadagiti annak iti napalabas a tallopulo a tawen ti ad-adda a nangpataud iti di nasinged, di mannakisarita, marigatan nga agsursuro, ken nasukir nga annak.”​—DR. ROBERT SHAW

[Ladawan iti panid 6, 7]

Ti panangged ti ad-adu a babbai ti nangbalbaliw iti kasasaad ti pamilia

[Ladawan iti panid 7]

Nalaka a maisarsarak dagiti di maiwanwan nga agtutubo

[Ladawan iti panid 8]

Sigun kadagiti managsirarak, ti naranggas a kababalin ket nainaig kadagiti naranggas a music video

[Ladawan iti panid 9]

Ammom kadi no ania ti buybuyaen dagiti annakmo iti Internet?