Nakaramanka Kadin iti Aglagto a Prutas?

Babaen iti mannurat ti Agriingkayo! idiay Canada

NAGIWARAS ti mannalon iti asupre iti daga, isu nga ad-adda nga immalsem dayta. Iti otonio, bayat a maluluom dagiti apitna, layusenna ti bangkag. Kalpasan ti panagapit, igagarana nga itinnag ti prutas tapno makitana no aglagto dayta.

Agbagtit kadin ti mannalon? Saan, ti kasla mangdadael nga aramidenna ti mangisierto a kasayaatan ti kalidad ti maapitna. Dagiti cranberry ti apitenna. Kayatmo kadi a maammuan ti ad-adu pay maipapan kadagitoy naandur a prutas?

Dagiti Prutas nga Aggapu iti Aluguog

Idi damo a simmangpet dagiti taga-Europa iti makin-amianan a daya a kosta ti Amianan nga America, ti innegosio dagiti katutubo nga umili ket daytoy nalabaga a prutas a makarepresko ken makaay-ayo ti kinaalsemna. Dagiti Pequot nga Indian, nga agnanaed iti lugar a maawagan itan iti Cape Cod, inawaganda ti prutas nga i-bimi, wenno “napait a prutas.” Dagiti Peregrino inawaganda dayta iti craneberry, nalabit gapu iti puon ken sabongna a kaasping iti tengnged ken ulo ti tipor. Paborito met dayta ti pangen dagiti tipor iti dayta a lugar, ket mabalin a dayta ti makagapu a napanaganan iti kasta. Ngem idi agangay, ti naganna ket napaababa iti cranberry.

Nagurnong dagiti Indian iti cranberry manipud kadagiti nababa a disso nga addaan kadagiti malunglungsot a mulmula. Ti kinaagneb ken ti malunglungsot a mulmula kadagitoy nga aluguog ti mangpaalsem unay iti daga, isu a saan nga agtubo ti kaaduan a mula. Ngem agbiag dagiti cranberry kadagita a disso. Nagadu ti babassit ken agkalatkat a lanut manipud iti kaabagatanan a paset ti agdama a Virginia agingga iti kaamiananan a kas iti Canada.

Idi 1680, ni Mahlon Stacy, a nagnaed idiay New Jersey, dineskribirna dagiti prutas ken ni manongna nga agnanaed idiay England. Kastoy ti insuratna: “Dagiti cranberry, a kakolkolor ken kas iti kadakkel dagiti cherry, ket mabalin a maidulin agingga ti sumaganad manen a panagbubunga. Mabalin nga aramiden a sarsa para iti karne ti ugsa, pabo, ken dadduma pay a nagpayak nga animal ken nasaysayaat a pangpaalsem ngem kadagiti gooseberry wenno cherry. Nagadu ti insangpet ditoy dagiti Indian.”

Taraon, Agas, ken Pangpreserba

Inaprobetsar dagiti Katutubo nga Americano dagiti natural a mangpreserba a kalidad ti cranberry. Nagaramidda iti taraon a naawagan iti pemmican, a dayta ti aglaok a tapa wenno nagiling nga ikan a nalaokan kadagiti cranberry. Masukog dayta kas keyk sa maibilag. Kabayatan ti napaut a bulbulan ti kalam-ekna, dagita a keyk ti mangipaay iti balanse a taraon nga addaan protina ken bitamina. Mapreserba iti napaut ti cranberry agsipud ta aduan iti pectin.  Nabaknang met iti bitamina C. Dayta ti makagapu a kadagidi a tawen, dagiti marino a nalaka a makaptan iti eskorbuto ti nangitugot iti adu a bariles ti cranberry kadagiti napaut a panaglayagda.

Dagiti Indian inusarda met ti cranberry a pangagas. Inlaokda dayta iti arina ti mais sada intapal kadagiti sugat tapno saan a maimpeksion ti darada. Sigun kadagiti nabiit pay a panagadal ti medisina, ti iyiinum iti tubbog ti cranberry ket mabalin a manglapped iti dadduma nga impeksion iti iisbuan. Ngamin, pasardengenna dagiti bakteria a pakaigapuan ti impeksion manipud iti idedekketda iti pannakadiding ti iisbuan.

Apay a Naawagan iti Aglagto a Prutas?

No pisiem ti naluom a cranberry, madlawmo ti uppat a pannakasupotna a napno iti angin. Napaneknekan nga adda dua a maitulong dagitoy kadagiti agmulmula iti mainegosio a cranberry. Umuna, imbes a mabannogda a mangburas iti cranberry iti manomano, dagiti agmulmula mabalinda a layusen dagiti bangkag, yugyogenda dagiti lanut babaen ti makina​—isu a matnag dagiti naluomen​—ken agpannurayda kadagiti babassit a pannakasupot a napno iti angin a mangpatapaw. * Kalpasanna, akupenda dagitoy sada paglalasinen.

Ti maikadua a pagimbagan dagiti pannakasupot a napno iti angin ket natakuatan dagiti agmulmula iti cranberry idi arinunos ti dekada 1800. Sigun iti sarsarita, adda agmulmula a dina napakpakadaan a naibbatanna ti sangatimba a cranberry iti agdan ken nasdaaw idi nakitana a dagiti kasayaatan a cranberry ket naglagtolagto agingga iti baba ti agdan, idinto ta dagiti nalukneng wenno nalungsoten dimketda iti tukad ti agdan. Dagiti pannakasupot a napno iti angin kadagiti primera klase a cranberry ti makagapu a naglagtolagto dagitoy kas iti pilid a nabombaan iti angin. Ti nalukneng ket kaasping ti impes a goma.

Idi 1881, naaramid dagiti immuna a makina a nanggundaway iti panaglagto dayta a prutas. Kadagitoy nga aldaw, us-usaren pay laeng dagiti makina ti isu met la a pamay-an a mamaglalasin, a mangpalagto kadagiti primera klase a cranberry sada urnongen dagitoy tapno mailako. Dagiti nalukneng ti matnag iti makina sa mausar a pagaramid iti juice wenno palaman.

Kadagiti naisangsangayan ti pannakaisaganada nga aluguog  iti intero a makin-amianan a daya ken makin-amianan a laud ti Estados Unidos ken iti Canada, makaapit dagiti mannalon iti nasurok a 250 a milion a kilo a cranberry iti makatawen. No saanmo pay a pulos naramanan daytoy naalsem a prutas, apay a dimo padasen? Nabaknang dayta iti bitamina ken mineral, ken aduan iti antioxidant a mabalin a mangsaluad kenka iti sakit ti puso ken kanser. Makatulongda pay ketdi tapno agbalintayo a nasalsalun-at ken nasarsaranta.

[Footnote]

[Kahon iti panid 17]

Iti Amianan nga America Laeng Aya ti Pagbibiagan ti Cranberry?

Gagangay a karaman dagiti cranberry iti taraon a maidasar no Thanksgiving Day, a maangay iti maikapat a Huebes iti Nobiembre idiay Estados Unidos ken iti maikadua a Lunes iti Oktubre idiay Canada. Sigun iti sarsarita, idi 1621, dagiti Indian ti nangisangpet kadagiti cranberry idi damo a dimmar-ayda iti Thanksgiving, tallo nga aldaw a piesta a pannangan ken panagpalpaliwa nga inisponsoran ti gobernador ti Plymouth Colony a ni William Bradford. Yantangay adu a tradision ti nainaig iti berry sa dagiti cranberry ti maysa kadagiti sumagmamano a rekado iti Amianan nga America a maimulmula tapno mainegosio, adu ti mangipagarup a daytoy a prutas ket agbiag laeng iti daytoy a kontinente.

Nupay kasta, saan laeng nga iti Amianan nga America ti pagbiagan ti bassit a prutas a cranberry (V. oxycoccus) no di ket agbiag met dayta iti Asia ken iti makin-amianan ken sentral a Europa. Saan laeng nga iti Amianan nga America a maus-usar ti berry iti panagluto. Kinuna ti Encyclopædia Britannica: “Maipagarup a nagtaud iti kontinente ti America ti sarsa ken palaman a cranberry, ngem magusgustuan met dayta dagiti taga-Scandinavia iti katutuboda a lingonberry (V. vitis-idaea), ti berry a kaasping ngem nanannanam ngem iti American cranberry [V. macrocarpon].”

[Ladawan iti panid 15]

Sabsabong ti cranberry

[Credit Line]

Impaay da Charles Armstrong, Cranberry Professional, Univ. of Maine Cooperative Extension, USA

[Ladawan iti panid 16, 17]

Panagburas iti cranberry iti nalayus nga aluguog

[Credit Line]

Keith Weller/ Agricultural Research Service, USDA

[Dagiti Ladawan iti panid 17]

Panagburas iti white cranberry

[Credit Line]

Babassit a retrato: Impaay ti Ocean Spray Cranberries, Inc.