Jantar Mantar​—Obserbatorio nga Awanan Kadagiti Teleskopio

Babaen iti mannurat ti Agriingkayo! idiay India

DAGITI agpasiar iti Jantar Mantar ditoy New Delhi, India, mabalin a masdaawda kadagiti estruktura ditoy ken mabalin a panunotenda, ‘Talaga kadi nga obserbatorio daytoy?’ Kadagidiay nairuam kadagiti moderno a pasdek nga ayan dagiti adelantado nga instrumento iti astronomia, dida ipagarup nga obserbatorio dagitoy karkarna ti buyada a kinabite nga estruktura nga adda iti dakkel a parke. Ngem kasta ti Jantar Mantar idi naibangon idi rugrugi ti maika-18 a siglo. Naisangsangayan ta uray no awan ti tulong dagiti teleskopio ken dadduma nga instrumento a naaramid idiay Europa, nangipaay daytoy nga obserbatorio iti detalyado ken kalkalainganna ti kinaumisona nga impormasion maipapan kadagiti bambanag iti langit.

Jantar Mantar ti gagangay a naipanagan iti tallo kadagiti lima nga obserbatorio nga inaramid ti agturay iti Rajput a ni Maharaja Sawai Jai Singh II. Ti “Jantar” ket nagtaud iti Sanskrit a sao a “yantra,” nga “instrumento,” ti kaipapananna no kasano a ti sao a “Mantar” ket nagtaud iti “mantra” a “pormula” ti kaipapananna. Gapu  ta ugalida ti manginayon iti adda rimana a sao wenno sao a maipada ti pannakaibalikas ti murdongna tapno maipaganetget, napataud ti nagan a Jantar Mantar.

Ipasimudaag ti plake a naipaskil iti maysa nga instrumento iti Jantar Mantar idiay New Delhi idi 1910 a naaramid dayta nga obserbatorio idi 1710. Nupay kasta, ipakita ti panagsirarak idi agangay a nairingpas dayta idi 1724. Kas iti makitatayo, daytoy a konklusion ket pasingkedan ti pakasaritaan ti kabibiag ni Jai Singh. Ngem kitaentay pay biit dagiti instrumento iti daytoy nga obserbatorio, a maipagarup a kabayaganen iti lubong.

Dagiti Kinabite nga Estruktura kas Instrumento

Ti obserbatorio ket addaan iti uppat a nadumaduma nga instrumento a kinabite ken naaramid iti bato. Ti kasayaatan kadagitoy ket ti Samrat yantra, wenno Kangrunaan nga instrumento​—a “kangrunaanna, equal-hour sundial, wenno ti instrumento a naaramid tapno bingayenna ti maysa nga aldaw iti 24 nga agpapada a paset (360^o a nabingay iti 15 = 24 = nga oras iti maysa nga aldaw). Maysa nga oras ti katupag ti tunggal paset ti 15 a degree.” Daydi ti kapatgan a partuat ni Jai Singh. Buklen dayta ti kinabite a nagdakkel a trianggulo a 21.3 a metro ti kangatona, 34.6 a metro ti lansadna, ken 3.2 a metro ti kaakabana. Ti 39 a metro ti kaatiddogna a hypotenuse ti trianggulo ket katupag ti axis wenno pagpusiposan ti daga ken nakatudo iti kaamiananan a paset ti daga wenno North Pole. Iti agsumbangir ti trianggulo, wenno gnomon, adda quadrant, wenno maysa kadagiti uppat a paset a nakabingayanna, nga addaan kadagiti graduation wenno gerger a mangipakita kadagiti oras, minuto, ken segundo. Sinigsiglo ti kabayagen dagiti simple a sundial. Nupay kasta, pinagbalin ni Jai Singh daytoy a kangrunaan a pagorasan kas di agpalia nga alikamen a pangrukod iti agiray a distansia ti maysa a banag iti langit. Nausar met laeng dayta iti dadduma pay nga agkakanaig a mangitudo kadagiti bambanag iti langit.

Ti tallo a sabali pay nga estruktura iti obserbatorio ket dagiti instrumento a Ram, ti Jayaprakash, ken ti Mishra yantra. Narikut ti pannakadisenio dagitoy tapno marukod ti panagiray, kangato, ken nagtugmokan ti init ken dagiti bituen. Ipakita pay ketdi ti instrumento a Mishra no agmatuonen iti nadumaduma a siudad iti intero a lubong.

Amin dagiti nadakamat nga instrumento malaksid iti Mishra yantra ket inimbento ni Jai Singh. Narikrikut ken ad-adda a maus-usar dagitoy ngem iti aniaman nga adda idiay India iti dayta a tiempo. Gapu iti dayta, naaramid dagiti husto nga almanac ken tsart ti astronomia. Napintas ken makaay-ayo a kitaen dagiti disenioda ken mangted iti agkakapateg nga impormasion. Ngem idi addan ti teleskopio ken dadduma pay nga imbension, saanen a maus-usar dagitoy. Ngem apay nga iti panagsirarakna iti astronomia, saan nga inusar daytoy nakasirsirib a tao ti dadduma kadagiti instrumento agraman ti optikal a teleskopio nga adda idin idiay Europa? Maammuantay ti sungbat no usigentayo ti kasasaad ti maharaja wenno ari ken ti historia idi a panawen.

“Naipamaysa iti Panagadal iti Matematikal a Siensia”

Ni Jai Singh ket naipasngay idi 1688 idiay Rajasthan nga estado ti India. Ti amana nga ari  idiay Amber a kabesera ti pamilia Kachavaha dagiti Rajput, ket iturturayan idi dagiti Mogul, wenno Muslim, idiay Delhi. Inadal ti agtutubo a prinsipe dagiti pagsasao a kas iti Hindi, Sanskrit, Persiano, ken Arabe. Inadalna met ti matematika, astronomia, ken martial arts wenno arte ti pannakidangadang. Ngem adda banag a paborito unay daytoy a prinsipe. Kastoy ti sagudayen ti maysa a reperensia idi panawenna: “Ni Sawai Jai Singh manipud idi damo nga inusarna ti abilidadna nga agpanunot, ken idi agmatmataenganen, ket naan-anay a naipamaysa iti panagadal iti matematikal a siensia (astronomia).”

Idi 1700, idi agtawen ni Jai Singh iti 11, sinublatna ti trono nga Amber, kalpasan ti ipapatay ni tatangna. Idi agangay, ti agtutubo nga ari ket pinaayaban ti emperador dagiti Mogul a mapan iti taengna idiay abagatan nga India. Sadiay a naam-ammo ni Jai Singh ni Jagannātha, maysa a lalaki a naglaing iti matematika ken astronomia. Idi agangay, daytoy a lalaki ti nagbalin a kangrunaan a katulongan ti ari. Nagbaliwbaliw ti napolitikaan a kasasaad ti agtutubo nga ari agingga idi 1719, idi nangrugi a nagturay ni Muḥammad Shāh. Kalpasanna, naayaban ni Jai Singh a mapan idiay kabesera a Delhi tapno makimiting iti baro nga agturay dagiti Mogul. Iti daytoy a miting a naangay idi Nobiembre 1720, agparang nga insingasing ni Jai Singh ti pannakaibangon ti maysa nga obserbatorio, a nalabit natungpal idi 1724.

Ania ti nangtignay iti ari a mangaramid iti obserbatorio? Naamiris ni Jai Singh a saan a husto dagiti almanac ken astronomikal a tsart idiay India ken bassit ti nagrang-ayan ti tay-ak ti astronomia. Isu nga inkeddengna ti agaramid kadagiti baro a tsart a maitutop iti aktual a makita a bambanag iti langit. Kayatna met ti agaramid kadagiti instrumento agpaay kadagiti panagpaliiw a nainaig iti astronomia a mabalin nga usaren ti tunggal tao a napasnek nga agadal iti astronomia. Nanggun-od ngarud ni Jai Singh iti nagadu a libro a naggapu idiay Francia, England, Portugal, ken Alemania. Iti palasiona, pinasangbayna dagiti eskolar nga agad-adal iti astronomia manipud kadagiti eskuelaan dagiti Hindu, Islam, ken taga-Europa. Nangibaon pay ketdi ti kaunaan a mangtakuat a mision manipud iti Daya a mapan idiay Europa tapno agurnong iti impormasion maipapan iti astronomia, sa imbilinna a mangisangpetda kadagiti libro ken instrumento.

Manmano nga Agsarita ti Daya ken Laud

Apay a nagaramid ni Jai Singh kadagiti kinabite nga estruktura, nupay ti teleskopio, micrometer, ken ti vernier ket maus-usar idiay Europa? Ket apay a kasla saanna nga ammo dagiti natakuatan da Copernicus ken Galileo a ti init ti sentro iti uniberso?

Ti kurang a komunikasion dagiti taga-Daya ken Laud ti maysa kadagiti makagapu. Ngem saan la a dayta. Ti narelihiosuan a kasasaad idi ti maysa pay a makagapu. Saan a kayat dagiti eskolar a Brahman, ti kangatuan a klase dagiti Hindu, ti mapan idiay Europa agsipud ta mabalin a mapukawda ti takderda iti kagimongan no bumallasiwda iti taaw. Dagiti taga-Europa a timmulong ken Jai Singh ken nagurnong iti impormasion ket bin-ig nga eskolar a taga-Europa. Sigun ken ni V. N. Sharma, a nangisurat iti biograpia ni Jai Singh, babaen ti pammutbuteng ti Inkisision, naparitan dagiti Jesuita agraman dagiti pasurot a Katoliko a mangakseptar iti panangmatmat ni Galileo ken dadduma pay a sientista a ti daga ket rikrikusenna ti init. Para iti simbaan, kinaerehe ken ateismo dayta. Di pakasdaawan a dagiti emisario nga imbaon ni Jai Singh idiay Europa dida inraman iti listaan ti bambanag a gatangenda dagiti obra da Copernicus ken Galileo wenno dagiti baro nga instrumento a maus-usar a pangsuporta kadagiti teoria a ti init ti adda iti tengnga ti uniberso.

Madama a Panagbirok

Nagbiag ni Jai Singh idi panawen ti narelihiosuan a panangirurumen ken kinapanatiko. Agpapan pay iti naisalsalumina ken primera-klase nga obrana a kanayon a pananginayon kadagiti baro a pannakaammo maipapan iti langit, bassit ti nagrang-ayan daytoy a tay-ak ditoy India iti dinekdekada. Ngem ti obserbatorio ti Jantar Mantar ket maysa nga ebidensia kadagiti panagregget ti tao a mawaw iti pannakaammo.

Sinigsiglo sakbay a naginteres ni Jai Singh iti panaggaraw dagiti bambanag iti langit, ti dadduma a managpanunot a tattao ti kumitkitan iti langit, nga ikagkagumaanda a tarusan dagiti nakaskasdaaw a banag iti uniberso. Di pagduaduaan, nga itultuloyto ti sangatauan nga ‘itangad ti matada’ iti langlangit tapno manayonan ti pannakaammoda kadagiti gapuanan dagiti ima ti Dios.​—Isaias 40:26; Salmo 19:1.

[Diagram/Ladawan iti panid 18]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

Ti Samrat yantra ket eksakto a sundial. Ti anniniwan ti dakkel a trianggulo ket nakadanon kadagiti nagkurba a kuadrante (kitaem dagiti naitampok iti puraw a sirkulo) a nakaimarkaan dagiti linia wenno numero

[Diagram/Ladawan iti panid 18]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

Ti Jayaprakash yantra ket buklen dagiti nakungkongan a hemispero nga addaan kadagiti marka iti nasukong a rabawna. Nayunnat dagiti crosswire iti rabaw ti pannakangarabna

Manipud iti uneg ti Ram yantra, mayintar ti agpalpaliiw ti ayan ti maysa a bituen nga addaan iti nadumaduma a marka iti igid ti tawa

[Diagram/Ladawan iti panid 18]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

Ti Mishra yantra ipakitana no agmatuon iti nadumaduma a siudad

[Diagram/Ladawan iti panid 19]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

Panagpaliiw babaen iti mapampanunot a linia, ti kaunaan a kita ti astronomia, ket inaramid a siuumiso ni Jai Singh

Tapno mabirokam ti maysa a bituen, masapul nga ammuem ti altitude-na (ti kangatona iti langit) ken ti azimuth-na (ti kaadayona iti daya manipud iti agpayso nga amianan)

Iti Samrat yantra, dua a tao ti mangkita iti ayan ti maysa a bituen ken mangisurat iti posisionna

[Credit Line]

Baba: Nakopia manipud iti libro a SAWAI JAI SINGH AND HIS ASTRONOMY, nga impablaak ti Motilal Banarsidass Publishers (P) Ltd., Jawahar Nagar Delhi, India

[Mapa iti panid 19]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

INDIA

New Delhi

Mathura

Jaipur

Varanasi

Ujjain

Nagaramid ni Jai Singh iti lima nga obserbatorio ditoy India, agraman ti maysa idiay New Delhi

[Picture Credit Line iti panid 18]

Retrato: Impaay ti Roop Kishore Goyal