Dagiti Natural a Didigra ken Ar-aramid ti Tao

NO NASAYAAT ti pannakamantener ti maysa a kotse, natalged dayta a pagluganan. Ngem no naynay a mausar ket saan a mamantener, napeggad dayta. Iti dadduma a pamay-an, kasta met laeng ti mapasamak iti planeta a Daga.

Para iti adu a sientista, dagiti pinataud ti tao a panagbalbaliw ti atmospera ti daga ken dagiti taaw pinagbalinda ti planetatayo a napeggad a pagnaedan gapu kadagiti masansan ken nakarkaro a natural a didigra. Ket mapagduaduaan ti masanguanan. “Addatayo iti ngalay ti kasasaad a ditay masigurado no dagiti ar-aramidtayo ket makadadael iti kakaisuna a planeta a mapagnaedan ti tao,” kinuna ti maysa nga editorial ti magasin a Science maipapan iti panagbalbaliw ti paniempo.

Tapno nalaklaka a maawatantayo no kasano nga apektaran ti aramid ti tao ti kasansan ken kinakaro dagiti natural a didigra, masapul nga adda bassit a pannakaawattayo maipapan iti natural a didigra. Kas pagarigan, ania ti makagapu iti itataud dagiti napigsa a bagyo?

Dagiti Mangyallatiw iti Pudot iti Planeta

Ti sistema ti klima iti daga ket naipadis iti maysa a makina a mangbalbaliw ken mangiwaras iti enerhia ti init. Tangay ti Tropiko ti  kaaduan a mainaran, saan a balanse ti temperatura, isu a ti angin agturong iti atmospera. * Ti inaldaw a panagrikus ti daga ti mangpaalikuno kadagitoy nga umak-akar a naagneb nga angin. Dadduma ti agturong kadagiti atmospera a nakapuy ti puersa ti anginda isu a mabalin nga agbalinda a bagyo.

No paliiwem ti kadawyan a dalan dagiti bagyo, madlawmo nga umadayoda iti equator​—agpaamianan man wenno agpaabagatan​—nga agturong kadagiti nalamlamiis a lugar. No kasta ti mapasamak, dagiti bagyo agserbida met a napigsa a mangyallatiw iti pudot, isu a makatulong iti panagbalin a kalkalainganna ti klima. Ngem no ti temperatura ti taaw iti tropiko lab-awannan ti agarup 27 a degree Celsius, pumigsan dagiti bagyo iti tropiko ket agbalinda nga alawig.

No maipapan iti kaadu ti natay, ti kakaruan a natural a didigra iti pakasaritaan ti Estados Unidos ket idi nabagyo ti isla a siudad iti Galveston, Texas, idi Setiembre 8, 1900. Gapu kadagiti dalluyon a pinataud dagiti bagyo, 6,000 agingga iti 8,000 a tattao ti natay iti siudad, ken immabut met iti 4,000 kadagiti kabangibang a lugar. Dinadaelna met ti agarup 3,600 a balbalay. Kinapudnona, awan ti di nadadael kadagiti impatakder ti tao a pasdek idiay Galveston.

Kas nadakamat iti immuna nga artikulo, adu a napigsa a bagyo ti napasamak kadagiti kallabes a tawen. Ad-adalen dagiti sientista no adda pakainaigan daytoy iti panagbara ti globo, a mabalin a mangpappapigsa kadagiti bagyo. Ngem ti panagbalbaliw ti paniempo ket maysa laeng kadagiti sintoma ti panagbara ti globo. Mabalin met nga adda makitkitan a sabali pay a dakes nga epekto dayta.

Umad-adalem a Patar ti Baybay ken Pannakakalbo ti Kabakiran

Sigun iti editorial ti magasin a Science, “immadalem ti patar ti baybay iti 10 agingga iti 20 a sentimetro [uppat agingga iti walo a pulgada] iti napalabas a siglo, ket namnamaentayo nga umadalem pay.” Kasano a mabalin a mainaig daytoy iti panagbara ti globo? Nangipaay dagiti managsirarak iti dua a makagapu. Maysa ti pannakarunaw dagiti yelo ken glacier iti kaamiananan ken kaabagatanan a paset ti daga, isu nga umadalem dagiti taaw. Maikadua, ti nalawlawa a saknapan ti nabara nga angin​—bayat a bumarbara dagiti taaw, umad-adalem dagitoy.

Ti nagbassit nga isla ti Tuvalu iti Pacifico mabalin a mapaspasarannan dagiti epekto ti iyaadalem ti baybay. Kuna ti magasin nga Smithsonian nga ipakita dagiti impormasion a naala iti atoll iti Funafuti nga immadalem ti patar ti baybay iti “promedio a 5.6 a milimetro iti tinawen iti napalabas a dekada.”

Iti adu a paset ti lubong, lumawa ti siudad no umadu ti populasion, umadu dagiti kaiskuateran, ken kumaro ti pannakadadael ti aglawlaw. Dagitoy a kasasaad ti ad-adda a mangpakaro kadagiti  natural a didigra. Amirisem ti sumagmamano a pagarigan.

Ti Haiti ket maysa nga isla nga aduan iti tao ken makuna a nakalbon dagiti kabakiranna. Nabiit pay a naipadamag a nupay nakaro ti parikut ti Haiti iti ekonomia, politika, ken kagimongan, ti pannakakalbo ti kabakiran ti ad-adda a mamagpeggad iti dayta. Daytoy a peggad ti nangnangruna a nakita idi 2004, idi a rinibu ti natay gapu iti napigsa a tudo ken panagreggaay.

Ipatuldo ti Time iti Asia a ti “panagbara ti globo, dagiti dam, pannakakalbo ti kabakiran, ken panaguma” ti mangpakpakaro kadagiti didigra a sinagaba ti Abagatan nga Asia. Iti kasumbangirna, ti pannakakalbo dagiti kabakiran mabalin a pakaruenna ti tikag ta dagus a pamagaenna ti daga. Kadagiti kallabes a tawen, dagiti tikag iti Indonesia ken Brazil ti nakaigapuan dagiti nakaro nga uram iti kabakiran a kadawyan a narigat a mauram gapu iti kinabasana. Ngem saan la a ti nakaro a kasasaad ti paniempo ti makagapu kadagiti natural a didigra. Adu a lugar ti madiddidigra gapu iti mapaspasamak iti uneg ti daga.

No Aggunggon ti Daga

Ti makinrabaw a paset ti daga ket buklen ti nadumaduma ti kadakkelda a plate nga agkakanaig ti panaggarawda. Kinapudnona, mamin-adu nga aggaraw ti rabaw ti daga ta mabalin a sumagmamano a milion nga agginggined iti kada tawen. Siempre, adu kadagitoy ti di madlaw.

Agarup 90 a porsiento kano iti amin a ginggined ti mapasamak kadagiti birri iti beddeng dagiti plate. Nupay manmano dagitoy, pasaray nakapigpigsa ti panaggingginedna iti masakupan a mismo dagiti plate. Sigun iti pattapatta, ti ginggined a nakatayan ti kaaduan a tao iti pakasaritaan ket daydiay napasamak iti tallo a probinsia ti China idi tawen 1556. Mabalin a dayta ti nakatayan ti 830,000!

Mabalin met a makapapatay dagiti gapuanan ti ginggined. Kas pagarigan, gapu iti ginggined  idi Nobiembre 1, 1755, napatag ti siudad ti Lisbon, Portugal, nga addaan iti populasion a 275,000. Ngem di nagpatingga iti dayta ti pagam-amkan. Ti ginggined ti nangpataud kadagiti uram ken kasta met dagiti tsunami a dimmanon iti kangato agingga iti 15 a metro, a rimsua iti asideg a Taaw Atlantico. No gupgopen amin, nasurok nga 60,000 dagiti natay.

Nupay kasta, adda manen pakainaigan dagiti aramid ti tao iti kinakaro dagita a didigra. Ti kinaadu ti tattao kadagiti nalaka a madidigra a lugar ti maysa a makagapu. “Dandani kagudua kadagiti dadakkel a siudad iti lubong ita ti adda kadagiti lugar a nalaka a maginggined,” kinuna ti autor a ni Andrew Robinson. Maysa pay a makagapu ket dagiti materiales a nausar ken ti kalidad ti pannakaibangon dagiti pasdek. Nakalkaldaang ta masansan a pumayso ti pagsasao a, “Dagiti pasdek ti mamapatay; saan a dagiti ginggined.” Ngem ania ti maaramidan dagiti tattao no nakapangpanglawda ket dida kabaelan ti agibangon kadagiti pasdek a makaandur iti ginggined?

Dagiti Bulkan​—Manangpataud ken Manangdadael

“Di kumurang a 20 a bulkan ti mabalin a bumtak bayat a basbasaenyo dagitoy a sasao,” impadamag ti Smithsonian Institute iti Estados Unidos. Kadawyanna, sigun iti teoria ti plate tectonics nga adda ginggined ken bulkan kadagiti agpapada a rehion, nangruna kadagiti rengngat iti tukok ti taaw; iti rabaw ti daga a mabalin a pumsuakan ti magma wenno narunaw a batbato nga agtaud iti uneg ti daga; ken no maligsay dagiti plate kadagiti nagsasaipanda.

Ti pannakaligsay dagiti plate ti kadakkelan a pagpeggadan dagiti tattao no maipapan iti kaadu dagiti panagbettak a mapasamak kadagiti aduan tao a lugar. Ginasut ti kasta a bulkan iti Pacific Rim a naawagan iti Ring of Fire. Adda met sumagmamano a masarakan kadagiti napudot a lugar nga adayo iti beddeng dagiti plate. Mabalin a ti Hawaiian Islands, ti Azores, ti Galápagos Islands, ken ti Society Islands timmaudda amin kadagita a napudot a lugar gapu iti panagbettak ti bulkan.

Kinapudnona, dakkel ti naaramidan dagiti bulkan iti pannakabukel ti daga. Sigun iti Web site ti maysa nga unibersidad, “90% iti amin a kontinente ken tukok ti taaw ti timmaud gapu iti panagbettak ti bulkan.” Ngem ania ti pakaigapuan dagiti nakaro unay a panagbettak?

Mangrugi ti panagbettak no pumsuak ti magma manipud iti napudot nga uneg ti daga. Dadduma a bulkan ti in-inut laeng a mangipussuak iti lava isu a saan unay a makellaat dagiti tattao. Ngem dadduma ti napigpigsa pay a bumtak ngem iti nuklear a bomba! Ti maysa kadagiti makagapu ket pakairamanan ti pakabuklan ken kinapalet ti narunaw a batbato a naurnong iti uneg ti bulkan ken iti kaadu ti gas ken nakapudpudot a danum a nangrunaw iti dayta. No marunaw dagiti bato, mangpataud iti nagadu  a gas a mailaok iti magma. No huston ti pakabuklan ti magma, kasla soda dayta a bumtak manipud iti nalukatan a latana.

Naimbag laengen ta masansan nga adda nasaksakbay a pakdaar dagiti bulkan sakbay a bumtakda. Kasta ti napasamak iti Mount Pelée iti isla ti Martinique iti Caribe idi 1902. Dandani idin ti eleksion iti St. Pierre, ngem dagiti politiko pinaregtada dagiti tattao nga agtalinaed, nupay nakaro ti dapo, sakit, ken buteng iti siudad. Kinapudnona, nagserran ti kaaduan a paglakuan iti adu nga aldaw!

Ti Mayo 8 ket Ascension Day isu a napan dagiti tattao iti katedral dagiti Katoliko tapno ikararag a maispalda koma iti bulkan. Sakbay la unay ti alas 8:00 ti bigat, bimtak ti Mount Pelée. Nangipussuak iti makasinit a pyroclast​—dapo, beggang, timmangken a natural a sarming, pumice wenno napino a bulkaniko a pulbo, ken nakapudpudot a gas​—a 200 agingga iti 500 a degree Celsius ti kapudotna. Ti makapapatay nga ulep inabbungotanna ti bantay, sinallukobanna ti siudad, ket pinapatayna ti dandani 30,000 a tattao. Rinunawna ti kampana ti simbaan, ken inuramna dagiti barko iti sangladan. Dayta a panagbettak ti kaaduan ti napapatay iti maika-20 a siglo. Ngem saan koma a kasta ti kaadu ti natay no impangag ti tattao dagiti mamakdaar a pagilasinan.

Umadunto Pay Aya Dagiti Natural a Didigra?

Iti reportda a World Disasters Report 2004, kuna ti International Federation of Red Cross ken Red Crescent Societies a bayat ti napalabas a dekada, dagiti didigra a mainaig iti pakabuklan ti planeta ken ti patauden ti paniempo immaduda iti nasurok nga 60 a porsiento. “Daytoy ipakitana ti napapaut pay a kasasaad,” kuna ti report a naipablaak sakbay ti makadidigra a tsunami idi Disiembre 26 iti Taaw Indiano. Awan duadua a no umad-adu ti tattao kadagiti napeggad a lugar ken umad-adu ti mapukaw a kabakiran, kasla awan ti pangnamnamaan.

Maysa pay, adu nga industrialisado a pagilian ti mangipugso iti ad-adu pay a mangpapudot a gas iti atmospera. Sigun iti editorial ti magasin a Science, ti panangitantan iti panangkissay ti maipugso a gas ket “naipadis iti panagkedked a mangipaagas iti kumarkaro nga impeksion: Sigurado a dakdakkel ti gasto kalpasanna.” Iti panangipatuldona kadagiti gasto, kinuna ti maysa a report ti Canada maipapan iti pananglapped iti didigra: “Makuna a ti panagbalbaliw ti klima ti kasaknapan ken kabiitan nga agwaras a parikut a sarangten ti internasional a komunidad.”

Ngem itatta, din agtutunos ti internasional a komunidad no ti ar-aramid ti tao ti makagapu iti ibabara ti globo, ken nangnangruna a dida makontrol dayta. Daytoy a kasasaad ipalagipna kadatayo ti kinapudno ti Biblia: “Saan a kukua ti tao . . . uray ti panangiturong iti addangna.” (Jeremias 10:23) Ngem kas makitatayto iti sumaganad nga artikulo, adda pangnamnamaan iti kasasaad. Kinapudnona, dagiti agdama a rigat, agraman ti nariribuk a kasasaad ti kagimongan ti tao, ti mangnayon pay iti pammaneknek nga asidegen ti pannakabang-ar.

[Footnote]

[Kahon/Ladawan iti panid 6]

SAAN LA A MAIS TI AGTUBO ITI BANGKAG

IDI 1943, adda nakita ti maysa nga agbangbangkag idiay Mexico a nagtubo iti bangkagna. Bayat nga adda iti bangkagna, nakakita kadagiti lumawlawa a rengngat. Kabigatanna, ti rengngat nagbalinen a bassit a bulkan. Kadagiti simmaganad a lawas, dimmakkel agingga iti 150 a metro, ket makatawen kalpasanna, ngimmato iti 360 a metro. Idi agangay, ti pantok ti bulkan nakadanonen iti kangato a 2,775 a metro iti ngato ti patar ti baybay, ken kamaudiananna, nagpatingga iti kangato nga 430 a metro. Pagammuan ta ti bulkan a napanaganan iti Paricutín, simmardeng a bimtak idi 1952. Sipud idin, saanen a bimtak.

[Credit Line]

U. S. Geological Survey/Rinetrato ni R. E. Wilcox

[Kahon/Ladawan iti panid 8]

IDI TI DIOS INISPALNA DAGITI NASION MANIPUD ITI DIDIGRA

TI BISIN ket maysa a kita ti natural a didigra. Maysa kadagiti kaunaan a nailanad a bisin ti napasamak iti nagkauna nga Egipto idi tiempo ni Jose nga anak ni Jacob, wenno Israel. Nagpaut ti bisin iti pito a tawen ket inapektaranna ti Egipto, Canaan, ken dadduma pay a pagilian. Ngem saan a nagresulta dayta iti nakaro a panagbisin ti adu ta impakpakauna ni Jehova ti bisin pito a tawen sakbayna. Impalgakna met a dagiti pito a tawen sakbay dayta ket panawen ti kinawadwad idiay Egipto. Iti sidong ti panangiwanwan ti managbuteng-Dios a ni Jose, a babaen iti ibaballaet ti Dios nagbalin a primero ministro ken administrador ti taraon, nagurnong dagiti Egipcio ti adu a binukel ta uray la a “simmukoda a mangbilang iti dayta” idi agangay. Iti kasta, nabaelan ti Egipto a pinakan saan laeng a dagiti umilina no di ket uray pay “dagiti tattao iti intero a daga,” agraman ti pamilia ni Jose.​—Genesis 41:49, 57; 47:11, 12.

[Dagiti Ladawan iti panid 7]

HAITI 2004​—Kadagiti nalayus a lansangan, aw-awiten dagiti ubbing a lallaki ti danum nga inumenda. Ti nakaro a pannakakalbo ti kabakiran ti makagapu kadagiti nakaro a panagreggaay

[Credit Lines]

Likudan: Sophia Pris/EPA/Sipa Press; bassit a retrato: Carl Juste/Miami Herald/Sipa Press

[Ladawan iti panid 9]

Itultuloy ti adu a nasion ti mangipugso kadagiti mangpabara a gas iti atmospera

[Credit Line]

© Mark Henley/Panos Pictures