Umad-adu Aya Dagiti Natural a Didigra?

“Pagam-amkan nga iti masanguanan addanto dagiti nakaro a pasamak a mabalin a mangbalbaliw iti klima. Daytoy kaipapananna a masapul a nakasaganatayo a mangsaranget kadagiti kabbaro a peggad iti paniempo, ad-adu a matay a tattao, ken mapukaw a sanikua. . . . Masapul ngarud a saganaantayo dagiti kellaat a panagbalbaliw tapno masalaknibantayo.”​—“Topics Geo​—annual Review: Natural Catastrophes 2003.”[1]

NADAGAANG iti dadduma a paset ti Europa idi kalgaw ti 2003. Ti kinadagaangna ti nakatayan ti dandani 30,000 idiay Belgium, Britania, Espania, Francia, Italia, Netherlands, ken Portugal. Ti kinadagaangna sakbay ti nepnep idiay Bangladesh, India, ken Pakistan ti nakatayan ti 1,500, bayat a ti tikag ken ti kinadagaang idiay Australia ti nakaigapuan dagiti uram iti kabakiran a nangdadael iti nasurok a tallo a milion nga ektaria.

Sigun iti World Meteorological Organization, “ti panagbabagyo idi 2003 iti Atlantico ti nakaigapuan ti itataud ti 16 a nainaganan a bagyo, a dayta ket ad-adu ngem iti promedio a 9.8 idi 1944-1996, ngem maitunos dayta iti nakadkadlaw nga inaduan ti tinawen a bilang dagiti bagyo iti tropiko sipud pay idi ngalay ti dekada 1990.” Nagtultuloy dayta a kasasaad agingga iti 2004, a nakapasamakan dagiti makadadael a bagyo iti Caribe ken iti Gulpo ti Mexico, a nakatayan ti 2,000 ken nakadadaelan dagiti sanikua.

Idi 2003, nabagyo ti Sri Lanka a nakaigapuan ti nakaro a layus a nakatayan ti di kumurang a 250. Idi 2004, adda rimsua a 23 a bagyo iti makinlaud a Pacifico. Sangapulo kadagitoy ti limmasat iti Japan, a nakaigapuan ti nakaro a pannakadadael ken nakatayan ti nasurok a 170. Dagiti layus a maigapu iti nakaro a nepnep inapektaranna ti dandani  30 a milion a tattao iti Abagatan nga Asia, nangruna idiay Bangladesh. Minilion ti naawanan iti pagtaengan, dandani tallo a milion ti nangpanaw iti pagtaenganda, ken nasurok a 1,300 ti natay.

Adda sumagmamano a napigsa a ginggined bayat ti 2003. Idi Mayo 21, gapu iti ginggined, nadangran ti 10,000 a tattao idiay Algiers, Algeria, ken 200,000 ti naawanan iti pagtaengan. Iti alas 5:26 ti parbangon idi Disiembre 26, nagginggined walo a kilometro iti abagatan ti siudad ti Bam idiay Iran. Ti kapigsa ti ginggined nga 6.5 ti nangdadael iti 70 a porsiento iti siudad ken nakatayan ti 40,000 ken nasurok a 100,000 ti naawanan iti pagtaengan. Dayta ti kaaduan pay laeng ti pinapatayna a natural a didigra iti dayta a tawen. Rinebbana met ti adu a paset ti 2,000 ti tawennan a sarikedked ti Bam, ti Arg-e-Bam, isu a napukaw ti nakapatpateg a pagpasiaran dagiti turista a pamastrekan ti rehion.

Apag-isu a nakatawen kalpasanna, maysa a ginggined a ti kapigsana ket 9.0 ti napasamak iti taaw ti makinlaud a kosta iti makin-amianan a Sumatra, Indonesia. Dayta ti nakaigapuan ti kadadawelan a tsunami a napasamak iti pakasaritaan. Dagiti nadawel a dalluyon ti nakatayan ti nasurok a 200,000 ken nakadangranan ti adu , nakapukawan ti pagtaenganda, wenno agpadpada kadagita. Naapektaran met iti makapapatay a tsunami ti kosta ti Africa, nga 4,500 a kilometro wenno ad-adayo pay iti laud ti sentro ti ginggined.

Namnamaentayo Aya Dagiti Nakarkaro Pay a Didigra?

Ipamatmat kadi dagita a didigra dagiti mapasamakto iti masanguanan? No maipapan kadagiti didigra a mainaig iti paniempo, adu a sientista ti mamati a dagiti ar-aramiden ti tao a nangbalbaliw iti atmospera ti nakaigapuan dagiti nakaro a panagbalbaliw ti klima ti lubong. Dayta ti nakaigapuan ti nakaro a kasasaad ti paniempo. No agpayso daytoy a pagarup, saan a nasayaat ti ipasimudaag daytoy agpaay iti masanguanan. Ti mangnayon pay iti peggad ket ti umad-adu nga agnanaed kadagiti lugar a nalaka a madidigra, a mabalin a pinilida ti agnaed dita wenno gapu ta awanen ti pagpilianda.

Ipamatmat ti estadistika a 95 a porsiento iti amin nga ipapatay a mainaig iti didigra ti mapasamak kadagiti napanglaw a pagilian. Iti kasumbangirna, kadagiti nabaknang a pagilian, basbassit dagiti matay, ngem mapukaw ti 75 a porsiento a pamastrekanda. Pampanunoten ti dadduma a kompania ti insurance no kabaelandanto pay a bayadan dagitoy a nagdadakkel a pukaw.

Iti sumaganad nga artikulo usigentayo ti dadduma kadagiti kadawyan nga ar-aramid ti tao a mangituggod iti didigra ken dagiti pamay-an a mangpakaro kadagitoy. Amirisentay met no kabaelan ken makaaramid ti tao iti panagbalbaliw a kasapulan a mamagbalin iti daga a nataltalged a pagtaengan dagiti masanguanan a kaputotan.

[Ladawan iti panid 3]

FRANCIA 2003​—Ti kinadagaang iti kalgaw idiay Europa ti nakatayan ti 30,000; bimmara iti 44.8°C ti Espania.

[Credit Line]

Alfred/EPA/Sipa Press

 [Dagiti Ladawan iti panid 4, 5]

IRAN 2003​—Ti ginggined idiay Bam ti nakatayan ti 40,000; dungdung-awan dagiti babbai ti kakabagianda iti disso a nakaitaneman ti adu a tao

[Credit Line]

Likudan ken babbai: © Tim Dirven/Panos Pictures