Apay a Nagadu ti Agbibiag a Mabutbuteng?

KANAYON a mabutbuteng ti sangatauan. Dayta ti mailasin ngem di makita a rikna wenno kasasaad a mangapektar iti dandani isuamin, nupay masansan a di madlaw. Ania ti makagapu iti kastoy a kasasaad? Apay a mabutbuteng ti dadduma a tattao no rummuardan iti balayda? Apay nga adu ti mamati nga agpeggadda iti panggedan? Apay a pagdanagan ti adu ti kinatalged dagiti annakda? Ania dagiti peggad a pagbutngan ti tattao iti mismo a pagtaenganda?

Siempre, adu ti pagbutngantayo, ngem usigentayo ti uppat a peggad a kanayon a pagbutngan dagiti tattao​—kinaranggas kadagiti siudad, seksual a panangriribuk, panangrames, ken kinaranggas iti pagtaengan. Umuna, usigentayo ti kinaranggas kadagiti siudad. Nangnangruna a naintiempuan ti suheto ita ta dandani kagudua iti sangatauan ti agnanaed kadagiti siudad.

Dagiti Peggad Kadagiti Siudad

Nalabit naibangon dagiti immuna a siudad tapno mangsalaknib, ngem adu a tattao ita ti mangibilangen kadagiti siudad kas napeggad a lugar. Ti maibilbilang idi a pagkamangan ket nagbalinen a pagbutbutngan. Dagiti napuspusek a siudad ti umok dagiti mannanakaw, ket iti dadduma a siudad, napeggad ti mapan kadagiti napanglaw a sangakaarrubaan a manmano dagiti silaw ken polis kadagiti lansanganda.

 No maminsan, nainkalintegan ti panagbuteng ta nagadu ti tattao a mapapatay a siraranggas. Impadamag ti World Health Organization nga iti intero a lubong, matay ti 1.6 a milion iti kada tawen gapu iti kinaranggas. Idiay Africa iti kada tawen, napattapatta nga 60.9 iti kada 100,000 a tattao ti mapapatay a siraranggas.

Adu a tattao, lugar, ken organisasion a naibilang idi a natalged ti napeggaden. Kas pagarigan, adu a pagay-ayaman, eskuelaan, ken paglakuan ti maibilangen a napeggad a lugar a pakaaramidan ti adu a krimen. No maminsan, saanen nga agtalek dagiti tattao kadagiti pangulo ti relihion, tumultulong iti kagimongan, ken mannursuro​—tattao a rumbeng koma a mangsalaknib. Gapu kadagiti damag a dadduma kadakuada ti mangab-abuso kadagiti ubbing, bumdengen dagiti nagannak a mangipaaywan iti annakda iti sabsabali. Dagiti koma polis ti mangsalaknib kadagiti tattao, ngem iti dadduma a siudad, gagangayen ti panagkunniber ken panangabuso dagiti polis iti pannakabalinda. Dagiti “polis ken soldado” koma ti mangsalaknib, ngem iti dadduma a pagilian, nabayagen dagiti gerra sibil a nakapukawan ti adu nga ingungoten dagiti sibilian kalpasan nga innala ida ti militar. No kasta, iti nadumaduma a paset ti lubong, imbes a kinissayanda ti kanayon a panagbuteng, dinegdegan pay dagiti polis ken soldado.

Kinuna ti libro a Citizens of Fear​—Urban Violence in Latin America: “Kanayon a mabutbuteng dagiti umili kadagiti kabesera iti Latin America iti sidong ti dadduma kadagiti kapeggadan a kasasaad ditoy daga. Iti dayta a naglawaan a rehion, agarup 140 a ribu a tattao ti matay a siraranggas iti kada tawen, ken maysa iti kada tallo nga umili wenno ti kakabagianda ti mabiktima iti kinaranggas.” Iti dadduma met a paset ti lubong, masansan dagiti napolitikaan a protesta kadagiti kabesera a siudad. No rumanggasen dagita a protesta, adu ti manggundaway iti nariribuk a kasasaad tapno takawanda dagiti paglakuan, isu a tumaud ti adu a riribuk. Dagiti agnegnegosio iti siudad masalamaanda kadagiti nauyong a bunggoy.

Iti adu a pagilian, nagdakkel ti nagdumaan ti panagbiag dagiti nabaknang ken napanglaw, a mangibunga iti dumegdegdeg a guranggura. Patien ti adu a mapapaidamanda kadagiti kangrunaan a kasapulan iti biag isu nga agsamsamda kadagiti nabaknang a sangakaarrubaan. Saan pay a napasamak dayta iti dadduma a siudad, ngem ti kasasaad ket kas iti naorasan a bomba a dandanin bumtak​—awan la ti makaammo no kaano.

Pagbutngantayo dagiti mannanakaw ken rebolusionario, ngem adda pay dadduma a pakadanagan a mangdegdeg iti kanayon a panagbuteng.

Ti Nakaam-amak a Seksual a Panangriribuk

Para iti minilion a babbai, inaldaw a pagbutnganda dagiti sagawisiw, naalas nga aw-awid ken perreng. Kinuna ti Asia Week: “Ipalgak dagiti surbey a maysa iti kada uppat a Haponesa ti seksual a mariribuk, 90 a porsiento ti mapaspasamak kadagiti tren. . . . Dua laeng a porsiento kadagiti biktima ti nagdarum idi nariribukda. Kinuna ti kaaduan a nagulimekda gapu ta nagbutengda iti aramiden dagiti nangriribuk kadakuada.”

Kellaat nga immadun ti seksual a panangriribuk idiay India. “Mabutbuteng ti maysa a babai kada rummuar iti balayna,” kinuna ti maysa a periodista sadiay. “Sadinoman a papananna mapabainan ken makangngeg iti naalas a komento.” Kastoy ti impadamag ti maysa a siudad ti India a pagpannakkel dagiti umili ti kalkalainganna a kinatalged dagiti lansanganda: “Ti parikut [daytoy a siudad] ket saan a kadagiti lansanganna no di ket kadagiti opisinana. . . . 35 a porsiento kadagiti  babbai a napagsaludsodan ti nagkuna a seksual a nariribukda iti panggedanda. . . . 52 a porsiento kadagiti babbai ti nangibaga a gapu iti panagbutengda iti seksual a panangriribuk iti panggedan kaykayatdan ti trabaho a nababa ti sueldoda . . . a sadiay babbai [laeng] ti kalangenda.”

Panagbuteng iti Pannakarames

Adu pay ti pagbutngan dagiti babbai malaksid iti pannakapukaw ti dayawda. No maminsan, ti seksual a panangriribuk ipasimudaagna ti pannakarames. Kaawatan a nakarkaro a pagbutngan ti adu a babbai ti krimen a panangrames ngem iti panangpapatay. Mabalin a kellaat a matakuatan ti maysa a babai nga isu ket agmaymaysa iti maysa a lugar ket mabuteng di la ket ta marames. Mabalin a makakita iti lalaki a dina am-ammo wenno dina talken. Agtibbayo ti barukongna ket matartaranta a mangtingtingiting iti kasasaad. ‘Ania ngata ti aramidenna? Sadino ti pagkamangak? Agriawak ngata?’ Masansan a dagita a kapadasan ti in-inut a mangdangran iti salun-at dagiti babbai. Adu ti madi nga agnaed wenno mapan kadagiti siudad gapu ta mabutengda.

“Para iti adu a babbai, ti panagbuteng, panagdanag, ken rigat ket paset ti inaldaw a panagnaed iti siudad,” kuna ti libro a The Female Fear. “Ti panagbuteng a marames ti mangiparikna a masapul a kanayon nga agannad, agsalukag ken agalerto ti maysa a babai. Dayta ti mangpadanag kenkuana no adda sumarsaruno iti likudanna, nangruna no rabii. Dayta . . . a rikna ti di pulos maikkat kadagiti babbai.”

Apektado ti adu a babbai iti naranggas a krimen. Nupay kasta, dandani amin a babbai mabutengda iti kinaranggas. Kinuna ti The State of World Population 2000, a publikasion ti United Nations: “Iti intero a lubong, di kumurang a maysa iti kada tallo a babbai ti nakabkabil, napilit a makidenna, wenno naabuso iti dadduma a pamay-an​—kaaduanna babaen iti am-ammona.” Adda met aya kanayon a panagbuteng iti dadduma pay a lugar malaksid iti lansangan ken iti pagtrabahuan? Gagangayen aya a mabuteng dagiti tattao iti mismo a pagtaenganda?

Panagbuteng iti Kinaranggas iti Pagtaengan

Ti nalimed a panangkabkabil iti asawa a babai tapno agpasakup ket nakaro a panangirurumen a mapaspasamak iti intero a lubong​—ken nabiit pay a nabigbig a krimen iti adu a lugar. Idiay India, naipadamag a “di kumurang nga 45 a porsiento kadagiti babbai ti tinungpa, kinugtaran wenno kinabkabil ti assawada.” Ti panangabuso iti asawa ket nakaro a pakadangran iti salun-at iti intero a lubong. Maipapan kadagiti babbai nga agtawen iti nagbaetan ti 15 ken 44 idiay Estados Unidos, impadamag ti Federal Bureau of Investigation nga ad-adu ti madangran iti kinaranggas iti pagtaengan ngem ti agtitipon nga aksidente iti lugan, panangraut tapno takawan, ken panangrames. Adayo ngarud a napegpeggad ti kinaranggas iti pagtaengan ngem ti sagpaminsan a panagsinnungbat a mabalin nga agbanag iti panagtinnungpa. Mabuteng ti adu a babbai a madangran ken mapapatayda iti pagtaenganda. Impakita ti surbey iti intero a Canada a no dadduma, kakatlo kadagiti babbai a nakabkabil iti pagtaenganda ti nagbuteng a mapapatay. Idiay Estados Unidos, kinuna ti dua a managsukisok: “Ti pagtaengan ti kapeggadan a lugar para kadagiti babbai ken masansan a pakatutuokan.”

Apay a nagadu a babbai ti naisagmak iti kasta a napeggad a relasion? Adu ti mangpampanunot: ‘Apay a dida agpatulong? Apay a dida pumanaw?’ Kaaduan ti mangibaga a mabutengda. Ti buteng ti makuna a naisangsangayan a pakailasinan ti kinaranggas iti pagtaengan. Dagiti abusado a lallaki gagangay a kontrolen ken pagulimekenda ti assawada babaen iti kinaranggas ken pamutbuteng a papatayenda ida. Uray no adda pagpatulongan ti makabkabil nga asawa a babai, saan a kanayon a matulongan. Ngamin, uray kadagiti tattao a saan nga umanamong iti dadduma a kita ti kinaranggas, tagibassitenda, dida ikankano, wenno ikalinteganda pay ketdi ti kinaranggas dagiti assawada a lallaki. Kasta met, iti ruar ti pagtaenganna, ti  abusado nga asawa a lalaki mabalin a kasla nakasaysayaat. Masansan a di mamati dagiti gagayyemna a kabkabilenna ni baketna. Gapu ta awanen ti pagkamanganda, ken mamati kadakuada, marikna ti adu a mairurrurumen nga assawa a babai nga awanen ti pamuspusanda no di kanayon lattan a mabutbuteng.

Dagiti makabkabil a babbai nga agtalaw ket mabiktima iti sabali pay a kita ti panangriribuk a maawagan ti panangsiim. Idiay Amianan nga America, impakita ti nabiit pay a panagadal iti nasurok a sangaribu a babbai iti estado ti Louisiana a 15 a porsiento kadakuada ti nangireport a nasiimda. Agasem ti butengda. Adda mangbutbuteng kenka a kanayon a sumursurot iti sadinoman a papanam. Awagannaka iti telepono, surotennaka, siputannaka, ken urayennaka. Patayenna pay ketdi ti tarakenmo. Dayta ti mangdegdeg iti panagbuteng!

Mabalin a saanka a biktima iti kasta a panagbuteng. Ngem kasano a maapektaran ti inaldaw nga ar-aramidmo iti panagbutengmo?

Apektaran Aya ti Buteng ti Panagtignaymo?

Tangay agbibiagtayo a mabutbuteng, mabalin a ditay ammo no mano kadagiti inaldaw a desisiontayo ti kontrolen ti buteng. Kasano kasansan nga apektaran ti buteng ti panagtignaymo?

Gapu iti panagbuteng iti kinaranggas, ikagumaanyo kadi a sangapamiliaan ti saan nga agawid nga agmaymaysa iti rabii? Mabutengkayo kadi nga aglugan iti pangpubliko a transportasion? No agpilika iti panggedam, panunotem aya ti kinapeggad iti panagbiahe? Apektaran kadi ti panagbutengmo kadagiti katrabahuan wenno tattao a makalangenmo ti panagpilim iti panggedam? Gapu iti buteng, dika kadin makilangen wenno aglinglingay? Nalabit gapu iti buteng kadagiti manangriribuk a mammartek ken bunggoy, saanka kadin a mapan kadagiti paay-ayam wenno konsierto? Mabutengka kadi a mangaramid iti kayatmo iti eskuelaan? Ti panagbuteng ti adu a nagannak nga agbalin a delingkuente dagiti annakda ti maysa a pakaibasaran ti panagpilida iti pageskuelaanda. Sigurado a ti panagbuteng ti mangilawlawag no apay nga adu a nagannak ti mangilugan laengen kadagiti annakda imbes a magna wenno agbiaheda nga agawid.

Kinapudnona, agbibiag ti sangatauan a kanayon a mabutbuteng. Ngem iti kaaduan a pakasaritaan ti tao kanayonen a mabutbutengtayo iti kinaranggas. Addanto kadi sabali a manamnamatayo? Arapaap laeng aya ti pannakapukaw ti panagbuteng? Wenno adda aya natibker a pamatiantayo nga iti masanguanan awanton ti panagbuteng iti aniaman a dakes?