Dagiti Abalbalay​—Idi ken Ita

SIRARAGSAK a palpaliiwen ni Philip * ken dagiti kaay-ayamna nga ubbing no kasano nga aglagto ti bola nga inaramidda babaen iti nagpupulipol a sag-ut. Rinugianda a kugtaran a kas iti tultuladenda nga ay-ayam a soccer. Nasdaaw ni Mike no kasano a makontrolna ti bassit a luganna babaen iti iggemna a remote control. Nalakana a patarayen a paabante ken paatras. Idiay balayda, ni Andrea ken ti ubbing a gagayyemna baduan ken sapatosanda dagiti muniekada bayat a pagsarsaritaanda no kasano ti panagkawesda inton dadakkeldan.

Ania ti nagpapadaan dagitoy nga ubbing? Dagiti abalbalay a mabalinda nga ay-ayamen iti adu nga oras. No dadduma, ti maysa nga abalbalay​—kas iti paborito a nalukneng a sinan-oso​—ti agbalin a naynay a kadua ti ubing sipud iti kinamaladagana. Dadduma ti maretrato pay ketdi ken maikabil iti album ti pamilia. Ania ti pakasaritaan dagiti abalbalay? Apay a nagpateg dagitoy kadagiti ubbing?

Ti Namunganayan Dagiti Abalbalay

Kinuna ti maysa nga ensiklopedia: “Ti abalbalay ket masansan a maysa nga instrumento a maus-usar iti panagay-ayam. Dagiti abalbalay ken ay-ayam ket nagtalinaed sipud pay idi un-unana ken manipud iti nagadu a kultura. Nadumaduma dagitoy manipud iti kasisimplean agingga iti karirikutan, manipud iti ruting a pinili ti ubing ken pampanunotenna kas sinankabalio agingga kadagiti  narikut a mekanikal a banag.” Isu a mabalin nga abalbalay ti aniaman a banag a mausar iti panaglinglingay ken panagay-ayam. Ket yantangay natural laeng a kayat ti tattao ti agpalpaliwa, posible nga addan dagiti abalbalay sipud pay idi nangrugi ti sangatauan.

Kas pagarigan, dagiti munieka​—wenno ti nadumaduma a paset dagitoy​—ti natakuatan kadagiti pagilian kas iti kadaanan a Babilonia ken Egipto. Dagiti munieka ti mabalin a kabayaganen kadagiti abalbalay. Ti bola ti sabali pay a nabayagen nga abalbalay. Nupay awan ti makaammo no kaano a nausar ti kaunaan a bola, dagiti stone pin wenno bola a maitulid a kaasping iti ay-ayam a bowling ket nasarakan iti kadaanan a tanem ti maysa nga Egipcio nga ubing.

Addan idiay Grecia dagiti yoyo a naaramid iti bato nasurok a tallo ribu a tawenen ti napalabas, ket sigun kadagiti ebidensia, mabalin a nausar met idin dayta idiay kadaanan a China. Ti abalbalay idi ti annak dagiti Romano ket dagiti puppet ken geometriko ti sukogda a masangal a marfil. Nagay-ayam met dagiti Griego ken Romano nga ubbing a lallaki kadagiti babassit a kareton, a mangipakita a nalatak dagiti mapagluganan nga abalbalay iti adun a tawen. Maysa a museo ti mangipabuya iti damili nga animal a de pilid, a mabalin a maysa nga abalbalay a nagtaud iti kultura dagiti Mexicano idi un-unana. Makapainteres ta awanen ti sabali a de pilid a natakuatan a nainaig iti daytoy a kultura. Idi Edad Media, naaramid dagiti sukog itlog wenno nagtimbukel a bola kadagiti napabussog a basisaw dagiti animal. Kas kadagiti moderno a football, maikugtar wenno maiturong dagitoy iti puntiriaenna.

Idi agangay, idiay England idi maika-18 a siglo, naaramid dagiti makaisuro a puzzle, ket limmatakda unay kabayatan ti panangrugi ti maika-20 a siglo. Kalpasanna, limmatak met dagiti krayola. Idiay Estados Unidos laengen, adda kompania a nakapataud iti nasurok a sangagasut a bilion a krayola. Kas makitayo, dadduma kadagiti moderno nga abalbalaytayo ket nabayagen a napartuat ken napateg ti naaramidanda iti biag ti tattao.

Apay nga Agay-ayam ken Maaddaan Kadagiti Abalbalay?

“Gagangay nga agay-ayam ti tunggal ubing. Dayta ti mangipaay kadagiti ubbing iti adu a gundaway nga agsursuro ken tumanor​—iti pisikal, mental, ken sosial. No ti panagay-ayam ket maibilang a trabaho ti ubing, no kasta, dagiti abalbalay ti remientana, ket makatulong dagiti maitutop nga abalbalay tapno maaramidda a naimbag ti trabahoda.” Kasta ti panangdeskribir ti maysa a pagannurotan ti gobierno para iti panagpili kadagiti maitutop nga abalbalay maipapan iti kinapateg dagitoy.

Siempre, ti kangrunaan a rason a nakalatlatak dagiti abalbalay ket makaparagsakda nga ay-ayamen, ken dakkel ti maitulongda iti itatanor ti ubing. Panunotem dagiti sumaganad a pagarigan: No guyoden ti maysa nga ubing ti abalbalay a kareton, mapapigsana dagiti maselna. No agay-ayam iti linnagtuan, sumayaat ti panagtutunos ti panaggunayna. No agsigking a mangkugtar iti bola wenno agbisikleta, masursurona ti kinabalanse. Ket no agbangon babaen kadagiti bloke wenno agpinta kadagiti ladawan, masursurona a kontrolen a siuumiso dagiti panaggarawna.

Ti ngay kinasaririt ti ubing? Mapatanor ti ubing dagiti paglainganna nga agsao no karaman iti  panagay-ayamna ti panagkanta ken panagdaniw, nalabit bayat a makiay-ayam iti linnagtuan wenno kinnamatan. No agbangon ti maysa nga ubing iti estruktura, surotenna dagiti instruksion iti maysa nga abalbalay, pagkakamangenna dagiti pedaso ti puzzle, iyaktona dagiti estoria, wenno agay-ayam babaen ti panangisuotna iti nadumaduma a kawes, lumaing met nga agpanunot ken agpartuat. Kasta met la ti mapasamak no agtokar kadagiti instrumento wenno agaramid iti nadumaduma a banag.

Dakkel met ti maitulong ti panagaayam dagiti ubbing tapno masursuroda ti makilangen​—no kasano ti makipulapol iti sabsabali​—no makigrupoda kadagiti agay-ayam iti bola. Kinuna ni Dr. Bruce Duncan Perry: “Maaddaan ti ubing iti pannakaawat kadagiti adda iti aglawlawna ket agbalin nga ad-adda a mannakipagrikna ken saanna unay nga ipangpangruna ti bagina. No makiay-ayam kadagiti padada nga ubbing, masursuroda dagiti annuroten maipapan iti pannakilangen iti nadumaduma a tattao, agraman dagiti pamay-an ti panangkontrol iti bagida ken panangtaming kadagiti pakaupayanda no makipulpulapolda.”

Us-usaren met dagiti ubbing dagiti abalbalay tapno matuladda ti ar-aramiden dagiti nataengan. Kastoy ti kinuna ti Griego a pilosopo a ni Aristotle: “Ti tao ket agtutulad sipud pay kinamaladagana.” Wen, adu kadagiti inaldaw nga aramid ti natulad ken nasursuro dagiti ubbing iti pannakiay-ayamda. Nalakatay a mailadawan ti maysa nga ubing a babai a mangilillili iti muniekana, kas iti aramidenna iti agpayso a maladaga inton nataenganen. Wenno nalabit agisagsagana a kadua ti babassit a gagayyemna kadagiti sinsinan putahe a pagtaraonda. Umasping iti dayta, dagiti ubbing a lallaki, agmanehoda kadagiti “luganda” iti aglawlaw, a tuladenda pay ketdi ti ungor ti motor, a kasla sansanayenda ti agpayso a panagmanehoda inton dadakkeldan. Ngem  adda dagiti rumbeng nga usigenyo no agpilikayo iti abalbalay ti annakyo. Apay?

Panagbalin a Napili Kadagiti Abalbalay

“Kadagitoy nga aldaw, dagiti abalbalay ti mangitandudo iti naranggas a panangmatmat ken dakes a kagimongan,” kinuna ti The Daily Telegraph iti London. Nupay saan a tuktukoyen daytoy ti amin nga abalbalay, masansan a manmanon ti masarakan a tradisional nga abalbalay ken ad-adun dagiti “karkarna a dispormado a nabaked a pigura . . . nga addaan iti nauyong a langa,” sigun iti maysa nga artikulo iti periodiko idiay Mexico a La Jornada. Daytoy nga artikulo ti nangadaw ken ni Patricia Ehrlich, maysa a maestra ken managsirarak idiay Xochimilco Autonomous University, a nagkuna nga adu a magatang nga abalbalay ti mangitandudo iti ideolohia a mangituray babaen iti puersa, kinaranggas, pannakabalin, panagtulnog, ken panagbuteng.

Ti National Association of School Psychologists idiay Estados Unidos pasingkedanna a ti panagusar kadagiti abalbalay a mangitandudo ti kinaranggas ket “mabalin a makadangran ken dakes ti epektona iti panagsursuro ken itatanor dagiti ubbing.” Sigun kadagiti panagadal, ti naranggas nga ay-ayam iti video ken computer ket mabalin a pakaigapuan ti nauyong a kababalin ken kinadelingkuente. Isu a tunggal nataengan a mangay-aywan iti ubing rumbeng a siaannad a pilienna dagiti maitutop nga abalbalay.​—Kitaem ti kahon iti panid 26.

Gapu iti irarang-ay ti moderno a teknolohia, nagadu a kita ti abalbalay ti magun-odan itan ken sopistikado unayen. Ngem mabalin a nakanginngina, mabalin a nabiit a maumaan dagiti ubbing, wenno mabalin a saan a makaipaay iti pagimbagan dagiti ubbing. Kastoy ti kinuna ni Leanne, maysa nga agsolsolo nga ina ti lima nga annak idiay Australia: “Dagiti in-inauna nga annakko a lallaki naimpluensiaanda iti anunsio ket masansan nga agkiddawda iti nangina nga ay-ayam iti computer. Nupay kasta, kasla naragragsak ken ad-adda a makaehersisioda no ag-baseball-da iti ad-adu nga oras iti arubayan. Natakuatak a dagiti simple nga abalbalay ti kalalagdaan ken mangipaay kadagiti annakko iti gundaway a lallalo a mangusar iti imahinasionda.”

Apay a Dika Agaramid Kadagiti Bukodmo nga Abalbalay?

No maysaka nga ubing ken saanmo a kabaelan ti gumatang kadagiti kabaruan nga abalbalay, kaskasdi a maragsakanka no usarem ti kinamanagpartuat ken imahinasionmo. Iti adu a paset ti lubong, dagiti ubbing a kas kenka agar-aramidda kadagiti bukodda nga abalbalay.

Kitaem dagiti retrato kadagitoy a panid. Saan kadi a maragragsakan dagiti ubbing? Saan a nalaka ti panangsangal iti dadduma kadagiti “kotse.” Masapul nga agurnongka kadagiti daanen a barut ken pilkuem dagitoy iti maitutop a sukog. Para kadagiti pilid, umdasen ti goma wenno plastik a natabas a nagtitimbukel. Ania ti panagkunam iti dayta tren a naaramid iti nagawangan iti soft-drink ken gatas? Wenno ania ti makunam iti trak a naaramid iti nadumaduma a pedaso ti kayo? No dadduma, mabalin pay ketdi a luganam dagitoy nga abalbalay, kas iti daytoy naaramid iti pagtaengan a lugan (scooter) dagiti Africano. Matakuatan dagitoy nga ubbing a dagiti abalbalay ket saan a kasapulan a nangina tapno makaparagsak, ken makaparagsak pay ti panagaramid kadagitoy. Apay a dimo padasen?

[Footnote]

[Kahon/Ladawan iti panid 26]

Ti naimbag nga abalbalay ket . . .

● Maitutop ken natalged iti edad, abilidad, ken pisikal a kabaelan ti ubing

● Nasayaat ti pannakaaramidna ken nalagda (agannayas dagiti ubbing a manglasang kadagitoy)

● Napintas ken makapainteres tapno magustuan ti ubing

● Makaguyugoy iti kinamanagparnuay ken imahinasion ti ubing

● Nalaka

● Saan a makasabidong

[Kahon/Ladawan iti panid 27]

Tapno Maliklikan Dagiti Risgo a Nainaig iti Abalbalay . . .

● Saanmo nga ipalubos a magaw-at dagiti ubbing pay unay ti abalbalay dagiti daddadakkelen nga annak

● No mabalin, siaannad a basaem a kadua ti anakmo ti amin nga instruksion iti etiketa

● Isurom iti ubing ken dagiti kaay-ayamna no kasano nga usaren ken idulin dagiti abalbalay

● Saanka a gumatang kadagiti naarimbangaw nga abalbalay a makadadael iti panagdengngeg

● Pasaray sukimatem dagiti abalbalay. Iti adu a kasasaad, rumbeng a matarimaan wenno maibelleng a dagus ti nadadael nga abalbalay

● Dagiti posible a makadangran nga abalbalay kas kadagiti maipuntiria, natadem ti igidda nga alikamen, ken de koriente ket rumbeng nga usaren laeng dagiti daddadakkelen nga ubbing a tarawidwidan dagiti nataengan

● Dagiti abalbalay nga addaan kadagiti babassit a piesa a mabalin a maalimon ket rumbeng a mayadayo iti babassit pay nga annak

[Ladawan iti panid 24]

Leon ken hedgehog kadagiti addaan pilid a nakaiparabawanda, idi maikadua a milenio, K.K.P., Iran

[Credit Line]

Leon ken hedgehog: Erich Lessing/Art Resource, NY

[Ladawan iti panid 25]

Damili a munieka, agarup 600 K.K.P., Italia

[Ladawan iti panid 25]

Tarampo, agarup 480 K.K.P., Grecia

[Ladawan iti panid 25]

Munieka a naaramid iti ukis ti mais, idi nakolonia ti America

[Ladawan iti panid 25]

Dagiti krayola, idi rugrugi ti dekada 1900, Estados Unidos

[Ladawan iti panid 26]

Ubbing nga addaan kadagiti abalbalay a naaramid iti pagtaengan

[Picture Credit Lines iti panid 25]

Damili a munieka: Erich Lessing/Art Resource, NY; tarampo: Réunion des Musées Nationaux/ Art Resource, NY; munieka a naaramid iti ukis ti mais: Art Resource, NY