Nagbalin a Kasapulan ti Dati a Luho​—Pakasaritaan ti Sabon

MANMANO dagiti produkto a gagangay ken naserbi a kas iti sabon. Manipud iti kinamaladaga agingga iti kinanataengan, paset dayta ti inaldaw a panagbiagtayo. Sipud pay idi damo a naaramid, ti sabon a dati a luho ket in-inuten a nagbalin nga inaldaw a kasapulan.

Kinapudnona, kinuna ti maysa a kemiko idi maika-19 a siglo a ti kaadu ti sabon nga inusar ti maysa a nasion ket umiso a pangrukodan iti kinabaknang ken kulturana. Ita, maibilang a nakapatpateg dayta iti kinadalus ken kinasalun-at. Kasano a nagbalin daytoy napateg a produkto nga inaldaw a kasapulan iti panagbiag?

Idi Un-unana

Bassit ti ebidensia a nausar ti sabon a personal a pagdalus sakbay ti Kadawyan a Panawen. Agpayso a kuna ti Baro a Naimbag a Damag Biblia iti Jeremias 2:22: “Uray no agdigoska iti adda apogna a danum, ken agsabonka iti adu.” Kaskasdi, pagduaduaan a tuktukoyen daytoy ti pagaammotayo ita a sabon​—bareta man dayta, pulbo, wenno dadduma pay. Kastoy ti baro a pannakaipatarus ti kinuna ti mammadto: “Mangalaka iti nakaad-adu a turo,” maysa a pagdalus a naiduma unay iti sabon a maus-usar ita.

Gagangay nga inusar dagiti Griego ken Romano idi agangay dagiti nabanglo a lana a pagdalus iti bagida. Mabalin a nasursuroda kadagiti Celt ti kinasigo nga agaramid iti sabon. Iti ensiklopediana a Natural History, inusar ti Romano a mannurat idi umuna a siglo a ni Pliny the Elder ti Pranses a sao a saipo, a makuna a nakaibasaran ti sao a “sabon.”

Kadagiti simmaruno a siglo, manmano kadagiti reperensia ti nangtukoy iti sabon, nupay idi Edad Media, ti Italia, Espania, ken Francia ket nagbalin a sentro ti panagaramid iti sabon. Ngem nupay maikagkagumaan idi ti agaramid iti adu, agparang a manmano a maus-usar ti sabon idiay Europa. Kinapudnona, idi arinunos ti 1672, idi sinagutan ti maysa nga Aleman ti natan-ok a babai iti sangapakete a sabon nga aramid ti Italia, rumbeng a mangilukon iti detalyado a pamay-an ti panangusar iti dayta karkarna a produkto!

Panagaramid iti Sabon Idi Un-nana

Maysa kadagiti immuna a detalyado a pormula iti panagaramid iti sabon ti masarakan iti naurnong a palimed iti negosio agpaay kadagiti artesano idi maika-12 a siglo. Kangrunaanna, bayat ti adu a tawen, saan a nagbaliw ti kemikal a proseso ti panagaramid iti sabon. Dagiti lana ken taba a naggapu iti nadumaduma a banag ket naipaburek iti makarunaw a turo tapno mapataud ti gurdo a sabon. Daytoy a panagbalbaliw ti kemikal ket maawagan iti saponification.

Kaawatan ngarud a ti klase ti sabon a napataud ket agpannuray kadagiti nausar a ramen. Iti nagkauna a panagaramid iti sabon, nausar ti dapo ti kayo ken sebo dagiti animal. Kadagitoy a ramen, dagiti immuna a nagnaed iti Estados Unidos nakaaramidda iti kolor kape ken nalukneng a sabon nga usarenda iti inaldaw. Ti nalunag a sebo ti  baka ken karnero ti kangrunaan idi a ramen dagiti sabon ken kandela, isu a dagiti negosiante masansan nga agaramid ken aglakoda kadagitoy. Gapu ta asinanda ti maudi a panagpaburekda iti sabon, nakapataudda iti natangken a bareta a nalaka nga ibiahe, a binabangluanda iti lavender, wintergreen, wenno caraway.

Iti abagatan a Europa, kadawyanen a maaramid dagiti sabon manipud iti lana ti olibo. Kadagiti nalamlamiis a lugar, intultuloy dagiti agar-aramid iti sabon ti agusar iti sebo. Dadduma ti nagusar pay iti taba ti ikan. Nupay nasayaat a paglaba dagitoy a sabon, dida kayat a pagdigus! Ngem dagiti taba ken lana ket paset laeng dagiti ramen a kasapulan iti panagaramid iti sabon.

Nagbalin nga Industria ti Bassit Laeng Idi a Maaramid

Iti adu a siglo, ti turo a kasapulan iti panagaramid iti sabon ket nagtaud iti dapo dagiti napili a mula, agraman ti mula iti baybay. Idiay Espania, mapuoran ti mula nga saltwort, tapno dumapo nga agbalin a turo a maawagan iti barilla. No mailaok dayta iti lana ti olibo a napataud iti dayta a lugar, agbalin a primera klase a puraw a sabon a maawagan iti sabon ti Castile.

Idi maika-18 a siglo, umad-adu ti kasapulan ti lubong a potash a ramen iti panagaramid iti sabon, sarming, ken polbora. * Idi agarup 1790, ni Nicolas Leblanc, a siruhano ken kemiko a Pranses, nangparnuay iti pamay-an ti panagaramid iti turo manipud iti kadawyan nga asin. Kalpasanna, nakapatauden dagiti kemiko iti caustic soda wenno mangrunaw a solusion manipud iti nakaap-apgad a danum. Dayta a proseso ti nangiwayat iti industria a panagaramid iti sabon.

Pimmintas ti Pakasaritaan ti Sabon

Idi arinunos ti maika-19 a siglo, naaramid dagiti malaglagip a reporma a mailasin babaen iti panangisuro kadagiti tattao nga agdalus iti bagida tapno sumalun-atda. Ngem ti di makaay-ayo a kayumanggi a sabon nga addaan pay iti turo a mangpagagatel iti kudil ti kaaduan a sabon a maus-usar idi a tiempo. Maipaburek pay la idi dayta kadagiti dadakkel a siliasi, sa mailako kadagiti tattao kas awan naganna a bareta a masapul a putden ken timbangen ti aglako.

Nalabutab ti dadduma a sabon ngem aduan iti lana a mangpalanit kadagiti ramay ken inton agangay mabunglog. Dagiti agar-aramid iti sabon a kanayon a sipapanunot iti kayat dagiti aggatang, rinugianda nga inlaok ti citronella tapno bumanglo ti makaparurusok nga angotna ket agbalin nga agat-limon.

Dandanin maaramid ti ad-adu pay a panangpasayaat. Limmataken dagiti sabon a naaramid iti lana ti mula ken nasaysayaaten ti klaseda. Gapu iti panagbalbaliw ti pannakaibiahe dagiti tagilako, dagiti agar-aramid iti sabon nalaklakadan a makagun-od iti nagadu ken kasayaatan a ramen. Ti Laud nga Africa ti ayan ti oil palm. Maala iti aduan ngula a bungana ti natayengteng ti kolorna  a nakrema ken nalamuyot a banag a nagpateg a ramen dagiti sabon ken kosmetiko. Aggapu kadagiti isla iti Pacifico ti kopra, ti nabilag a lasag ti niog a pagtaudan iti lana. Gapu kadagiti ramen nga aggapu iti sabsabali a pagilian, simmayaat ti pakasaritaan ti sabon.

Naawatan dagiti agar-aramid a gagangay a kayattayo ti kinadalus. Masapul a makombinsir dagiti aggatang a ti sabon ket napateg a kasapulan. Di nagbayag, dagiti agan-anunsio innaigdan dagiti produktoda ken dagiti epekto dagitoy kadagiti bambanag a kas iti diro, silnag ti init, ken niebe. Dadduma ti nangritubar kadagiti nalatak nga obra ti arte tapno sumayaat ti anunsioda isu a simmayaat met ti pakasaritaan ti sabon ken immuso. Idi rugrugi ti maika-20 a siglo, mailaklakon ti sabon iti intero a lubong. Pinarang-ayna ti industria ti panaganunsio. Idi 1894, dagiti islogan a mangitantandudo iti sabon ket nagparang payen iti likud dagiti selio ti New Zealand. Napintasen ti pakasarsaritaan ti sabon.

Moderno a Panagaramid iti Sabon

Ti immuna nga industria ti panagaramid iti sabon ramanenna ti panangipaburek kadagiti ramen iti dadakkel a siliasi. Ti nalaing a trabahador ti mangkontrol iti proseso babaen ti panangkiwarna. Iti panangkiwarna iti sabon babaen iti nabara a kutsara, mailasinna no masapul a baliwan ti kaadu ti ramen wenno ti proseso.

Itatta, ti panagaramid iti sabon ramanenna ti tallo a kangrunaan nga addang. Umuna ti saponification, ti pannakainayon ti nadumaduma a lana wenno taba iti turo tapno mapataud ti naglaok a puro a sabon ken glycerol nga agarup 30 a porsiento ti danumna. No dadduma, maaramid daytoy babaen iti panangipaburek, ngem kaaduan kadagiti agar-aramid ti sabon iti kaaldawantayo ipakatda dagiti sistema ti saponification babaen iti computer. Ti maikadua ket panangpamaga babaen iti panangipaburek ken panang-vacuum tapno agtutukel nga agarup 12 a porsiento laengen ti danumna. Ti maikatlo ken maudi ket malaokan dagitoy iti bangbanglo, pangkolor, ken dadduma a ramen a mamagbalin iti sabon a naisangsangayan ken nabanglo. Maaramid ti naisangsangayan a sukog dagiti bareta babaen iti molde. Kayat itan dagiti aggatang ti agat-prutas ken agat-agas a sabon, isu a “kadawyanen” ti panagusar iti sabon ken ad-addan a makapabang-ar!

Nupay adun ti rimmang-ayan ti pannakaawat iti pakabuklan dagiti sabon ken nagbaliwen iti pannakaaramidda, nagtalinaed ti kinalatak ti gagangay a sabon. Manmano ti mangibaga a saan a kasapulan ti sabon iti kinadalus ken kinasalun-at. Kaskasdi, kasla nakaskasdaaw nga iti tiempo a nagadu ti moral ken naespirituan a kinarugit, nalaklaka itan ngem idi ti agdalus iti pisikal. Ngem nakapatpateg ti kinadalus iti ruar no iparangarangna ti kinadalus ti makin-uneg a kinatao.

[Footnote]

[Ladawan iti panid 12]

Panagaramid iti sabon idi un-unana iti Amianan nga America

[Ladawan iti panid 13]

Ti “Bubbles” ni Sir John E. Millais, a nausar a paganunsio iti sabon

[Ladawan iti panid 13]

Kadawyan a panagaramid iti sabon babaen iti panangipaburek iti siliasi

[Picture Credit Lines iti panid 13]

Ngato: Victoria & Albert Museum, London/Art Resource, NY; baba: © Jeff Greenberg/Index Stock Imagery