“Ti Numero Uno a Mangipapaay iti Panggedan iti Lubong”

Kada tawen, nasurok nga 600 a riwriw a tattao ti agbiahe a mapan iti sabali a pagilian. Ginasut a riwriw pay ti agbiahe a mapan iti sabali a lugar iti pagilianda tapno agtrabaho wenno aglinglingay. Kas resulta, ti industria ti turismo​—agraman dagiti otel, resort, eroplano, ahente ti panagbiahe, ken dadduma pay a negosio a mangipaay iti kasapulan dagiti biahero​—ti makuna a “numero uno a mangipapaay iti panggedan iti lubong.”

ITI intero a lubong, makabirok ti turismo iti napattapatta nga uppat a trilion a doliar iti tinawen. Ti World Tourism Organization iti UN deskribirenna ti industria kas paset ti pannakaipasdek ti kappia iti intero a lubong nupay dagiti indibidual a turista saan a kasta ti panangmatmatda. Idi 2004, ni Francesco Frangialli a sekretario-heneral ti organisasion imbagana iti komperensia ti turismo idiay Makintengnga a Daya: “Kanayon nga agkuykuyog ti turismo ken ti kappia. Nakabilbileg ti impluensia ti turismo ta mabalinda a baliwan dagiti nalawagen a di mabalbaliwan a kasasaad tapno mangyeg iti panagtutunos nga imposible idi a mapasamak.”

Ania ti nagtaudan daytoy nga industria a dakkel ti impluensiana? Talaga aya nga adda pagimbagan ti turismo? Ken “dagiti aya impluensia ti turismo” talaga a makaiyegda iti kappia?

Nakarangrang-ay a Panawen ti Turismo

Ti agdama nga industria ti turismo iti Laud nangrugi a nangnangruna idi maika-19 a siglo. Bayat nga immadu dagiti kalkalainganna ti kasasaad ti panagbiagda idiay Europa ken Estados Unidos idi industrial a rebolusion, adu dagiti tattao a naaddaan iti kuarta ken tiempo tapno makapagbiaheda.

Maysa pay, adu ti nagrang-ayan ti pamay-an ti pannakaibiahe ti adu a tao. Dagiti napipigsa a tren ti nangibiahe iti adu a pasahero a mapan ken agawid kadagiti dadakkel a siudad, ken dagiti dadakkel a barko ti nangiballasiw kadakuada kadagiti  kontinente. Tapno mataraonan ti umad-adu a biahero ken adda pagdagusanda, naibangon dagiti dadakkel nga otel iti asideg dagiti estasion ti tren ken pantalan.

Idi 1841, nakita ti Ingles a negosiante a ni Thomas Cook a mabalin a pagkakaduaen dagitoy. Isu ti kaunaan a nangyurnos iti panagbiahe a maminsan la nga agbayad dagiti biahero ngem nailagum amin ditan ti pagluganan, pagdagusan, ken dadduma nga aramidenda kadagiti lugar a mapilida a pagbakasionan. “Gapu iti sistema a rinugian ni Mr. Cook,” kinuna ti Briton nga estadista a ni William Gladstone idi dekada 1860, “iti damo a gundaway, natakuatan ti nadumaduma a grupo ti tattao a nalakada a makapan iti sabali a pagilian ken maaddaan iti pannakaammo maipapan kadagitoy. Nagbanaganna, simnek ti asida kadagiti ganggannaet imbes a laisenda ida.”

Napardas nga Irarang-ay Idi Maika-20 a Siglo

Ngem nakalkaldaang ta ti kinasinged kadagiti ganggannaet a pinarang-ay ti turismo dina nalapdan ti panagbettak ti dua a gubat sangalubongan bayat ti umuna a kagudua ti maika-20 a siglo. Ngem imbes a dinadaelda ti turismo, dagiti panagbalbaliw ti kagimongan ken irarang-ay ti teknolohia nga imbunga dagidiay a gubat ti aktual nga ad-adda a nangpapartak iti irarang-ay ti turismo.

Pimmartak ken limmaka ti panagbiahe iti eroplano, immadu dagiti kalsada iti nadumaduma a kontinente, agraman luglugan. Idi ngalay ti maika-20 a siglo, ti panagbakasion ken panagbiahe ket nagbalinen a paset ti kultura iti Laud ken magun-odanen ti kaaduan a grupo ti tattao. Kanayonanna, riniwriw a sangakabbalayan ti naaddaanen iti telebision ket naallukoyda kadagiti retrato dagiti dida pay am-ammo ken napipintas a kultura kadagiti addayo a pagilian, isu a nagagaranda nga agbiahe.

Idi rugrugi ti dekada 1960, 70 a riwriw iti kada tawen ti bilang dagiti turista iti intero a lubong. Idi ngalay ti dekada 1990, immadu dayta agingga iti 500 a riwriw! Naaramid dagiti resort iti intero a lubong tapno maipaay ti kasapulan dagiti biahero manipud iti nadumaduma a pagilian ken iti mismo a pagilian. Adda met nagimbaganna kadagiti industria a saan a direkta a mainaig iti turismo, ta adu ti kanen ken inumen dagiti turista ken aggastoda maipaay iti adu pay a tagilako ken serbisio.

Iti kaaldawantayo, napateg ti turismo iti ekonomia ti nasurok a 125 a pagilian. Iti panangitampokna kadagiti pagimbagan a maipaay ti turismo, inlawlawag ti maysa a padamag idi 2004 ti World Tourism Organization ti UN a mapabassit ti bilang dagiti napanglaw no mapataud dagiti babassit ken kalkalaingan ti kadakkelda a negosio a mainaig iti turismo. Bayat a patpataudenna dagiti kabbaro a panggedan, mapaaduna ti “pannakaammo maipapan iti aglawlaw, kultura, ken kasasaad ti kagimongan.”

Ngem nalabit mayimtuodmo: ‘Kasano a maaramidan ti turismo dagita? Ken kasano a mapasayaatna ti aglawlaw?’

Panangiparegta iti Pannakapasiar ti Nakaparsuaan Tapno Masalakniban Dayta

Idi rugrugi ti dekada 1980, ad-adda a naginteres ti dadduma a sientista ken dagiti agar-aramid iti pelikula iti pannakasalaknib dagiti napuskol a kabakiran ken kadilian agraman dagiti parsua nga agbibiag kadagitoy. Gapu kadagiti padamag ken impormasion maipapan iti nakaparsuaan, ad-adda a gimmagar dagiti tattao a mangpasiar kadagitoy nakaskasdaaw a banag iti nakaparsuaan. Dimmakkel dagiti babassit a negosio a mangipaay iti kasapulan dagiti sientista ken agar-aramid iti pelikula tapno maasikaso ti kasapulan ti nagadu a turista nga interesado iti nakaparsuaan.

Nagbiit a limmatak ti ekoturismo (panagpasiar  a di makadangran iti ekolohia), isu a nagbalin dayta a kapartakan ti irarang-ayna a paset ti industria a turismo. Kinapudnona, nagadu ti pagimbagan ti panangiparegta iti panaginteres iti nakaparsuaan. Inlawlawag ti periodista a ni Martha S. Honey: “Iti sumagmamano a pagilian, ti ekoturismo ket nagbalin a kadakkelan ti mapastrekna a kuarta kadagiti ganggannaet a pagilian, a dakdakkel pay ngem iti mapastrek iti pannakailako dagiti saba ti Costa Rica, kape iti Tanzania ken Kenya, ken dagiti tela ken alahas iti India.”

Nangipaay ngarud ti turismo iti napateg a pinansial a pakagutugotan a mangsalaknib kadagiti mula ken animal. “Idiay Kenya,” kinuna ni Honey, “napattapatta a ti maysa a leon ket makapastrek iti $7,000 iti makatawen manipud iti turismo, ken makapastrek met ti maysa a pangen ti elepante iti $610,000 iti kada tawen.” Napattapatta a makaipaay dagiti kadilian iti Hawaii iti $360 a riwriw iti kada tawen manipud iti ekoturismo!

Panangammo iti Agpayso nga Ekoturismo

Ti report ti United Nations Environment Programme nga Ecotourism: Principles, Practices and Policies for Sustainability kunana: “Adu a negosio a mainaig iti panagbiahe ken turismo ti nakatakuat a nasaysayaat nga usarenda ti termino nga ‘ekoturismo’ iti literaturada. Masansan metten nga us-usaren dagiti gobierno dayta a termino tapno maparegtada dagiti tattao nga agpasiar iti pagilianda. Maar-aramid amin dagitoy uray no saanda a tungtungpalen dagiti kangrunaan a prinsipio [ti ekoturismo].” Kasano a mailasinmo no pudno nga ekoturismo ti pampanunotem a panagpasiar?

Impakaammo ni Megan Epler Wood, nga autor ti nadakamat a report a ti naimbag nga ekoturismo itampokna dagiti sumaganad: Sakbay ti biahe, imbes nga agnegosio laeng, mangipaay dayta iti impormasion maipapan iti kultura ken kadagiti lugar a pagpasiaran. Mangipaay met kadagiti pagannurotan maipapan iti maitutop a panagkawes ken kababalin. Kasta met nga ipakaammona kadagiti agpasiar ti kasasaad ti lugar, kagimongan, ken politika iti pagilian a pagpasiaran agraman dagiti gundaway a makilangen kadagiti umili sadiay. Siertuenna a mabayadan ti amin a tiket iti iseserrek kadagiti parke; ken mangitukon kadagiti pagdagusan a di makadangran iti sistema ti ekolohia.

No Ania ti Naibanag ti Ekoturismo

Ad-adu pay ti ipaay ti ekoturismo ngem iti basta nayurnos a panagpasiar iti lugar dagiti mulmula ken animal. Nadepinar dayta a kas ti “addaan panggep a panagpasiar iti lugar dagiti mulmula ken animal tapno maawatan ti kultura dagiti tattao ken maammuan ti pakasaritaan dagiti animal ken mulmula nga adda iti aglawlawda, ngem annadan a di madadael ti sistema ti ekolohia, ken mangipaay met iti pagsapulan kadagiti umili a mangitaltalimeng iti nakaisigudan a gameng.”

Naibanag kadi ti ekoturismo dagita a nangato a kalat? Kinuna ni Martin Wikelski, iti Princeton University: “Ti ekoturismo ti maysa kadagiti nangitalimeng iti Galapagos [Islands].” Iti pagilian ti Rwanda, iti Africa, ti naballigi a pannakaitandudo ti ekoturismo ket maigapu iti pannakataginayon  ti kaadu ti mountain gorilla, ta mangipaay iti sabali a panguartaan dagiti umili imbes nga aganupda. Iti dadduma a pagilian ti Africa, masupsuportaran dagiti lugar a pagaywanan kadagiti atap nga animal babaen ti ibaybayad dagiti turista.

Iti intero a lubong, ti ekoturismo nakatulongen iti pannakapasayaat ti kasasaad ti aglawlaw ken iti kagimongan. Talaga a ti industria ti turismo ket mangipaay iti adu a pinansial a pagimbagan. Ngem kanayon aya a mangipaay iti pagimbagan daytoy nga industria? Ania ngata ti manamnama a masakbayan ti panagbiahe?

[Kahon/Ladawan iti panid 6]

Dagiti Singasing Kadagiti Agbiahe iti Sabali a Pagilian *

Sakbay nga agbiaheka

1. Ilistam dagiti napateg a banag​—impormasion maipapan iti pasaporte, numero ti credit card, numero ti tiket iti eroplano, ken dagiti detalye maipapan kadagiti tseke para iti biahero. Mangibatika iti maysa a kopia idiay balaymo, ken itugotmo ti sabali a kopia.

2. Siguraduem a di pay nagpaso ti pasaportem ken ti bisam; agpabakunaka met no kasapulan.

3. Siguraduem nga adda medical insurance-mo, tangay nakanginngina ti kellaat a panagpaagas wenno pannakaibiahe manipud iti sabali a pagilian. No adda an-annayem, mangitugotka iti surat ti doktormo a mangdeskribir iti kasasaadmo ken iti aniaman nga agasmo. (Pakaammo: Iti dadduma a pagilian, mabalin a maiparit ti agawit kadagiti agas. Damagem dagiti detalye iti kaasitgan nga embahada wenno konsulado iti pagilian a planom a pasiaren.)

Bayat nga agbibiaheka

1. Dika mangitugot iti aniaman a dimo kayat a mapukaw.

2. Isakibotmo ti pasaportem ken dadduma a napateg a banag, dika ikarga dagitoy iti bag wenno nasaragasag a bulsa. Dimo ipaawit ti amin a papeles iti maysa laeng a miembro ti pamiliam.

3. No ibulsam ti pitakam, bedbedem iti lastiko tapno narigrigat a masipdut.

4. Siputam ti panaggatangmo babaen iti credit card, ket dimo sobraan ti gastosem. Iti dadduma a pagilian, mabalin a maarestoka no sobraam ti gastosem.

5. Dimo retratuen dagiti kameng wenno pasdek ti militar wenno pasdek ti industria a kas iti pantalan, riles, wenno pasilidad ti eropuerto. Mabalin a daytoy ket ibilang ti dadduma a pagilian a pangta iti seguridadda.

6. Dika agitulod kadagiti pakete para iti siasinoman a dimo am-ammo.

No gumatgatangka kadagiti sobenir

1. Laglagipem nga adu a pagilian ti mangiparit iti panagangkat iti marfil, balay ti pawikan, mulmula, burbor (fur), ken dadduma a banag, uray no babassit laeng dagitoy a sobenir.

2. Agannadka met no gumatgatangka kadagiti nasileng a seramika, ta dadduma kadagitoy ti mabalin nga addaan iti makasabidong a buli no di umiso ti pannakaaramidda.

[Footnote]

[Ladawan iti panid 5]

Nagbiit a limmatak ti ekoturismo