No Apay a Napateg ti Panagtitinnulong

“Awan ti organismo nga interamente nga agsolsolo​—tunggal maysa ket mainaig iti dadduma nga organismo, direkta man wenno saan.”​—“Symbiosis​—An Introduction to Biological Associations.”

MAITUTOP la unay ti sao a “panagkakanaig ti biag,” ta ti biag ket pudno nga timpuyog dagiti agkakanaig nga organismo ken agpannurayda iti maysa ken maysa! Awan duadua a dagiti tattao ket paset dayta a panagkakanaig. Makita dayta iti bagim a mismo. Iti bagismo, adu a makatulong a bakteria ti di madmadlaw a mangpapatay kadagiti makadangran a bakteria tapno kanayon a nasalun-atka. Tumulongda iti pannakarunaw ti taraonmo ken iti pannakapataud dagiti nakapatpateg a bitamina. Kas subad, taraonam met dagiti bakteria ken mangipaayka iti nasayaat a lugar a pagbiaganda.

Adda met panagtitinnulong iti pagarian dagiti animal, nangruna dagiti agngatingat a kas kadagiti baka, ugsa, ken karnero. Ti liblibro nga umuna a paset ti adu ti siledna a bitukada ket addaan iti adu nga agbibinnadang a bakteria, fungus, ken protozoa. Dagitoy a mikrobio runawenda ti cellulose, maysa a naammurat a karbohidrato nga adda kadagiti mula, tapno agbalin a nadumaduma a sustansia. Uray pay kadagiti insekto a mangan iti cellulose, agraman dadduma a barrairong, ipes, sanga, anay, ken pamilia dagiti akut-akut, us-usarenda dagiti bakteria iti panangrunawda iti taraon.

Maawagan iti “panagkadua” * ti kasta a panagtitinnulong dagiti agduma nga organismo. “Nasken dagita a panagkakadua tapno rumang-ay ti tunggal sibibiag a sistema,” kinuna ni Tom Wakeford iti librona a Liaisons of Life. Amirisem apagbiit ti daga, ta dayta ti pagtataudan ti adu a sibibiag a sistema iti planetatayo.

 Daga​—Kasla Sibibiag nga Organismo!

Sigun iti Biblia, adda bileg ti daga. (Genesis 4:12) Umiso daytoy, ta ti nadam-eg a daga ket saan la a tapuk nga awanan iti biag. Dayta ket banag a buklen ti adu a nadumaduma a paset, nga addaan iti nagadu nga organismo. Ti laeng maysa a kilo ket mabalin nga addaan iti nasurok a 500 a bilion a bakteria, maysa a bilion a fungus, ken agingga iti 500 a riwriw a parsua nga aduan iti selula, manipud kadagiti insekto agingga kadagiti igges. Adu kadagitoy nga organismo ti agtitinnulong a mangrunaw iti bambanag a naggapu kadagiti animal ken mula kas kadagiti nagango a bulong ken ibleng ti animal. Mangalada iti nitrohena kadagitoy tapno aramidenda kas bambanag a maagsep ti mulmula. Pagbalinenda met ti karbon a maysa a kita ti gas a maawagan iti carbon dioxide. Aramidenda met ti dua ti molekulana a banag a sustansia a kasapulan dagiti mula tapno makaaramidda iti taraonda babaen iti panangusarda iti silnag ti init (photosynthesis).

Naisangsangayan ti panagkadua dagiti bakteria ken mulmula a kapamilia ti utong, kas iti alfalfa, klobera, gisantes, ken soya, ta palubosanda dagitoy nga agbalay kadagiti ramutda. Ngem imbes a dangranda ti mulmula, dagiti bakteria ti manggutugot kadagiti ramut tapno mangpataud iti babassit a rutong a pagbalayan ken dumakkelanda agingga iti dandani mamin-40 a daras, isu nga agbalin a karkarna ti sukogda. Pagbalinenda ti nitrohena a substansia nga usaren dagiti mula tapno dumakkelda. Kas subad, dagiti mula taraonanda dagiti bakteria.

Napateg met ti aramiden dagiti fungus, wenno buot iti panagdakkel ti mula. Kinapudnona, dandani tunggal dadakkel ken babassit a kayo, agraman ruot adda nalimed ken di makita a pannakainaigda kadagiti fungus nga adda iti uneg ti daga. Agbalay met dagitoy nga organismo kadagiti ramut. Sadiay a tulonganda dagiti mula a mangagsep iti danum ken napapateg a mineral, kas iti iron, phosphorus, potassium, ken zinc. Kas subad, dagiti fungus a di makapataud iti taraonda gapu ta awananda iti chlorophyll wenno berde a kolor, agsependa met ti karbohidrato kadagiti mula.

Ti orkidia ket maysa a mula nga agpannuray unay kadagiti fungus. No addada iti sigud a pagtubtubuanda, mangrugi daytoy a panagtinnulong babaen kadagiti kakasla tapuk a bukel ti orkidia nga agkasapulan iti tulong tapno agrusing. Makatulong met dagiti fungus iti dakkelen nga orkidia babaen iti panangpadakkelna kadagiti babassit a ramut dayta a mula. Kuna ni Wakeford a ti fungus ket “agaramid iti dakkel ken nalagda a pagurnongan iti taraon a mangipasigurado iti pannakataraon ti orkidia. Kas subad, makagun-od met [ti fungus] iti saggabassit a bitamina ken nitrohena manipud iti orkidia. Nupay kasta, adda limitasion ti kinamanagparabur ti orkidia. Kontrolenna dagiti fungus babaen iti naisigud a pagpaksiatna, no agbalay dagitoy iti ungkayna imbes a kadagiti ramutna.”

Kadagiti agsabong a mula, adda pay madakamat a dadduma a nakabatbatad a panagtitinnulong malaksid kadagiti saan a makita.

Panagbibinnulig nga Agpaadu

No adda uyokan nga agdisso iti maysa a sabong, mangrugin ti panagtinnulongda. Ti uyokan ket makaptan iti nektar ken pula ti sabong (pollen) idinto ta maregregan ti sabong iti pula ti dadduma a kakikitana. Gapu iti daytoy a panagbinnulig, makapagpaadu dagiti agsabsabong a mula. No arigna masikogen ti sabong, sumardengen nga agpataud iti nektar. Kasano a maammuan dagiti insekto a naibusen ti pagtaraonda? Adda nadumaduma a pamay-an ti pannakikomunikar dagiti sabong. Mabalin a saandan a nabanglo, agregregen dagiti petaloda, wenno sabalin ti pagsadagan wenno kolorda​—nalabit nakuskusnawdan. Mabalin a saantay a magustuan dayta, ngem “makatulong” unay daytoy kadagiti nagaget nga uyokan, tapno makapandan kadagiti mula nga addaan pay laeng iti nektar ken masapul pay a masikogan iti pula ti sabong.

Kadagiti nabiit pay a tawen, bimmassit dagiti insekto a mangiregreg iti pula ti sabong iti dadduma a lugar, nangruna dagiti uyokan. Makapadanag daytoy, ta dandani 70 a porsiento kadagiti agsabsabong a mula ti agpannuray kadagiti insekto a mangiregreg kadakuada iti pula ti sabong. Kasta met  a 30 a porsiento iti taraontayo ti aggapu kadagiti mula nga agbunga babaen ti panangiregreg dagiti uyokan iti pula kadagiti sabongda.

Dagiti Kuton iti Hardin

Magustuan met ti dadduma a kuton ti makitinnulong kadagiti mula. Tapno adda pagbalayan ken taraonda, mangiregreg dagitoy nga insekto iti pula ti sabong iti mula a pagbalayanda. Iwarasda dagiti bukelna, tumulongda a mangipaay iti sustansiana, wenno salaknibanda ida kadagiti dadduma pay agkaan nga insekto wenno animal nga agpasuso. Ti maysa a kita ti kuton nga agbalbalay iti nalungog a siit ti akasia, patayenna pay ketdi ti makadangran a lanot a makitana a kimmalatkat bayat nga ay-aywananna ti aglawlaw ti akasia. Agyaman ti akasia iti nagsayaat a serbisio dagiti kuton babaen iti panangipaayna kadakuada iti nasam-it a nektar.

Iti kasumbangirna, kaykayat ti dadduma a kuton ti “agtaraken kadagiti animal.” Agaywanda kadagiti aplat nga agparnuay iti honeydew no siaalumamay a sagiden ida dagiti kuton babaen kadagiti rungoda. Kastoy ti nailanad iti libro a Symbiosis no maipapan kadagiti aplat: “Dagiti kuton taraknenda dagiti aplat a kas kadagiti baka, gatasanda ida tapno adda pagtaraonda ken salaknibanda ida kadagiti agkaan kadakuada.” No kasano a ti agtartaraken iyaponna dagiti bakana iti kamarin no rumabiin, dagiti kuton masansan met nga iyawidda dagiti aplat iti natalged  a balayda no rumabiin ket isublida ida iti “pagpastoran” no agsapan, a kadawyanna iti narabraber ken nasussustansia a bulbulong. Ket saan la a sumagmamano nga aplat ti pagsasaritaantayo. Dagiti kuton mabalin nga addaanda iti rinibu a “pangen” iti maysa la a balayda!

No alimbubudo pay laeng, dadduma a kita ti kulibangbang ti taripatuen met dagiti kuton. Kas pagarigan, makikadua ti dakkel nga asul a kulibangbang kadagiti nalabaga a kuton. Kinapudnona, saanna a makompleto ti siklo ti panagbiagna no awan ti tulongda. Kas alimbubudo, mangiruar daytoy iti nasam-it a taraon dagiti kuton. Inton rummuaren iti supotna, sitatalged a pumanaw iti balay dagiti kuton a saan a naan-ano.

Pannakikabbalay Kadagiti Maibilang a Napeggad

No koma ta billitka, mangyawidka aya iti sibibiag nga uleg iti umokmo? “Pulos!” mabalin a kunam. Ngem, kasta ti aramiden ti kullaaw a napanaganan iti screech owl. Kabbalayna ti uleg a napanaganan iti blind snake. Imbes a dangranna dagiti sibong, kanen ti uleg dagiti kuton, ngilaw, ken dadduma nga insekto agraman dagiti itlog dagitoy. Sigun iti padamag ti magasin a New Scientist, “nabalbaludbod ken ad-adda nga agbiag” dagiti sibong a mapadakkel a kadua ti blind snake, ngem kadagidiay awanan ti kastoy nga uleg a paradalus iti umokda.

Ti billit a maawagan iti water thick-knee, wenno water dikkop, saan la nga agbiag a kadua ti bassit nga uleg; kayatna ti agumok iti asideg ti balay ti buaya a Nile crocodile​—maysa a reptilia nga agkaan iti dadduma a kita ti tumatayab! Ngem imbes a kanen ti buaya, ti water thick-knee ti agserbi a guardiana. No agpeggad ti umokna wenno ti balay ti buaya, agkiak dayta a billit. No awan ti buaya, ti panagkiakna ti mamakdaar iti buaya isu nga agawid a dagus.

Agtuktok ken Agdalus

Nakakitaka kadin kadagiti billit a kas iti cattle egret wenno oxpecker nga adda iti bukot dagiti antilop, baka, giraffe, wenno bulog a baka nga agtuktuktok iti kudilda? Imbes a masingada,  pagimbagan dagitoy nga animal ti ar-aramiden dagitoy a billit ta kanenda dagiti kuto, angpas, ken dadduma pay a parasito a di maikkat ti animal iti bagida. Kanenda met dagiti nadadael a tisyu ken igges. Aguni pay dagiti oxpecker a mamakdaar iti nagdissuanda nga animal no adda peggad.

Babaen iti panaguperna iti danum, ti hipopotamo ket dalusan dagiti tumatayab ken lames a “gagayyemna.” No nakauper ti hipopotamo, ti ikan a maawagan iti black labeos, a maysa a kita ti karpa, ikkatenna dagiti alga, natay a kudil, parasito, ken aniaman a kimpet iti dayta nga animal. Dalusanda pay dagiti ngipen ken gugotna! Tumulong met ti dadduma a kita ti lames a mangdalus kadagiti sugatna. Dadduma ti mangusar iti atiddog a sungoda a mangsukimat ken mangdalus iti nagbabaetan dagiti ramay ti saka ti hipopotamo ken dadduma pay a paset ti bagina a narigat a madanon.

Siempre, agaaripuno met ti sumagmamano nga ikan, ket masapul a maikkat dagiti di kasapulan a kimpet kadakuada, kas kadagiti kappi, bakteria, fungus, ken kuto, agraman dagiti nadadael a tisyu. Gapuna, dagiti ikan iti baybay kadawyan a mapanda iti lugar a pakadaldalusanda. Sadiay a dagiti nagpipintas ti kolorda nga ikan a maawagan iti goby ken wrasse, ken dagiti paradalus a pasayan dalusanda a naimbag dagiti klienteda, ket mapakanda gapu iti panagdalusda. Dagiti dadakkel nga ikan mabalin pay ketdi nga addaan iti maysa a timpuyog a mangdalus kadakuada!

Nadumaduma ti panangipakita dagiti ikan iti tarigagayda nga agpadalus. Kas pagarigan, karkarna ti posision ti dadduma​—nakabalinsuekda sa tumayok ti ipusda. Wenno mabalin nga agngangada ken ungapenda dagiti asangda, a kasla ibagbagada: “Sumrekka. Saanak a kumagat.” Dagus a sumrek dagiti paradalus, uray pay no nakabutbuteng ken agkaan ti ikan a dalusanda a kas iti igat a napanaganan iti moray eel wenno pating. Agbaliw ti kolor ti dadduma nga ikan bayat a madaldalusanda, nalabit tapno nalaklaka a makita dagiti parasito. Kadagiti aquarium nga awanan iti paradalus nga ikan, “mabiit nga umadu dagiti parasito ket agsakit” dagiti ikan, kuna ti libro nga Animal Partnerships. “Ngem apaman a maikabil iti aquarium ti paradalus nga ikan, insigida a dalusanna ida, ket apaman a makitada ti mapaspasamak, aglilinia ti dadduma tapno agpadalus.”

Ad-adda pay a masdaawtayo no ad-adu ti maammuantayo a panagtutunos ken panagpannuray iti maysa ken maysa dagiti sibibiag iti aglikmuttayo. Kas kadagiti musiko iti maysa nga orkestra, adda paset ti tunggal organismo, isu a posible ken nakaragragsak ti panagaallot iti biag​—agraman ti biag ti tao. Sigurado a daytoy ket pammaneknek iti nainsiriban a pannakadisenio ken iti kaadda ti Natan-ok a Diseniador!​—Genesis 1:31; Apocalipsis 4:11.

Ti Kakaisuna a Pagtataudan ti Di Panagtutunos

Talaga a nakalkaldaang ta masansan a saan a makitunos ti tao iti nakaparsuaan. Saan a kas kadagiti animal, a kangrunaan a tartarawidwidan ti nainkasigudan a rikna, maimpluensiaan dagiti tattao iti nadumaduma a banag, manipud iti ayat ken dadduma pay a nasayaat a kababalin agingga iti gura ken panagimbubukodan.

Gapu ta dagiti tattao ket kasla ad-adda nga iturayan ti dakes a kababalin, adu ti madanagan iti masakbayan ti planetatayo. (2 Timoteo 3:1-5) Ngem dida ikabkabilangan ti Namarsua. Ti pannakatungpal ti panggep ti Dios iti daga ket saanto laeng a mangisubli iti umno a kinabalanse ti nakaparsuaan no di ket agresultanto iti kabarbaro a panagtutunos ti amin a parsua, agraman dagiti tattao.

[Footnote]

[Kahon/Ladawan iti panid 7]

Doble nga Organismo

Nalabit lichen dagidiay nakersang, dapuen wenno berde a mantsa a masansan a makitam iti rabaw dagiti bato ken puon ti kayo. Kuna ti dadduma a reperensia a nalabit adda 20,000 a kita! Mabalin a kasla maymaysa nga organismo dagiti lichen, ngem kinaagpaysuanna, buklen dagitoy ti ragup a fungus ken alga.

Apay nga agtipon ti dua nga organismo? Saan a makapataud dagiti fungus iti bukodda a taraon. Isu a babaen kadagiti nakapimpino a linabag, kumpet ti fungus iti alga, nga agar-aramid iti asukar babaen iti panangusarna iti silnag ti init (photosynthesis). Dadduma kadagitoy nga asukar ti agtedted kadagiti pannakakulapot ti alga, ken agsepen ti fungus. Babasaen met ti fungus ti alga, isu a masalakniban iti nakabarbara a silnag ti init.

Nakakatkatawa nga imbaga ti maysa a sientista a dagiti lichen ket kas “fungus nga agmulmula iti pagtaraonda.” Ket naglaingda, ta dagiti lichen, sigun iti libro a Liaisons of Life, “maminsangapulo a nalawlawa ti saknapanda iti rabaw ti daga ngem kadagiti napuskol a kabakiran iti tropiko.” Agbibiagda manipud iti kaamiananan agingga iti kaabagatanan a paset ti daga ken uray iti bukot dagiti sibibiag nga insekto!

[Kahon/Dagiti Ladawan iti panid 8]

Korales​—Nakaskasdaaw a Panagtitinnulong

Dagiti kadilian ket buklen dagiti polyp ken alga. Gapu ta sumeksek ti adu nga alga kadagiti selula ti polyp, nakamarmaris dagiti korales. Masansan met a nadagdagsenda ngem kadagiti polyp ta no dadduma, mamitlo a nadagdagsenda isu a dagiti korales ad-adda a maibilangda a mula imbes nga animal! Ngem ti kangrunaan a trabaho dagiti alga ket agaramid iti karbohidrato manipud kadagiti organiko a banag, a 98 a porsiento iti daytoy ti itedda kas “abang” kadagiti pagnanaedanda a polyp. Kasapulan dagiti polyp daytoy a taraon saan laeng a tapno agbiagda no di ket tapno makaaramidda met kadagiti apug a bato a pagkaptanda.

Posible nga adda dua a magunggona dagiti alga iti pannakikaduada kadagiti polyp. Umuna, mataraonanda iti rugit nga iruar dagiti polyp kas iti carbon dioxide, nitrogen compound, ken phosphate. Maikadua, masalaknibanda babaen iti natangken a simmeksekanda. Masapul met dagiti alga ti lawag ti init. Gapu iti daytoy, agtubo dagiti kadilian iti nalitnaw ken mainaran a danum.

No maparigatan dagiti korales kas koma no pumudot ti danum, dagiti alga ket iruar dagiti polyp isu a pumurawda ken mabalin a matayda gapu ta mabisinanda. Kadagiti kallabes a tawen, napaliiwen dagiti sientista ti makapadanag nga iyaadu dagiti pimmuraw a korales iti intero a lubong.

[Kahon/Dagiti Ladawan iti panid 8, 9]

Leksion Maipapan iti Panagtitinnulong

Dua nga eroplano a jet ti timmayab iti tangatang a kas iti kinaurnos ti panagtayab dagiti agsasaruno a billit. Ngem saan a kadawyan a panagtayab dayta no di ket nasientipikuan nga eksperimento a naibasar kadagiti immun-una a panangadal kadagiti pelikano. Natakuatan dagiti managsirarak a dagiti pelikano nga agsasaruno nga agtaytayab saanda a marigatan nga agtayab gapu iti agpangato a puersa ti angin a patauden dagiti padada a pelikano a sarsarunuenda. Gapu iti dayta, nakapkapsut ti panagpitik ti pusoda iti 15 porsiento no idilig iti panagpitik ti pusoda no bukodda ti agtayab. Dagitoy aya a prinsipio a masurot iti panangpatayab kadagiti lugan iti tangatang (aerodynamics) adda maitulongda kadagiti eroplano?

Tapno maammuanda, adda adelantado nga elektroniko nga alikamen nga inkabil dagiti inheniero iti ineksperimentoda nga eroplano. Dayta ti nakatulong iti piloto tapno saan a sumiasi iti 30 a sentimetro iti kangato ti sarsarunuenna nga eroplano, nga immun-una iti agarup 90 a metro. (Kitaem ti retrato.) Ania ti resultana? Naksayan iti 20 a porsiento ti kadawyan a puersa ti eroplano a sumuba iti angin ken bimmassit iti 18 a porsiento ti nausarna a pannakagasolinana. Mamati dagiti managsirarak a dagitoy a natakuatan ket mabalin nga ipakat dagiti militar ken sibilian.

[Credit Lines]

Dagiti jet: NASA Dryden Flight Research Center; dagiti billit: © Joyce Gross

[Dagiti Ladawan iti panid 5]

Iti liblibrona, ti baka ket addaan iti adu nga agbibinnadang a bakteria, fungus, ken protozoa (napadakkel a bassit a retrato)

[Credit Line]

Bassit a retrato: Melvin Yokoyama and Mario Cobos, Michigan State University

[Ladawan iti panid 7]

Gapu kadagiti uyokan, makapagpaadu dagiti agsabsabong a mula

[Ladawan iti panid 8, 9]

 Baka a kadua ti cattle egret

[Ladawan iti panid 10]

Maysa a butterfly fish a kadua ti bassit a paradalus nga ikan

[Ladawan iti panid 10]

Adda labangna a paradalus a pasayan iti rabaw ti maysa nga anemone