Panagpasiar iti “Bantay ti Apuy”

I-PLAY

Panagpasiar iti “Bantay ti Apuy”

BABAEN ITI MANNURAT TI AGRIINGKAYO! IDIAY ITALIA

MANMANO a lugar ditoy daga ti pakakitaam iti nagpintas a buya ti isu met la a bulkan, addaka man iti away, igid ti baybay, wenno iti siudad. No addaka iti Catania, makitam ti Bantay Etna, a nasurok a 3,300 a metro ti kangatona ken ti kangatuan nga aktibo a bulkan iti Europa, nga adda iti makin-amianan a paset ti makindaya a kosta ti Sicilia.

Bulkan a Nabayagen a Mapalpaliiw

Dagiti Arabo a nangparmek iti Sicilia iti napaut a tiempo, pinanagananda ti bulkan iti Bantay ti Apuy. Talaga a maibagay dayta iti Etna agsipud ta kanayon nga agipugso iti napudot a puraw a lava. Ti dua kadagiti kabayaganen a pammaneknek ti panagbettak ti Etna ket insurat nga agpadpada da Pindar ken Aeschylus, a nangdeskribir iti naminsan a panagbettakna idi 475 K.K.P. Saan la a naminsan ti nakapigpigsa a panangipugsona iti lava wenno nalunag a batbato a kasla umap-apuy a naguyasan ti uleg a sumalsalog iti bantay, sakbay a nagayus iti baybay. Napasamak daytoy idi 396 K.K.P., ken idi 1329 K.P. Ti kaudian ket idi 1669 K.P. a naibilang a kalatakan kadagiti “moderno” a panagbettakna. Iti daydi a tiempo, adda lava nga agarup 2 a kilometro ti kaakabana ken 25 a kilometro ti kaatiddogna a nagayus kadagiti pader ti siudad ti Catania, a nangdadael iti balbalay ti nasurok a 27,000 nga umili, ken dandani nanggabur iti sangladan ti siudad.

Pagarupen ti kaaduan nga ad-adda nga immaktibo ti bulkan idi maika-20 a siglo, kabayatan ti namin-adu a panagbettakna. Idi 1928 ti kakaruan a panagbettakna a nangdadael iti purok ti Mascali. Iti panaglabas ti sumagmamano a tawen, gapu iti ipugsona a lava ken dapo, kanayon nga agparikut ken agdanag dagiti umili.

Ababa a Pakasaritaan ni “Dakkel a Nanang”

Kuna ti dadduma a nangrugi a timmaud ti kangrunaan a pakabuklan ti Etna di kumurang a 170,000 a tawenen ti napalabas babaen ti pannakaipugso ti magma, wenno nalunag a bato. Ti agarup 250 a babbabassit a bimmalisungsong a bulkan iti sikigan ti kangrunaan a pantok ti Etna ket gapu iti nadumaduma a kapigsa idi ti panagbettakna. Kunam la no annak dagitoy nga adda iti abay ni nanangda. Gapu iti daytoy, ti bulkan ket nabirngasan iti Dakkel a Nanang.

No nakaluganka iti kotse wenno tren nga agpasiar iti napintas nga aglawlaw ti Etna, madlawmo a kasla kanayon nga agbaliwbaliw ti buya ti bulkan no kitaem dayta iti nadumaduma a direksion. Karaman kadagitoy ti Monti Rossi (Dagiti Nalabaga a Turod) nga asideg ti Nicolosi, ti Silvestri Craters, ken ti nalawa nga abut iti Valle del Bove (Tanap ti Kapon a Baka), a makita manipud iti Giarre ken Zafferana.

Awan a pulos ti makaammo no kaano a timmaud ti bulkan, ngem nabayag kanon dayta. Dagiti naipugso a magma wenno nalunag a batbato iti uneg ti baybay ken iti aglawlaw ti kosta ti nagbalin a kosta iti amianan ti Catania. Ti paset dayta a kosta ket napanaganan iti Riviera dei Ciclopi, wenno Cyclopes’ Coast, a nalaka a mailasin gapu kadagiti rangkisna a timmangken a nangisit a lava. Iti ngatuen a mismo ti rangkis iti Aci Trezza, dagiti karkarna ti sukogda a dadakkel a bato a napanaganan iti Faraglioni ket naggapu iti baybay.

Naisangsangayan a Pannakaisinggalut

Nalabit pampanunotem a mabuteng dagiti agnanaed iti sakaanan daytoy a bulkan di la ket ta kellaat a bumtak manen dayta. No kalmado ti Etna, dagiti Etneano, kas pangawag kadagiti umili, uray la a malipatanda nga adda ti bulkan. “Kalmado ti bantay,” insurat ti maysa a Pranses nga autor idi maika-19 a siglo a ni Guy de Maupassant iti insuratna a Journey to Sicily. “Matmaturog sadiay.” No agasuk ti bantay, nalabit kellaat a taldiapan dagiti Etneano. Ngem no mangngegda a bumtak iti tengnga ti rabii, makitada a mapno iti dapo dagiti balkon ken kalsadada, wenno mapulingan wenno malang-abda dayta, agbaliwen ti reaksionda. Iti dayta a tiempo, masapulen nga ikabilanganda ti Etna—nangruna no makitada nga adda nalabaga ken kasla karayan a lava a sibabannayat nga agay-ayus manipud iti bantay tapno manglapunos iti aniaman a pagayusanna.

Nupay kasta, dagiti umili ibilangda ti Etna a “mannakigayyem a higante.” Ngamin, uray no nagadu ti madadaelna—dadaelenna dagiti siudad, mula, ken iti nabiit pay, dagiti pasilidad agpaay kadagiti turista—manmano ti natay a tattao gapu iti dayta. Kalpasan dagiti makadadael a panagbettakna a nangyanud kadagiti nagbannogan ti tattao, basta agtrabaho manen ken mangabaruanan dagiti nagaget nga umili.

Ti Italiano a mannaniw a ni Giacomo Leopardi nagsayaat ti panangdeskribirna iti pannakaisinggalut dagiti agnanaed iti sakaanan ti bulkan iti dagada. Inyaspingna ida iti retana, maysa a kita ti bassit a kayo a masansan nga agtubo iti aglawlaw ti bulkan. Napintas ken natayengteng dagiti duyaw a sabongna. Nakasiksikkil latta dagitoy agingga a makadanon ti agay-ayus a lava. Inton nalpasen a bimtak ti bulkan ket limmammiisen ti lava, agtubo manen ti retana, napigsa ken natibker, bayat nga agtultuloy a dumakkel ken agsabong!

Agbaliwbaliw ti Etna

Sigun kadagiti eksperto iti bulkan, kasla agbaliwbaliw daytoy “mannakigayyem a higante.” Kadagiti kallabes a tawen, saan unay a napigsa ti panagbettak ti Etna. Ngem ita, sigun iti magasin a Focus, “kasla alusiisen ti ibilangtayo nga aktibo ngem saan a napeggad a bulkan.” Sigun iti pakdaar dagiti Pranses ken Italiano a managsirarak, ti Etna “ket in-inuten nga agbalbaliw. Pumigpigsan ti panagbettakna nupay makaay-ayo idi a bulkan, a kaipapananna a nabannayat ti panagayus ti lava-na ken bassit la a gas ti sumngaw.” Gapuna, kinuna ni Paola Del Carlo, maysa a managsirarak idiay Italian National Geophysical and Volcanology Institute of Catania, a “bayat ti napalabas a 30 a tawen, simmansan ti makaay-ayo ken napigsa a panagbettak [ti bulkan], isu a narigat nga ipakauna ti eksakto a panagbettakna iti masanguanan.”

Naisangsangayan a Buya

Nupay nakabutbuteng ken rumbeng nga ikabilangan, naisangsangayan ti buya ti Etna. No naabbungotan iti niebe no tiempo ti lam-ek wenno nakakaykayumanggi no kalgaw, wenno no makitam kas nakangatngato a bantay iti nagtugmokan ti langit ken daga, wenno no pagkintayegenna ti daga ken pagkullayawenna ti tattao, wenno no bumtak iti rabii, dayta a bulkan ti mangpaneknek iti pannakabalin Daydiay nangparsua iti dayta. (Salmo 65:6; 95:3, 4) No addanto gundawaymo nga agpasiar iti napintas a Sicilia, dimo liplipatan ti Etna. Makitamto dayta iti pangadaywen agraman ti nangisit nga asuk a pagilasinan iti dayta. Ngem kastoy ti dagus nga ibaganto dagiti umili: “Dika agdanag no mangngegmo a dumaranudor. Dayta laeng ti pamay-an ti Etna a mangkomusta kenka.”

[Mapa iti panid 15]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

ITALIA

SICILIA

Bty. Etna

[Ladawan iti panid 14]

Pannakaidrowing ti Bty. Etna idi 1843

[Credit Line]

Culver Pictures

[Ladawan iti panid 15]

Hulio 26, 2001

[Ladawan iti panid 15]

Hulio 28, 2001, a Catania ti adda iti likudanna

[Ladawan iti panid 15]

Oktubre 30, 2002

[Ladawan iti panid 15]

Setiembre 12, 2004

[Ladawan iti panid 16]

Dagiti karkarna ti sukogda a dadakkel a bato a napanaganan iti Faraglioni

[Ladawan iti panid 17]

Dagiti umili kaykayatda a tukoyen ti Bantay Etna kas “mannakigayyem a higante”

[Picture Credit Lines iti panid 15]

[Picture Credit Lines iti panid 16]

AGRIINGKAYO!