Ti Naisangsangayan a Tawen ni Einstein

IDI 1905, ti agtawen iti 26 ken eskribiente iti patente nga agnagan iti Albert Einstein ket nangipablaak iti uppat a nasientipikuan a pagiwarnak. Dagita ti nangbalbaliw iti panangmatmattayo iti uniberso manipud kadagiti kabassitan a pakabuklan dayta agingga kadagiti kadakkelan a galaksina. Nakatulong met ti dadduma kadagitoy a pagiwarnak iti pannakapartuat ti adu a banag a nangbalbaliw iti biagtayo iti napalabas a 100 a tawen.

Kastoy ti kinuna ti nangabak iti premio Nobel iti tay-ak ti pisika a ni Isidor Rabi: “Uray kaskasano, naggapu ken Einstein ti dandani amin kadagiti napateg ken kapatgan nga ideya iti moderno a pisika.” Ania ngamin aya ti eksakto a natakuatan ni Einstein, maysa a siglo ti napalabasen?

Panangtakuat Kadagiti Palimed ti Lawag

Ti pagiwarnak ni Einstein a naipablaak idi Marso 1905 impakaammona ti sumagmamano a palimed maipapan iti kasasaad ti lawag. Natakuatan idin dagiti sientista a bayat nga agdaldaliasat ti lawag iti law-ang, dayta ket kasla allon iti libtong. Nupay kasta, ti wave theory dina mailawlawag no apay a ti napusyaw nga asul a lawag ket mangpataud iti koriente no matupar dayta ti sumagmamano a metal, idinto ta awan ti kasta a patauden ti nakalablabaga a lawag. Nakatulong ti pagiwarnak ni Einstein a nangilawlawag iti daytoy maaw-awagan iti photoelectric effect.

Inrason ni Einstein a no dadduma, ti lawag ket maibilang a buklen ti babassit a kantidad ti enerhia a naawagan idi agangay iti photon. No husto ti kaadu ti enerhia wenno kolor dagitoy a photon, makairuarda kadagiti elektron manipud kadagiti atomo ti sumagmamano a metal. (Nakapuy unay dagiti photon ti nalabaga a lawag isu a dida maaramid dayta.) Gapu iti daytoy, lumasat ti koriente iti dayta a material. Nadisenio amin dagiti moderno nga imbension a kas kadagiti television camera tube, bateria nga agpannuray iti bileg ti init, ken photographic light meter a maitunos iti dineskribir ni Einstein a photoelectric effect.

Idi 1921, nangabak ni Einstein iti Nobel Prize iti Pisika gapu iti panangeksplikarna iti lawag. Nakatulong ti pagiwarnakna tapno mairugi ti baro a tay-ak ti siensia maipapan iti panagtignay dagiti atomo a naawagan iti quantum theory. Idi agangay, ti quantum theory ti nakaibasaran ti nagadu a baro a wagas ti panangamiris maipapan kadagiti banag ken enerhia agraman siensia nuklear, elektronika, ken nanotechnology (ti siensia ti panagaramid wenno panagusar kadagiti nagbabassit a banag tapno mapataud ti nagbabassit nga alikamen).

No Apay nga Agsala Dagiti Pollen

Idi 1905, inusig met ni Einstein dagiti atomo ken molekula. Babaen iti teoria, inlawlawagna  ti epekto dagitoy iti nakapimpino a pollen a tumtumpaw iti danum. Idi 1827, ti biologo nga agnagan iti Robert Brown sinukimatna dagitoy iti mikroskopio ket nadlawna nga aggargaraw dagiti narusep a nakapimpino a pollen. Brownian motion ti impanaganna iti panagsala dagiti pollen, ngem dina nailawlawag no apay a napasamak dayta.

Iti pagiwarnakna idi Mayo 1905, imparipirip ni Einstein no kasano a dagiti agdayyeg a molekula ti danum ti makagapu iti Brownian motion. Saanna la a kinalkular ti kabassit dagiti molekula ti danum no di ket isu met ti kaunaan a nangipakaammo kadagiti espesipiko a kalidad dagiti atomo. Dagitoy ti inusar ti dadduma a sientista kadagiti naun-uneg pay a panagsirarakda, isu a naikkaten ti panagduadua maipapan iti kaadda dagiti atomo. Naibasar ti moderno a pisika iti kapanunotan a ti banag ket buklen dagiti atomo.

Ti Tiempo Adda Pagpannurayanna

Naipablaak ti relativity nga espesial a teoria ni Einstein idi Hunio 1905. Dayta ti nangkontra iti kangrunaan a pammati dagiti sientista a kas ken Isaac Newton​—a saan nga agbalbaliw ti pannakakalkular ti tiempo ti intero nga uniberso. Talaga a kasla karkarna dagiti posible nga epekto ti teoria ni Einstein nga akseptaren itan ti kaaduan.

Kas pagarigan, panunotem a dakayo nga aggayyem agpada ti oras dagiti reloyo. Idi kuan, nagbiahe ti gayyemmo iti intero a lubong, idinto ta nagbatika. Idi nagawid, atrasado bassit ti oras iti relona no idilig iti oras ti relom. Para kenka, bimmannayat ti oras ti nagbiahe a gayyemmo. Siempre, nakabasbassit ti nakaidumaanna no idilig iti kapartak ti panaggunay ti tao. Ngem no maidilig iti kapartak ti lawag, saan la a bumannayat unay ti tiempo no di ket bumasbassit met ti bambanag ken manaynayonan ti pakadagupanda. Sigun iti teoria ni Einstein, ti kapartak ti lawag, saan a ti tiempo, ket permanente iti intero nga uniberso.

Pormula a Nangbalbaliw iti Lubong

Idi Setiembre 1905, nangipablaak ni Einstein iti sabali pay a pagiwarnak. Naibilang dayta a nayon ti pannakakalkular ti espesial a teoriana a relativity. Addaan dayta iti pormula nga E=mc² a simbolo itan dagiti nagapuananna. Sigun iti daytoy nga equation, ti kaadu ti enerhia a mairuar no magudua ti atomo ket katupag ti mapukaw a paset ti pakadagupanna a banag a mamindua a maimultiplikar iti kapartak ti lawag (speed of light squared).

Gapu iti panagregget dagiti sientista a kas ken ni Einstein, nagadun ti naammuan ti sangatauan maipapan iti kasasaad ti uniberso. Nupay kasta, ti agdama a pannakaammo ti tao ket katupag latta iti dineskribir ni Job idi un-unana. Idi dinakamatna dagiti naaramidan ti Namarsua, sipapakumbaba a binigbigna: “Adtoy! Dagitoy ti pingir ti daldalanna, ket anian nga arasaas ti maysa a banag ti nangngegan kenkuana!”​—Job 26:14.

[Diagram/Dagiti Ladawan iti panid 20]

(Kitaem ti publikasion)

Kas kadagiti allon ken partikulo ti panagtignay ti lawag. Gapu iti daytoy, napartuat dagiti calculator a paandaren ti lawag ti init ken dagiti sensor ti lawag kadagiti digital a kamera

[Diagram/Dagiti Ladawan iti panid 21]

(Kitaem ti publikasion)

Sigun iti Brownian motion, ti panaggaraw dagiti partikulo ti nakatulong a nangpaneknek iti kaadda dagiti atomo

[Diagram/Dagiti Ladawan iti panid 21]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

E Energy

= equals

m mass

c² times speed of light squared

c² kaipapananna ti c a maimultiplikar iti c, wenno 186,282 a milia iti kada segundo a maimultiplikar iti 186,282 a milia iti kada segundo

Agsipud ta ti c² ket nakadakdakkel a bilang (34,701,000,000 mi²/sec²), ti bassit a paset ti pakadagupanna a banag ket mabalin a mabukel kas nagadu nga enerhia. No magudua ti atomo ti uranium, dagus nga agbalin dayta a dua a babbabassit nga atomo ngem mapukawna ti agarup 0.1 a porsiento iti pakadagupanna a banag; agbalin a nagadu nga enerhia dayta a nagbassit a kantidad

Enerhia a mairuar

Ti laeng media kilo ti aniaman a substansia nga interamente a napagbalin nga enerhia katupagna ti:

▪ 11 a bilion a kilowatt nga oras

▪ bileg a kasapulan tapno maimaneho ti lugan a mamin-180,000 a mangrikus iti daga

▪ bileg a kasapulan tapno ti kadakkelan a tangker ti langis ket mamin-400 a makapaglayag iti intero a lubong

▪ koriente a kasapulan ti Estados Unidos iti maysa nga aldaw

Agpayso met ti kasunganina. Nagadu nga enerhia ti kasapulan tapno “mabukel” ti maysa la nga atomo

[Dagiti Ladawan iti panid 21]

No naparpartak ti panagbiahem, nabambannayat ti panaglabas ti tiempo

[Ladawan iti panid 21]

Dagiti relo a naikabil kadagiti satellite ti Global Positioning System (GPS) naiduma ti panagandarda kadagiti relo ditoy daga. No saan a maikomplontar daytoy gapu iti epekto ti relativity, awan serserbi ti signal ti GPS

[Picture Credit Lines iti panid 20]

Einstein: Rinetrato ti Topical Press Agency/Getty Images; aglawlaw: CERN photo, Geneva