Ania ti Makagapu iti Krisis iti Maitutop a Pagtaengan?

I-PLAY

Ania ti Makagapu iti Krisis iti Maitutop a Pagtaengan?

NI Josephine nga agtawen iti 36 ket agnanaed a kadua ti tallo nga annakna a lallaki nga agtawen iti 6 agingga iti 11 iti beddeng ti dakkel a siudad ti Africa. Tapno makategged, agkolekta kadagiti awang a pagkargaan a plastik, nga ilakona iti asideg a pagprosesuan. Kurang la a dua a doliar ti Estados Unidos ti mabirokanna iti maysa nga aldaw iti daytoy makabannog a trabaho. Iti dayta a siudad, dandani di umanay dayta a pagtaraon ti pamiliana wenno pageskuela ti annakna.

No mumalemen, agawid iti inkapilitan nga awaganna a pagtaengan. Nadidingan daytoy iti ladrilio a pitak a pinagkakamang ti babassit a sangsanga. Naatepan kadagiti di naigalot nga aglatlati a galba agraman lata ken plastik. Ti atep ket napandagan kadagiti bato, kayo, ken daan a metal tapno di maitayab no napigsa ti angin. Nabengbengan dagiti ridaw ken tawana kadagiti sako a sinamay, a talaga a di makasaripda iti dakes a paniempo—nangnangruna kadagiti mayat a mangserrek.

Ngem saan a talaga a kukua ni Josephine uray daytoy nanumo a pagtaengan. Kanayon a madanaganda nga agiina di la ket ta kellaat a mapapanawda. Ti daga a nakaisaadan ti nakurapay a pagtaenganda ket mausarto a pangpalawa iti asideg a kalsada. Nakalkaldaang ta kasta ti kasasaad iti adu a pagilian iti intero a lubong.

Makasabidong a Pagtaengan

Iti “balbalay dagiti napanglaw,” kinuna ni Robin Shell, a maysa kadagiti kangatuan nga opisial iti programa a tumultulong a mangipaay iti balbalay iti intero a lubong, “dagiti annak ibainda ti balayda, . . . kanayon nga agsakit ti pamilia, ken . . . saanda nga ammo no kaano a rebbaen ti opisial ti gobierno wenno ti makinkukua iti daga [ti pagtaenganda].”

Kanayon a madandanagan dagiti nagannak maipapan iti salun-at ken kinatalged ti annakda gapu iti panagbiagda iti kasta a kasasaad. Imbes a mapasayaatda ti kasasaadda, masansan nga ad-adu ti tiempo ken bannogda a mangikagumaan a mangipaay kadagiti kangrunaan a kasapulan ti annakda, kas iti taraon, inana, ken pagtaengan.

No agpalpaliiwka laeng, mabalin a nalaka nga ibaga a mapasayaat koma dagiti napanglaw ti kasasaadda no aramidenda ti amin a kabaelanda a mangipamuspusan. Ngem saan a solusion ti panangibaga laeng kadagiti tattao nga ipamuspusanda ti kasasaadda babaen iti ad-adda a panangikagumaanda. Adda pay dagiti nakarkaro a makagapu iti krisis iti maitutop a pagtaengan a di malapdan ti siasinoman. Ipatuldo dagiti managsirarak a ti iyaadu ti populasion, ti napartak a panagbalin dagiti ili a siudad, dagiti natural a didigra, napolitikaan a riribuk, ken ti naynay a kinapanglaw dagiti kangrunaan a makagapu. Kas kadagiti lima a ramay ti gemgem, dagitoy a kasasaad ti mangparparigat iti panagbiag dagiti napanglaw iti lubong.

Dagiti Rigat Gapu iti Iyaadu ti Populasion

Kadawyan a mapattapatta nga iti kada tawen, masapul a mangipaay ti lubong iti kanayonan a balay ti 68 a riwriw agingga iti 80 a riwriw a tattao. Sigun iti United Nations Population Fund, ti populasion ti lubong ket nasuroken nga 6.1 a bilion idi 2001 ken manamnama a makadanon iti 7.9 agingga iti 10.9 a bilion inton 2050. Ti ad-adda pay a mamagpanunot ket 98 a porsiento iti dayta nga inaduan ti populasion bayat ti simmaganad a duapulo a tawen ti naipakpakauna a mapasamak kadagiti napanglaw a pagilian. Dagita a pattapatta ipamatmatda a nagdakkel a parikut ti mangipaay iti maitutop a balay. Ngem kumarkaro pay dayta gapu ta iti kaaduan a pagilian, dagiti napuseken a siudad ti lugar a kapartakan nga umadu ti tattaona.

Dagiti Ili Di Agsarday ti Panagbalinda a Siudad

Kaaduanna, dagiti siudad—kas iti New York, London, ken Tokyo—masansan a maibilang kas napateg a pagilasinan ti irarang-ay ti ekonomia ti maysa a pagilian. Kas resultana, adu a taga-away ti tinawen a mapan kadagita a makuna a ‘narabraber a pagpastoran (nasalsaliwanwan a lugar),’ tapno ageskuela wenno mangged.

Kas pagarigan, idiay China, nakaparpartak ti irarang-ay ti ekonomia, isu a sigun iti pattapatta ti maysa a report, kadagiti sumaganad a sumagmamano a dekada, kasapulanto ti nasurok a 200 a riwriw a baro a balbalay kadagiti dadakkel laeng a siudad. Dandani mamindua dayta iti intero a bilang ti balbalay ita iti intero nga Estados Unidos. Ania a programa ti panagpabalay ti makataming iti kasta a kasapulan?

Sigun iti World Bank, “kada tawen, agarup 12 agingga iti 15 a riwriw a baro a sangakabbalayan, a makasapul iti kasta a bilang dagiti balay ti mainayon kadagiti siudad iti napanglaw a pagpagilian.” Tangay kurang dagiti nalaka ti abangda a balbalay, dagitoy a napanglaw kadagiti siudad kapilitan nga agsapulda iti mabalinda a pagyanan, a masansan a kadagiti lugar a di kayat a pagnaedan ti siasinoman.

Dagiti Natural a Didigra ken Napolitikaan a Riribuk

Gapu iti kinapanglaw, napilitan ti adu nga agnaed kadagiti nalaka a maginggined, margaay, ken malayus a lugar. Kas pagarigan, napattapatta nga idiay Caracas, Venezuela, nasurok a kagudua a riwriw ti “agnanaed kadagiti kaiskuateran iti narangkis a bakras a masansan nga agregreggaay.” Nalabit malagipmo met ti aksidente a napasamak iti planta idiay Bhopal, India, idi 1984, a nakatayan ti riniwriw ken adu pay ti nasugatan. Apay a nagadu dagiti natay? Ti kangrunaan a makagapu ket limmawa ti asideg a kaiskuateran a 5 laeng a metro ti kaadayona iti beddeng ti paktoria.

Dagiti napolitikaan a riribuk kas kadagiti gerra sibil ket kumarkaro met a pakaigapuan dagiti krisis iti maitutop a pagtaengan. Impatuldo ti maysa a report a naipablaak idi 2002, nga impablaak ti grupo a mangitantandudo kadagiti kalintegan ti tao, nga agingga iti 1.5 a riwriw ti mabalin a napilitan a pimmanaw iti pagtaenganda iti makin-abagatan a daya a Turkey bayat ti gerra sibil idi nagbaetan ti 1984 ken 1999. Adu kadadakuada ti napilitan a nagbirok iti mabalinda a pagnaedan iti sadinoman. Masansan a nakilinnetletda kadagiti kabagian ken kaarrubada kadagiti sinsinan a balay, naabangan a pagdagusan, pasdek ti agrikultura, wenno kadagiti pagibangonan kadagiti baro a pasdek. Naipadamag nga adda grupo dagiti pamilia nga agnanaed kadagiti kuadra. Sangapulo ket tallo ti adda iti maysa a kuarto, maymaysa ti kasiliasda ken maymaysa ti gripo nga adda iti paraanganda. “Saanmi a kayat ti kastoy a panagbiag,” kinuna ti maysa kadagiti nagbakuit. “Agnanaedkami iti lugar a nairanta kadagiti animal.”

Di Rumangrang-ay nga Ekonomia

Kamaudiananna, talaga nga adda pagnaigan ti panagpabalay ken ti pinansial a kasasaad dagiti napanglaw. Sigun iti report ti World Bank a nadakamat itay, idi laeng 1988, makuna a napanglaw ti 330 a riwriw nga agnanaed iti siudad kadagiti napanglaw a pagilian. Dayta ti kasasaad a di manamnama nga agbalbaliw kadagiti sumaganad a tawen. No napanglaw unay ti tattao ta uray la a dida makagun-od kadagiti kangrunaan a kasapulan a kas iti taraon ken kawes, kasano pay ngay a makaabang wenno makaibangonda iti desente a balay?

Ti nangato nga interes ken ti naynay nga ingingina dagiti magatang ti makagapu a din mabayadan ti adu a pamilia dagiti utangda iti banko, ket gapu iti ngumatngato a bayad ti koriente, gas, ken danum, saanen a kabaelan dagiti tattao a parang-ayen ti kasasaadda. Ti 20 a porsiento a kaadu dagiti awanan panggedan iti dadduma a pagilian ti makagapu a dandani imposible ti makabirok kadagiti kangrunaan a kasapulan iti biag.

Dagitoy ken dadduma pay a banag ti mangpilit iti nagadu a tattao iti intero a lubong nga agnaed kadagiti di maikari a pagtaengan. Agyan dagiti tattao kadagiti nabaybay-an a daanen a bus, pagkargaan kadagiti kargamento, ken balbalay a naaramid kadagiti karton. Agnanaedda iti sirok dagiti agdan, linong a plastik ken retaso a tabla. Dadduma ti agnanaed payen kadagiti napanawan a paktoria.

Ania ti Maar-aramiden?

Ikagkagumaanen ti adu a maseknan a tattao, organisasion, ken gobierno a tamingen ti parikut. Idiay Japan, naipasdeken ti sumagmamano nga ahensia a tumulong nga agibangon kadagiti nalaka a balbalay. Ti programa ti panagpabalay a nairugi idiay South Africa idi 1994 ti nakaibangonen iti nasurok a maysa a riwriw a balbalay nga uppat ti kuartoda. Idiay Kenya, adda programa ti panagpabalay a nalawa ti saklawenna ken agkasapulan iti adu a trabaho. Panggepna ti agibangon iti 150,000 a balbalay kadagiti siudad ken doble iti dayta a bilang kadagiti away iti kada tawen. Dadduma a pagilian, kas iti Madagascar ti mangikagkagumaanen a mangsapul kadagiti nalaka a pamay-an ti panagbangon tapno makaibangon kadagiti nalaka a balbalay.

Naipasdek dagiti internasional nga organisasion a kas ti UN-HABITAT, tapno ipakita ti panangikagumaan ti lubong a “manglapped ken mangpalag-an kadagiti parikut a maigapu iti iyaadu ti tattao kadagiti siudad.” Ikagkagumaan met dagiti di aggangganansia ken pribado nga organisasion ti tumulong. Maysa a di aggangganansia nga organisasion ti nakatulongen a nangpasayaat kadagiti di maikari a pagtaengan ti nasurok a 150,000 a sangakabbalayan iti nadumaduma a pagilian. Iti 2005, pattapattana a makatulongton iti maysa a riwriw a tattao a maaddaan iti simple, desente, ken nalaka a balay.

Adu kadagitoy nga organisasion ti nangisagana iti nalaka a magun-odan ken praktikal nga impormasion a makatulong kadagiti agnanaed kadagiti di maitutop a pagtaengan a mangaramid iti amin a kabaelanda a mangipamuspusan wenno mangpasayaat pay ketdi iti kasasaadda. Siempre, no kasapulam ti tulong, mabalinmo a gundawayan dagitoy nga urnos. Adu met dagiti napateg a banag a maaramidam tapno matulongam ti bagim.—Kitaem ti kahon a “Ti Balaymo ken ti Salun-atmo,” iti panid 7.

Mapasayaatmo man wenno saan ti kasasaadmo, ditay manamnama nga adda siasinoman wenno organisasion ti tao a makalapped kadagiti sangalubongan a puersa a pakaigapuan daytoy a parikut. Kumarkaro ti di pannakabael ti internasional a komunidad a mangdaer kadagiti naganat ken kumarkaro a kasapulan a mangpasayaat iti ekonomia ken mangipaay iti tulong kadagiti tattao. Kada tawen, riniwriw nga ubbing ti maipasngay iti agtultuloy ti ikakarona a napanglaw a kasasaad. Adda aya pudno a manamnama a permanente a solusion?

[Kahon iti panid 7]

TI BALAYMO KEN TI SALUN-ATMO

Kaaduanna, sigun iti World Health Organization, tapno mataginayon ti kinasalun-at, ti maysa a balay ket addaan koma kadagitoy:

▪ Nasayaat nga atep tapno makalinong no agtudo

▪ Nasayaat a diding ken ridaw a makasalaknib no dakes ti paniempo ken di mastrek dagiti animal

▪ Iskrin dagiti tawa ken ridaw tapno saan a makastrek dagiti insekto, nangruna dagiti lamok

▪ Pataguab iti aglikmut a manglinong kadagiti diding no nadagaang

[Kahon/Dagiti Ladawan iti panid 8]

KADAWYAN A BALBALAY ITI AWAY TI AFRICA

Adu a tawenen ti kaadda ti kadawyan a balbalay iti nadumaduma a paset ti intero a kontinente ti Africa. Agduduma ti kadakkel ken sukog dagitoy. Ti dadduma a komunidad, kas iti Kikuyu ken Luo iti Kenya, kaykayatda ti sirkulo a diding ken bimmalisungsong nga atep a pan-aw. Ti dadduma, agraman dagiti Masai iti Kenya ken Tanzania, kaykayatda ti medio rektanggulo. Iti igid ti aplaya iti Makindaya nga Africa, dadduma a balbalay ti naatepan iti pan-aw nga agsaringgayad iti daga ken kaasping ti balay dagiti uyokan.

Tangay adu ti magun-odan a materiales a pagbangon, saan a parikut ti panagpabalay. Nalaka laeng ti agala iti pitak babaen iti pananggamay iti daga. Nalaka ti makagun-od iti kayo, pan-aw, runo, ken bulbulong ti kawayan gapu ta adu ti asideg a kabakiran. Isu a nabaknang man wenno napanglaw ti maysa a pamilia, kaaduanna a nalakada laeng a makaibangon iti bukodda a balay.

Siempre, adda met dagiti pagdaksan dagita a kita ti balbalay. Tangay kaaduan a pagatep ket materiales a nalaka a mapuoran, nalaka la a mauram dagitoy. Nalaka met a makastrek ti mannanakaw babaen laeng iti panangabutna iti diding a naaramid iti pitak. Di ngarud pakasdaawan nga iti adu a lugar itatta, dagiti kadawyan a pagtaengan idiay Africa ket in-inut a masuksukatanen kadagiti nalaglagda a kita ti balbalay.

[Credit Lines]

Reperensia: African Traditional Architecture

Dagiti kalapaw: Impaay ti Bomas of Kenya Ltd - A Cultural, Conference, and Entertainment Center

[Ladawan iti panid 5]

EUROPA

[Credit Line]

[Ladawan iti panid 6]

AFRICA

[Ladawan iti panid 6]

ABAGATAN NGA AMERICA

[Ladawan iti panid 7]

ABAGATAN NGA AMERICA

[Ladawan iti panid 7]

ASIA

[Picture Credit Line iti panid 6]

[Picture Credit Line iti panid 7]

AGRIINGKAYO!