“Anian ta Malagipmi . . . ti Bawang!”

Babaen iti mannurat ti Agriingkayo! idiay Dominican Republic

NO ADAYOKA iti nakayanakam a pagilian ket mabisinka, ania ti kayatmo a kanen? Nalabit makapangpanganka iti kappuros a prutas ken nateng a maimulmula iti nakayanakam a lugar, wenno nalabit malagipmo ti naimas a lauya wenno paksiw nga ilutluto ni nanangmo. Ngem makapasaraaw ngata kenka no malagipmo ti bawang?

Agarup 3,500 a tawenen ti napalabas, bayat a nagdaliasat ti Israel iti let-ang ti Sinai, kinunada: “Anian ta malagipmi ti ikan a kinkinnanmi idiay Egipto nga awan bayadna, dagiti pipino ken dagiti sandia ken dagiti kutsay ken dagiti lasona ken ti bawang!” (Numeros 11:4, 5) Wen, kailiwda ti bawang. Paborito met dagiti Judio ta sigun iti tradisionda, awaganda ti bagbagida a mannangan iti bawang.

Apay a magusgustuan dagiti Israelita ti bawang? Bayat ti 215 a tawen a panagnaedda idiay Egipto, dayta a mula ket paset iti taraonda. Sigun iti ipasimudaag dagiti nakabakab, nabayagen sakbay pay a simmangpet ni Jacob ken ti pamiliana, agmulmulan dagiti Egipcio iti bawang. Ti Griego a historiador a ni Herodotus impadamagna a dagiti autoridad iti Egipto gimmatangda iti nagadu a sibuyas, rabanos, ken bawang tapno ipakanda kadagiti tagabo nga agibangbangon kadagiti piramidda. Daytoy a taraon nga aduan iti bawang, ti kasla ad-adda a nangpapigsa ken nangpakired kadagiti trabahador. Idi impumpon dagiti Egipcio ni Faraon Tutankhamen, nangibatida iti adu a napapateg a banag iti tanemna, agraman bawang. Siempre, awan ti maitulong idi ti bawang kadagiti natay, ngem naserbi unay kadagiti sibibiag.

Nakasamsamay nga Agas

Nabayagen nga us-usaren dagiti doktor ti bawang iti panangagasda kadagiti pasienteda. Sinigsiglon a dagiti mangngagas a Griego a da Hippocrates ken Dioscorides insingasingda dayta nga agas ti tian, kukutel, kanser, sugat, impeksion, ken sakit ti puso. Idi maika-19 a siglo, ti Pranses a kemiko a ni Louis Pasteur inadalna ti bawang ken dineskribirna a mangpapatay dayta kadagiti makadangran a mikrobio ken bakteria. Idiay Africa kabayatan ti maika-20 a siglo, ni Albert Schweitzer, maysa a nalatak a misionero-doktor, inusarna ti bawang a pangagas iti panagtakki gapu iti kabassitan a sibibiag a parsua nga isu ti amoeba ken dadduma pay a sakit. Idi a dagiti Ruso a doktor ti militar ket naibusan kadagiti moderno nga agas kabayatan ti Gubat Sangalubongan II, bawang ti pinagagasda kadagiti nadunor a soldado. Dayta ti gapuna a nagdinamag ti bawang kas penicillin dagiti Ruso. Nabiit pay nga inadal dagiti sientista no kasano a mapasayaat ti bawang ti kasasaad ti puso ken ur-urat.

No kasta, nasustansia ken makaagas ti bawang, ket talaga a nagpaiduma ti angot ken ramanna. Sadino ti damo a nakaimulaan ti bawang? Patien ti dadduma a botaniko a naggapu dayta iti makintengnga nga Asia. Manipud sadiay, nagwaras iti intero a lubong. Kitaentayo ti napintas a lugar ti Amianan ken Abagatan nga America a sadiay nalatak ti bawang.

Panagmula iti Bawang Idiay Constanza

Kalkalainganna ti klima iti Constanza Valley, iti Dominican Republic. Gapu ta nalikmut kadagiti bantay, nadam-eg ti daga iti tanap ken masansan a matuduan. Nagsayaat a pagmulaan iti bawang ti lugar a Constanza.

Iti Setiembre wenno Oktubre, dagiti bumabangkag iti Constanza dalusan ken araduenda dagiti bangkagda. Agaramidda kadagiti nauneg a gulis a nabaetbaetan iti tambak nga agarup sangametro ti kaakabada. Iti tunggal maysa kadagitoy a tambak, agaramidda iti tallo wenno uppat a narabrabaw a gulis nga isunto ti pagimulaanda iti bawang. Kabayatanna, pagsisinaen dagiti trabahador dagiti ngipen ti sibubukel a bawang sada iyuper iti danum iti 30 a minuto. Kalpasanna, ikabildanton  dagitoy kadagiti gulis a nakasagana a pagmulaan. Agtubo dagiti bawang kabayatan ti kalkalainganna a tiempo ti lam-ek iti Dominican Republic.

Mangrugin ti panagaapit no Marso wenno Abril. Paruten dagiti trabahador ti natangkenanen a mula a bawang sada bay-an iti bangkag iti lima wenno innem nga aldaw. Kalpasanna, urnongenda dagiti bawang, putdenda dagiti ramut ken makinngato a pasetna, sada ikabil dagiti nadalusen nga ulo ti bawang kadagiti awan kalubna a pagkargaan a napanaganan iti criba. Ibilagda dagiti napunno a criba iti agmalem tapno mayangyangan dagiti naapitda a bawang. Kalpasanna, nakasaganan a mailako.

Bassit a Bawang Ngem Agadiwara ti Angotna

No manganka iti nananam a lauya wenno salad, dagus a maangotmo no nalaokan iti bawang. Ngem apay nga awan angot ti bawang no saan pay a naisina iti ulona? Ti bawang ket addaan kadagiti agsisina a nasamay a kemikal agingga a masugat ken mataltal dagiti ngipenna. No tadtadem ti maysa a ngipen ti bawang, adda enzyme a napanaganan iti alliinase a dumket iti substansia a napanaganan ti alliin. Adda agsasaruno a mapasamak a mangpataud iti allicin, ti pagtataudan ti angot ken raman ti bawang.

No mangkittabka iti bassit a paset ti di pay naluto a bawang, kasla bumtak ti allicin iti ngiwatmo. Magustuam man dayta wenno saan, di agbayag, agabbawangkanton. Adda aya pamuspusan tapno saan unay nga agabbawang ti sang-awmo? Mabalin a padasem ti agngalngal iti sumagmamano a parsley wenno bassit a kloberia​—tapno saanka nga agabbawang.

Ngem laglagipem a no agabbawang ti sang-awmo, ti baram ti kangrunaan a paggapuan dayta. Ti sistema ti panagrunawmo iyakarna dayta iti daram, a mangipan iti dayta iti baram. No umangeska, agabbawang ti sang-awmo. Isu nga uray no agmulumogka iti mangpabanglo iti sang-awmo wenno agngalngalka iti parsley, agabbawangto latta ti sang-awmo. Adda aya solusion daytoy a parikut? Awan. Ngem no nangankayo amin iti bawang, awan ngarud ti makadlaw nga agabbawangka!

Iti adu a pagilian, masapul a nabawangan ti taraonda. Ket uray no gagangay a bassit laeng ti mausar a bawang, patien ti adu a mangmangan iti bawang nga ad-adu ti pagimbaganna ngem iti aniaman a pagdaksanna.

[Ladawan iti panid 23]

Panangapit iti nasamay a bawang

[Ladawan iti panid 23]

Ti Constanza Valley

[Ladawan iti panid 23]

Apay nga agadiwara laeng ti angot ti bawang no nataltalen?