Panangmatmat iti Lubong

Panangpasardeng iti Dakes nga Ugali ti Ubbing a Panagbuya iti TV

Iti lima a bulan a panagadal iti kasasaad ti 16 a preschool iti kaamiananan a paset ti New York, natakuatan a ti panangisuro kadagiti ubbing kadagiti simple nga aramid malaksid iti panagbuya iti telebision, “naksayan iti tallo nga oras iti makalawas ti panagbuyada,” kinuna ti The New York Times. Kadagiti naisuro, naiparegta ti panagbasa ken proyekto a kas iti panagaramid kadagiti ap-ap ti pinggan (place mat) no aglalanglang ti pamilia ken karatula a “Ditay Agbuya iti TV” para iti tunggal telebision iti pagtaengan. Dagiti ubbing a mismo ti nangisingasing iti sabali pay nga aramidenda no dida agbuya iti TV wenno video. Naiparegta kadagiti nagannak nga inaldaw nga ibasaanda ti annakda ken iddependa ti telebision kabayatan ti pannangan. Mamindua kabayatan ti panagadal a ti pamilia ket makalawas a saan a nagbuya iti telebision. Ti nangidaulo iti panagsirarak a ni Dr. Barbara Dennison imbagana a saan koma a pagarupen dagiti nagannak a pulos a di maisardeng ti annakda ti ugalida a panagbuya iti telebision. Kinunada a “nakaskasdaaw ti kinatulok dagiti ubbing iti dadduma pay a maipaaramid kadakuada.”

 Makadangran ti Sigarilio iti Intero a Bagi

“Dagiti mannigarilio saanda la a dangdangran ti bara ken ur-uratda no di ket madangran ti amin a tisyuda,” impadamag ti New Scientist. Ti damag nga impablaak ni U.S. Surgeon General Richard H. Carmona inlistana ti nagadu a sakit a nainaig iti panagsigarilio, agraman pulmonia, leukemia, katarata, sakit ti gugot, ken kanser ti bato, lengnges ti matris, tian, ken pali. “Dinekdekadan nga ammomi a makadangran kadakayo ti panagsigarilio, ngem ipakita daytoy a damag a nakarkaro daytan ngem iti dati nga ammomi,” kinuna ni Carmona. “Dagiti sabidong manipud iti asuk ti sigarilio ket agwaras iti ur-urat.” Para kadagidiay mangipagarup a dida maan-ano no addaan iti bassit a tar ken nikotina ti sigarilioda, kinuna pay ni Carmona: “Awan ti natalged a sigarilio, maawagan man dayta iti ‘light,’ ‘ultra-light,’ wenno aniaman pay a sabali a nagan.” Impatuldona a kadawyan a matay dagiti mannigarilio 13 agingga iti 14 a tawen a nasapsapa ngem kadagiti di mannigarilio. “Ti panagsigarilio ket mangpataud iti sakit iti dandani tunggal paset ti bagi iti intero a panagbiag ti maysa a tao,” kinuna ni Carmona, kas naipadamag iti The New York Times.

Pagbalinen Dagiti Igam nga Alikamen ti Pagay-ayaman

Panggep ti maysa a kampania a nailungalong idiay Brazil a pabassiten ti bilang dagiti igam nga ik-ikutan dagiti umilina. Manipud $30 agingga iti $100 ti maibayad iti tunggal igam a boluntario a maisumite. Kas naipadamag iti Folha Online, nasurok a 200,000 nga igam ti naurnong iti pagilian nanipud Hulio agingga iti Disiembre 2004. Dagiti igam a naurnong iti estado ti São Paulo ti narumek, napitpit, ken natunaw, sa naaramid nga alikamen iti pagay-ayaman a naikabit iti maysa a parke ti siudad. Ti parke ita ket addaanen kadagiti batuabatuag, indayon, ken pagkuyasan (slide). Amin dagitoy ket naaramid manipud kadagiti maibasura koman a materiales. Kastoy ti kinuna ti Ministro ti Hustisia a ni Márcio Thomaz Bastos: “Ti panangipasagepsep iti kultura ti talna ti maysa kadagiti kangrunaan a panggep ti kampania.”

Manmanon Dagiti Madre

“Idiay Argentina, bumasbassiten ti bilang dagiti mayat nga agmadre,” sigun iti periodiko a Clarín ti Buenos Aires idi 2004. Kinunana pay: “Iti napalabas nga uppat a tawen, bimmassit iti 5.5 a porsiento ti bilang dagiti madre, manipud 9,113 idi 2000 agingga iti 8,612 iti daytoy a tawen. Dakdakkel nga amang ti bimmassitanna​—dandani 36 a porsiento​—no idilig idi 1960, idi adda 13,423 a madre.” Karaman kadagiti nadakamat a makagapu iti ibabassit “ket saan a makaay-ayo ti panangmatmat ti tattao kadagiti narelihiosuan a saad” ken “ti panagamak iti inggat’ tungpal biag a pannakaikumit” iti narelihiosuan a karera. Bimmassit ti bilang ti papadi iti isu met la a tiempo. “Patien ti adu a lallalo a bumassit ti bilang dagiti mayat nga agbalin a padi kadagiti sumaganad a tawen,” kinuna ti Clarín, “ket umanamong ti amin a mapaspasamak dayta iti intero a lubong.”

Pangpasiar a Bapor a Pagaywanan iti Lallakay ken Babbaket

Dimmakkel unay ti magastos iti panangaywan kadagiti lallakay ken babbaket isu nga isingsingasing ti dadduma a pagnaedenda ida iti pangpasiar a bapor kas makaay-ayo a pangsandi iti panagnaed iti assisted living facility (ALF). Sigun iti damag iti Journal of the American Geriatrics Society, “dagiti pangpasiar a bapor ket kaasping dagiti pasdek a pagaywanan no pagnam-ayan, gastos iti kada bulan, ken adu pay a banag ti pagsasaritaan.” Kinapudnona, adu a pangpasiar a barko ti mangituktukon kadagiti serbisio a saan a kanayon a maipaay kadagiti ALF. Mabalin a karaman kadagitoy ti doktor nga adda iti dayta a bapor 24 nga oras iti kada aldaw, maysa a mangkadua iti amin a pannanganda, agraman paradalus ken paralaba. Ti dadduma pay a benepisio iramanna ti ragsak nga agpasiar ken gundaway a makiam-ammo kadagiti tattao. Sigun iti damag, “ad-adu payen ti mayat a ‘mangsarungkar ken ni lola’ no agnanaed iti pangpasiar a bapor.”

Pannakataranta

“Mabalin a mataranta ti tattao iti aniaman nga oras, ta uray la a riingenna pay dagiti biktima no rabii babaen kadagiti sintoma a pakairamanan ti panagsakit ti barukong, rigat iti panaganges, nakaro a panagbuteng, pannakaltot, panagling-et ken pannakadagdag a pumanaw,” sigun iti periodiko a Vancouver Sun. Ti nabiit pay a report a naurnong idi nakaumanna ti 36,894 a tattao ti mangipasimudaag a dayta a sakit apektaranna ti 3.7 a porsiento kadagiti umili ti Canada nga agtawen iti 15 ken natataengan, wenno agarup maysa a milion a tattao. Ad-adu a babbai (4.6 a porsiento) ti nangipadamag a napadasanda ti nataranta ngem kadagiti lallaki (2.8 a porsiento). Dagidiay nataranta “ad-adda nga uminum ken agsigarilioda tapno mailiwliwagda ti narikut a kasasaadda ngem kadagiti saan a makapasar iti kasta,” kinuna ti periodiko. Naimbag laengen ta agpadoktor ti dandani 70 a porsiento kadagiti matartaranta. Sigun iti damag, ni Dr. Jacques Bradwejn, tserman ti departamento a mangtaming kadagiti adda sakit wenno depekto ti utekda iti University of Ottawa, patienna a nupay adda dagiti matawid ken biolohikal a makagapu iti itataud dayta a sakit, ti masansan a pannakataranta “mabalin a rumsua gapu kadagiti makapasikor a pasamak iti biag.”

Ti Nakababain Unay a Kasasaad Maipanggep iti Taraon

Sigun iti Food and Agriculture Organization iti United Nations (FAO), matay ti agarup lima a milion nga ubbing iti kada tawen, kuna ti periodiko a Corriere della Sera ti Italia. Ipakita ti report ti FAO nga iti intero a lubong, 852 a milion a tattao ti awanan umdas a taraon​—815 a milion kadagiti napanglaw a pagilian, 28 a milion kadagiti saan nga industrialisado a pagilian, ken 9 a milion kadagiti nabaknang a pagilian. Ti report dinakamatna ti deklarasion a pinirmaan dagiti pannakabagi ti 110 a nasion a timmabuno iti Miting Dagiti Panguluen ti Lubong idi 2004 Maipapan iti Bisin a naangay iti hedkuarter ti UN idiay New York. Kastoy ti sagudayen ti sumagmamano a pasetna: “Ti nakababain unay ket saan a gapu ta adda bisin no di ket gapu ta adda latta dayta nupay kabaelantayo a pukawen.”