Ti Manayon a Pangallukoy ti Balitok

BABAEN ITI MANNURAT TI AGRIINGKAYO! IDIAY AUSTRALIA

ITI tukok ti nagmaga a waig iti nasulinek a kakaykaywan ti Australia, adda managsukisok a magmagna nga umanangsab. Gapu ta agmatuon ken main-inaran ti bukotna, agkalkalimduosan ken naslepen iti ling-et ti namureng a kamisadentrona. Gapu ta porsegido, inwayatna ti iggemna nga atiddog a metal a naisulbong iti alikamen a kadkadakkel ti plato. Inwayatna ti moderno a metal detector-na iti intero a disso. Sinukisok dayta ti aglawlaw ti pilak wenno disso nga aduan iti bato a maysa a metro ti kaunegna. Nangngegna iti headphone ti alarma ti metal detector-na a naguni iti nasinggit ken agpapada nga aweng.

Pagammuan ta nagtibbayo ti barukongna bayat a bimmangag ti nasinggit nga aweng ti detektor. Dayta ti sierto a pagilasinan nga adda nalmeng a metal a nadlaw ti detektorna. Nagrukob sa nangrugin nga agkali. Sigagagar a binukkualna ti natangken a daga babaen iti piko. Mabalin nga aglatlatin a lansa wenno daanen a sensilio dayta. Ngem bayat nga umun-uneg ti kalkalienna, kinitana a naimbag di la ket ta adda balitok.

Agtultuloy a Panaggagar nga Agbirok iti Balitok

Mabalin a nagbaliwbaliw dagiti pamay-an ti panagbirok iti balitok, ngem iti intero a historia, sigagagar ti sangatauan nga agbirbirok iti daytoy nasileng ken duyaw a metal. Kinapudnona, iti napalabas nga 6,000 a tawen, sigun iti Sangalubongan a Konsilio ti Balitok, naminasen ti nasurok a 125,000 a tonelada a balitok. * Nupay agdinamag dagiti kadaanan a sibilisasion idiay Egipto, Ofir, ken Abagatan nga America gapu iti kinabaknangda iti balitok, nasurok a 90 a porsiento iti amin a naaonen a balitok ti naminas kabayatan ti napalabas a 150 a tawenen.​—1 Ar-ari 9:28.

Nangrugi idi 1848 ti kellaat a panaggagar nga agminas iti balitok idi adda nasarakan a balitok iti Sutter’s Mill ti American River, idiay California, E.U.A. Gapu iti dayta, kellaat nga immay ti nagadu nga agsukisok bareng no adda maalada iti dayta a disso. Inarapaap ti amin nga immay a makasarakda iti pagbaknanganda a naikali iti dayta a paset ti California. Adu ti napaay, ngem dadduma ti nagballigi iti kasta unay. Idi laengen 1851, 77 a tonelada a balitok ti nayaon manipud kadagiti tay-ak laeng ti California.

Agarup iti dayta met la a tiempo, natakuatan nga adda balitok iti sabali pay a paset ti lubong nga isu ti kakolkolonia nga Australia. Immay ditoy Australia ni Edward Hargraves, nga addaan iti adu a kapadasan kadagiti pagminasan iti balitok idiay California, ket nakasarak iti balitok iti waig nga asideg ti bassit nga ili ti Bathurst, New South Wales. Kabayatan ti 1851, adda dadakkel a pagalaan iti balitok a naduktalan met idiay Ballarat ken Bendigo, iti estado ti Victoria. Idi nagdinamagen dagitoy a natakuatan, nangrugin nga agsangpet ti nagadu  a magagaran nga agminas. Propesional a minero ti dadduma nga immay. Nupay kasta, adu met ti mannalon wenno agop-opisina a saan pay a pulos a nakapadas nga agusar iti piko ti minero. Iti panangdeskribirna iti napasamak iti maysa nga ili a kellaat a napanan ti adu a mayat nga agminas, kastoy ti impadamag ti maysa a periodiko iti dayta a lugar: “Agmauyong manen ti Bathurst. Napalalo ti gagar dagiti simmangpet a makasarakda iti balitok. Nagiinnammoda, nagpipinnerrengda, nagsasaritada kadagiti awan kaes-eskanna, ken pinampanunotda ti sumaruno a mapasamak.”

Ania ti simmaruno a napasamak? Kellaat nga immadu ti populasion. Iti dekada kalpasan ti 1851, nadoble ti bilang dagiti umili ti Australia. Pagammuan ta dimteng dagiti managsukisok manipud iti nadumaduma a pagilian ta napigsa ti pakinakemda a makasarakda iti balitok. Natakuatan ti nadumaduma a kaadu ti balitok iti intero a kontinente.  Addada lugar a kellaat a nagsangpetan ti adu, dadduma ti in-inut metten a napanawan. Idi laeng tawen 1856, nakakali dagiti Australiano a minero iti 95 a tonelada a balitok. Idi met 1893, nangrugi a nakaminas dagiti minero iti balitok iti lugar nga asideg ti Kalgoorlie-Boulder, Makinlaud nga Australia. Sipud idi, nasuroken a 1,300 a tonelada ti nayaon manipud iti nadeskribir kas “ti kabaknangan iti lubong a 2.5 a kilometro kuadrado a disso nga ayan iti balitok.” Adu pay la a balitok ti maala iti dayta a disso isu a dayta ti kaunegan iti lubong a pagminasan iti balitok​—maysa nga abut nga inaramid ti tao a dandani 2 a kilometro ti kaakabana, dandani 3 a kilometro ti kaatiddogna, ken nasurok nga 400 a metro ti kaunegna!

Kadagitoy nga aldaw, ti Australia ti maikatlo a kangrunaan a pagalaan iti balitok iti lubong. Ti industria ket addaan iti 60,000 a trabahador ken agarup 300 a tonelada, wenno lima a bilion a doliar (ti Australia) ti balor ti maala a balitok iti kada tawen. Ti Estados Unidos ti maikadua iti lubong a kangrunaan a pagminasan iti balitok. Ngem iti nasuroken a sangagasut a tawen, ti South Africa ti kangrunaan nga agminminas iti balitok. Dayta a pagilian ti pagtaudan ti dandani 40 a porsiento iti amin a naminas a balitok. Iti intero a lubong, nasurok a 2,000 a tonelada a balitok ti mayaon iti kada tawen. Pakausaran ngay amin dayta a napateg a metal?

Agpadpada a Pagbaknangan ken Pagpapintas

Dadduma a balitok ti maus-usar pay laeng a pagaramid kadagiti sensilio. Ti Perth Mint, iti Makinlaud nga Australia ket maysa itan kadagiti kangrunaan iti lubong nga agar-aramid iti daytoy a kita ti kuarta. Saan a maus-usar iti publiko dagitoy a sensilio no di ket ik-ikutan dagiti agur-urnong kadagita.  Agarup kakapat met iti amin a balitok a naminas ti napagbalinen a bareta a balitok a naidulin kadagiti kaha de yero ti banko. Ti Estados Unidos ti addaan iti kaaduan a bareta ti balitok iti lubong a naidulin kadagiti kaha de yero dagiti bankona.

Maaramid itan nga alahas ti agarup 80 a porsiento kadagiti naminas a balitok iti kada tawen​—agarup 1,600 a tonelada. Mabalin a ti Estados Unidos ti addaan iti kaaduan a balitok kadagiti bankona, ngem no dagiti alahas ket mainayon iti panagbilang, ti India ti kaaduan iti balitok iti intero a masakupanna. Malaksid a pagbaknangan ken pagpapintas, nagadu ti pakausaran daytoy nalukneng a metal gapu iti adu a kualidadna.

Nabayagen a Metal nga Addaan Kabaruan a Pakausaran

Posible a patien idi dagiti agturay iti kadaanan nga Egipto a saan nga aglati ti balitok isu nga inusarda dayta a pagaramid kadagiti maskara a maiparabaw kadagiti lungonda. Kas pammaneknek a manayon ti balitok, idi nakabakab dagiti arkeologo ti tanem ni Faraon Tutankhamen rinibu a tawenen kalpasan ti ipapatayna, nasarakan a nasudi ken nasileng pay laeng ti duyaw a kolor ti balitok a maskara daytoy agtutubo nga agturay.

Agtalinaed a nasileng ti balitok gapu ta ti danum ken angin​—dagiti mangdadael iti dadduma pay a metal, kas iti landok​—saanda nga apektaran dayta. Gapu ta saan nga aglati ti balitok ken nagsayaat a paglasatan ti koriente, maitutop unay dayta kadagiti elektroniko nga alikamen. Iti kada tawen, nasurok a 200 a tonelada a balitok ti mausar iti panagaramid kadagiti TV, VCR, cell phone, ken agarup 50 a milion a computer. Kanayonanna, dagiti de kalidad a compact disc ti addaan kadagiti naingpis a katuon ti naandur a balitok tapno masigurado a manayon dagiti impormasion a mairekord kadagita.

Adda sumagmamano a nagpaiduma a kualidad dagiti naingpis a balitok. Usigem ti epekto ti lawag iti balitok. No maproseso kas nakaing-ingpis a pedaso, agbalin a nasaragasag ket makalasat ti berde a lawag ngem saan a sumarut ti infrared a lawag. Nalaka a serken ti lawag dagiti tawa a nakalukopan iti balitok ngem agbalandra ti bara kadagitoy. Isu a nakalupkopan iti balitok ti tawa ti paset ti eroplano nga ayan dagiti piloto agraman dagiti tawa ti adu a kabarbaro a pagopisinaan. Dagiti met nabengbeng a balitok a foil ket maibungon kadagiti delikado a paset dagiti lugan a para law-ang, ken epektibo daytoy a mangsalaknib manipud iti nakaro a radiasion ken bara.

Saan met a maan-ano ti balitok uray adda dagiti bakteria isu nga us-usaren dayta dagiti dentista a pagtarimaan wenno pangsukat iti nadadael wenno binukbok a ngipen. Kadagiti kallabes a tawen, ti balitok ket napaneknekan a kasayaatan a material a mausar kadagiti maiserrek iti bagi babaen iti operasion a kas kadagiti stent​—dagiti babassit a kakasla barut a tubo a maiserrek iti bagi ti tao a mangpapigsa kadagiti urat nga addaan depekto.

Gapu ta napateg, napintas ken nagadu ti pakausaran ti balitok, sigurado nga agtultuloy a sapulen dagiti managsukisok iti intero a daga daytoy makaallukoy a metal.

[Footnote]

[Kahon iti panid 25]

Pakasarakan iti Balitok?

▪ Kadagiti Bato: Adda nagtutukel a balitok iti amin a babassit a bato a nakapudpudot idi. Aduan balitok ti dadduma a deposito a bato isu nga agnumar dagiti kompania no agminas, mangrumek, ken ikkatenda ti metal manipud iti naba babaen kadagiti kemikal. Iti kada tonelada a bato, dagiti de kalidad a naba ket addaan iti agarup tallopulo a gramo a balitok.

▪ Kadagiti Kadilian: Sagpaminsan nga adda balitok iti nagbabaetan dagiti katuon ti quartz.

▪ Kadagiti Karayan: Iti panaglabas ti tiempo, marsuod dagiti addaan iti balitok a kadilian a masansan a mainaran, matuduan, ken maapektaran iti napigsa nga angin, isu a mayanud dagiti naurnong sadiay a balitok. Agarinsaed dagitoy kadagiti waig ken karayan kas pino, kakasla bagas, ken naiingpis a balitok.

▪ Iti Rabaw ti Daga: Ti nadumaduma a paset ti rabaw ti daga ket buklen dagiti karkarna ti sukogda a solido a balitok. No dadduma, nagdadakkel dagitoy. Ti natakuatan idiay Australia a kadakkelan kadagitoy ket napanaganan iti The Welcome Stranger ken agarup 70 a kilo ti kadagsenna! Natakuatan dayta idi 1869 iti Victoria nga estado ti Australia. Ti Australia ti ayan ti dadakkel a solido a balitok ta naala ditoy ti 23 kadagiti 25 a kadakkelan a natakuatan. Kadagitoy nga aldaw, dagitoy ket mabalin a kasla nagbabassit nga ulo ti palito. Nalaklaka met dagitoy ngem kadagiti de kalidad a saniata a diamante.

[Kahon/Ladawan iti panid 27]

Kasano ti Panagandar ti Metal Detector?

Gagangay a dua a nagkunikon a barut dagiti kangrunaan a mangbukel iti metal detector. Lumasat ti koriente iti maysa kadagiti barut, isu nga agserbi a kasla magneto iti disso a pakausaranna. No lumasat ti metal detector iti sabali pay a metal, kas iti solido a balitok, arigna mapakapuyna ti magnetiko a paset ti daga nga ayan dayta. Madlaw dayta ti maikadua a barut iti metal detector isu nga agsilaw, agalarma, wenno agaweng tapno mapakaammuan ti mangig-iggem iti dayta.

[Dagiti Ladawan iti panid 25]

Kellaat a panaggagar nga agminas iti balitok idi ngalay ti dekada 1800:

1. Sutter’s Mill, California, E.U.A.

2. Bendigo Creek, Victoria, Australia

3. Golden Point, Ballarat, Victoria, Australia

[Credit Lines]

1: Library of Congress; 2: Gold Museum, Ballarat; 3: La Trobe Picture Collection, State Library of Victoria

[Dagiti Ladawan iti panid 26]

Kabaruan a Pakausaran ti Balitok

Dagiti de kalidad a compact disc ket addaan iti naingpis a katuon ti balitok

Naingpis a balitok a maus-usar kadagiti lugan a para iti law-ang

Maus-usar ti balitok kadagiti microchip

Dagiti alambre a nakalupkopan iti balitok ket nagsayaat a paglasatan ti koriente

[Credit Lines]

Rinetrato ti NASA

Carita Stubbe

Impaay ni Tanaka Denshi Kogyo

[Ladawan iti panid 26]

Ti kaunegan iti lubong a pagminasan iti balitok idiay Kalgoorlie-Boulder, Makinlaud nga Australia

[Credit Line]

Impaay ti Newmont Mining Corporation

[Picture Credit Line iti panid 24]

Brasil Gemas, Ouro Preto, MG