Adda Natakuatan Idiay Red Bay

Babaen iti mannurat ti Agriingkayo! idiay Canada

NALABIT ibaga ti dadduma a “saan a dayta ti ungto ti daga, ngem kasta ti makitam sadiay.” No nakapankan idiay Red Bay, iti makindaya a Canada, mailadawanmo met ngarud dayta kas lugar a dandani ungto ti daga. Daytoy nagbassit a komunidad ket adda iti napintas a kosta ti Labrador, iti taaw ti Strait of Belle Isle. Apay a nagpaiduma ken naisangsangayan ti natalna a Red Bay agraman ti masalsalakniban a sangladanna?

Ti Karkarna a Pakasaritaanna

Agaaripuno dagiti agpasiar iti ili no panawen ti panagbuya kadagiti balyena. Ngem saan idi a kanayon a kasta. Nasurok nga 400 a tawen ti napalabasen, dagiti kita ti balyena a napanaganan iti right whale ken bowhead whale ti naanupan ditoy gapu iti nakapatpateg a lanada. Sigun iti maysa a reperensia, “kadagiti tiempo ti gawat . . . , aggatad [ti lana ti balyena] iti $10,000 iti kada bariles iti agdama a gatad ti doliar ti Estados Unidos.” Dagiti Basque nga agkalkalap iti balyena manipud iti rehion a ketegan ti Francia ken Espania ket karaman kadagiti damo a taga-Europa a nanggundaway iti gameng ti nakaparsuaan iti Canada. Ti lana ti balyena ti kangrunaan a maus-usar idi kadagiti lampara iti Europa. Dayta met ti pannakagrasa dagiti makinaria, ramen dagiti sabon ken kolorete, ken nausar iti pannakaproseso dagiti lalat, de lana, ken pintura. Bayat ti naudi a kagudua ti maika-16 a siglo, ti Red Bay ti kadakkelan a pagkalapan iti balyena iti lubong. Isu a maysa kadagiti agdinamag nga organisasion ti industria ti naipasdek idiay Canada​—ti industria ti panagkalap iti balyena.

Kasanotay nga Ammo?

Dagiti ebidensia a dokumento a nasarakan kadagiti artsibo ti Basque ti nakaallukoyan dagiti arkeologo ken historiador iti Red Bay. Ipasimudaag dagiti rekord a limned sadiay ti de layag a barko dagiti Espaniol a napanaganan iti San Juan kabayatan ti maysa a bagyo idi 1565.

Idi nakali ti daga iti Saddle Island, iti taaw ti Red Bay, nakayaonda iti bambanag nga inaramid dagiti nagkauna a tattao a nainaig iti industria ti panagkalap kadagiti balyena idi un-unana, kas iti dua ti simana a gayang. Kinapudnona, makita pay laeng dagiti sangaili ti natuontuon a nalabaga a baldosa dagiti Espaniol iti igid ti baybay. Adu a tawenen nga inay-ayam dagiti ubbing dagitoy. Kastoy ti kinuna ti maysa nga agnanaed sadiay, “Inusarmi dagiti nalabaga a baldosa kas tisa a pagdrowing ken pagkolor kadagiti ladawan iti rabaw dagiti bato, a pulos a dimi ammo a napateg gayam dagiti inay-ayammi!”

Idi kalgaw ti 1978, iti panagtrabahoda iti lantsa a paradiskarga nga agarup 30 a metro iti taaw ti Saddle Island, nakayaon dagiti arkeologo iti tabla ti roble wenno diraan. Napateg daytoy agsipud ta ti diraan ti kaaduan idi nga us-usaren dagiti Basque nga agar-aramid kadagiti barko ngem saan nga agtubo dayta iti langalang a kosta ti Labrador. Iti naud-udi nga ibabatok, natakuatanda ti naisangsangayan ken di naan-ano a tedda ti barko a pagarupenda a San Juan. Ti nakalamlamiis a danum ti Red Bay ti nangpreserba iti dayta a barko. Nagaburan dayta iti lan-ak ken adda iti tukok ti baybay iti kauneg nga agarup 10 a metro. Nabatad nga idi agangay, ti kinadagsen dagiti yelo ti nanggudua iti barko isu a napatad dayta a kas man la nabistrad a libro. Naragsakan dagiti arkeologo iti daytoy a natakuatanda, gapu ta dayta ti kaunaan a di naan-ano a pangnegosio a barko idi maika-16 a siglo a nakabakabda kadagiti kontinente ti America iti amianan ti Florida.

Ti San Juan Ngata Dayta?

Nagpakarigat dagiti bumabatok a nangkabakab iti tunggal pedaso ti barko sada ninumeruan ti tunggal paset. Kalpasan ti naannad a panangadalda, inkalida manen dayta a barko iti taaw tapno ad-adda a mapreserba. Ania ti naammuanda? Daytoy  a barko, nga agarup 300 a tonelada, ket naaramid a nakalaglagda a maibagay iti baybay, nupay saan unay a napintas wenno naluho. Kuadrado ti agsipungtona tapno masierto a makalaon a naan-anay kadagiti kargamento a lana ti balyena a maipan idiay Espania. Ipasimudaag dagiti rekord idi un-unana maipapan iti limned a San Juan a napno idi iti lana ti balyena. Kaaduan iti dayta ket naalaw dagiti tripulante. Kadagiti makimbaba a paset ti nadadael a barko, natakuatan dagiti bumabatok ti tedda ti 450 a bariles. Nabatad a dagita ti nabati agsipud ta nakarigrigat nga alawen. Awan ti bangkay ti tao a nasarakan iti unegna. Sigun kadagiti dokumento dagiti Basque, awan ti aniaman a natay a nadakamat. Gapu kadagitoy a panagaasping, patien dagiti managsukisok a daytoy a barko ket ti limned a San Juan. Kanayonanna, bayat a kabkabakabenda ti limned a barko, natakuatanda ti biray a chalupa a pagkalap dagiti Basque iti balyena. Ti chalupa ket “maysa kadagiti kangrunaan a nagapuanan ti sangatauan iti panagaramid kadagiti aglayag a lugan,” kinuna ni Robert Grenier, panguluen ti arkeolohia kadagiti bambanag iti taaw idiay Parks Canada.

Siasino ti mangipagarup a ti natalna a Red Bay ket dati a narang-ay idi a kabesera iti panagkalap iti balyena? Talaga a nagbalbaliwen ti tiempo. Nupay kasta, adda pay la nabatbati a paset ti historia a mabalin a maammuan ti amin.

[Dagiti Mapa iti panid 14]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

Labrador

Red Bay

Strait of Belle Isle

Isla ti Newfoundland

[Ladawan iti panid 15]

Kakasangapulo a bassit a modelo ti naipagarup a ti “San Juan”

[Credit Line]

Parks Canada Agency, Photographer Denis Pagé

[Ladawan iti panid 15]

Makinkannawan unay: Bumabatok a mangkabkabakab iti limned a barko

[Credit Line]

Bill Curtsinger/National Geographic Images Collection

[Ladawan iti panid 15]

Makinkannawan unay: Ti balyena ket agpegpeggad a maungaw

[Credit Line]

NOAA

[Ladawan iti panid 15]

Ti biray a “chalupa” a pagkalap dagiti Basque iti balyena a natakuatan idiay Red Bay

[Credit Line]

Parks Canada/Shane Kelly/1998

[Ladawan iti panid 15]

Red Bay

[Credit Line]

Retrato nga impaay ti Viking Trail Tourism Association

[Ladawan iti panid 15]

Dagiti estilo Espaniol nga atep a baldosa a masansan a maisadsad iti igid ti baybay

[Credit Line]

Parks Canada/Doug Cook/1997