Agannadkayo Kadagiti “Puraw a Dragon”!

BABAEN ITI MANNURAT TI AGRIINGKAYO! IDIAY SWITZERLAND

Ania ti agtayab uray no awanan payak, mangdangran uray no awanan ima, ken makakita uray no awanan mata?​—Maysa a burburtia maipapan kadagiti puraw a dragon a nayestoria sipud idi Edad Media.

ITI apagdarikmat, dagiti agtebbag a niebe a maitutop a napanaganan iti puraw a dragon, mabalin a gaburanda ti umuuli iti bantay wenno ti intero a bario. Gapu iti dayta, dagiti tattao pinanagananda ti agtebbag a niebe kas puraw a manangpapatay. Apay a rumsua dagitoy karkarna a pasamak? No agnanaedka iti kabambantayan a naabbungotan iti niebe, mabalin nga ammomon ti makagapu. Ngem mabalin a saanka unay a maseknan no agnanaedka iti tropiko, wenno iti kapatagan. Ngamin, saanka a maapektaran iti matebbag a niebe malaksid no agpasiarka ken mapanka iti lugar a pakapasamakan dayta.

Dagiti matebbag a niebe ket mangrugi iti nangato a paset ti kabambantayan a masansan a matinnagan iti adu a niebe. Pagammuan ta mangrugin a matebbag no adu a niebe ken daga, agraman dadakkel a yelo, bato, ken dadduma pay a material, kas kadagiti puon ti kayo, ti sipapardas nga agtulid iti bakras wenno rangkis ti bantay. Masansan a dagita ti mangdadael iti amin a madalapusda. Saan laeng a ti kinaadu ken kapigsa ti matebbag a niebe ti mangdadael no di ket ti nasaksakbay a kapigsa ti angin ti mabalin met a mangdadael kadagiti nasidet a kakaykaywan ken dadduma pay a madalapusda kas kadagiti rangtay, dalan wenno riles ti tren.

Karkarna a Pasamak iti Nakaparsuaan

Kaaduanna, ti puersa ti matebbag a tinontonelada a puraw a niebe ket buklen iti arbis ti niebe. Kasano a ti napintas a banag a kas iti agtinnag a niebe ket agbalin a makapapatay a kas iti dumaranudor a matebbag a niebe? Ti sungbat ket agpannuray iti pakabuklan ti niebe. Nadumaduma ti sukog ti niebe: kristal, nagtimbukel, ken kasla pulbo. Dagiti kristal nga arbis ti niebe ti kanayon nga innem ti sulida a sukog bituen. Nagadu a kita ti padronda. Nakaskasdaaw ti tunggal maysa! Apaman a matnag dagitoy a kristal iti daga, agbaliw ti itsurada. Gapu iti nadumaduma a temperatura ti angin ken puersa ti naurnong a niebe, bumassit dagiti kristal ngem iti kadakkelda idi natnagda. Iti las-ud laeng ti 24 nga oras, masedsed iti 10 la a sentimetro ti dati a 30 a sentimetro a katintinnag a niebe.

Depende iti sukog dagiti arbis ti niebe, agbaliwbaliw ti kinasolido ti niebe iti rabaw ti bantay. Agkakawing dagiti innem ti sulida a kristal, ngem agtutuon dagiti kakasla pulbo ken nagtitimbukel a niebe isu a nabiit a matebbag dagitoy. Nalaka a matebbag dagitoy a naituon iti nasedsedsed a disso. Isu a ti kita ti niebe, ti kaadu ti natnag, ti kinarangkis ti bantay, ti nadumaduma a temperatura, ken ti puersa ti angin ti mangikeddeng no matebbag ti niebe. Mabalin met a di mapakpakadaan ti panagtebbag ti niebe no adda nagna nga animal wenno tao iti narangkis a kaniebian. Nupay kasta, mabalin nga adda pay dadduma a kita dagiti matebbag a niebe.

Mangrugi a matebbag ti niebe no mayangin ti naglaok a kasla pulbo ken kristal a katintinnag a niebe​—ti kasla pulbo a niebe a kaay-ayo dagiti agay-ayam iti ski. Gapu ta nalag-an, maitayab ti niebe sa matnag iti tanap iti kapegges a 300 a kilometro iti kada oras. Iti kastoy a kasasaad, dumagsen ti puersa ti naurnong a niebe agingga a daytoy naitayab a natebbag a niebe rebbaenna dagiti atep ken madadaelna ti balbalay iti sumagmamano la a kanito.

Ti hard-slab ti makapapatay unay a kita ti matebbag a niebe. Dagitoy ket gapu iti naurnong a datin a niebe a nasedsed ken timmangkenen iti sumagmamano a tiempo. Inton marunaw ti makinngato  a pasetna, mabalin a matebbag dagiti dadakkel a bloke ti yelo iti bakras ti bantay iti nagbaetan ti 50 agingga iti 80 a kilometro iti kada oras. Dagiti kasta katangken a naurnong a niebe ti mabalin nga adda iti igid ti maysa a rangkis. Dagitoy ti mamagpeggad kadagiti ag-ski, yantangay ti kadagsen ti maysa la nga ag-ski ket umdasen a mangburak iti dakkel a yelo ken mangirugi iti panagtebbag ti niebe a mabalin a manggabur kenkuana iti sumagmamano la a kanito.

No primavera, nakarkaro ti peggad a matebbag ti niebe. Mabalin a lumukneng ti niebe no agtudo ken napigsa ti silnag ti init, isu a rumsua dagiti panagtebbag a napanaganan iti wet-slab. Nabambannayat ti panagtebbagna, ngem mabalin a matebbag ti intero a bakras. Bayat nga agtulid ti naurnong a niebe, kayuskosenda ti adu a daga, kaykayo, ken dadakkel a bato ket agbalin a bunton iti nagtupakanna.

Ti karkarna a pasamak nga umasping iti matebbag a niebe ket ti matebbag a dadakkel a yelo. Dagiti glacier ket nagdadakkel a yelo a tumaud kadagiti nakalamlamiis a paset ti daga​—kadagiti nababbaba a pasetna wenno kadagiti nalinong a bakras a sadiay saan a pulos a marunaw ti niebe. Ngem inton agangay, tumangken ti niebe kas dadakkel a yelo. In-inut nga agtulid dagiti dadakkel a yelo. Gapu ta maammuan a nasaksakbay ti panagtulidda, saan unay a makadangran wenno makadadael dagitoy.

Pagtebbagan Ngay ti Niebe?

Saan a matebbag ti niebe iti amin a paset ti daga nga addaan iti niebe. Tapno matebbag, masapul nga adda kabambantayan a ti kangato ken klimada ket maitutop iti niebe ken yelo. Sigun kadagiti estadistika, iti intero a lubong, agarup sangariwriw ti mapasamak a panagtebbag ti niebe iti kada tawen. Dadduma a napeggad a disso ket adda iti Andes iti Abagatan ti America, Rocky Mountains iti Amianan nga America, kabambantayan ti Himalaya iti Asia ken, siempre, iti Alps ti Europa, manipud iti amianan a daya a Francia agingga iti Switzerland, Alemania, ken Austria. Kadagiti mapagnanaedan a paset dagitoy a lugar, agarup 200 a  tattao ti matay iti kada tawen gapu iti matebbag a niebe. Ditoy Switzerland a matay ti agarup 26 kadagitoy.

Ti dua a nagpaiduma a makadadael a natebbag a niebe ti napasamak iti Andes ti Peru. Idi tawen 1962, naisina ti maysa a kilometro ti kaatiddogna a yelo manipud iti 50 a metro ti kabengbengna a yelo a nangabbungot iti 6,768 a metro ti kangatona a Mount Huascarán. Ti uppat a milion a tonelada a yelo ket mamimpat iti kadakkel ti Empire State Building ti New York! Nagtulid daytoy naurnong a niebe iti 18 a kilometro iti 15 a minuto. Pito a bario ti nagaburan iti niebe, ket 3,000 agingga iti 4,000 a tattao ti natay idi nagaburanda iti daga a 13 a metro ti kaunegna ken nanggabur iti 2 a kilometro ti kalawana a disso. Idi 1970, kasta met la ti napasamak iti dayta a bantay. Ngem iti daytoy a tawen, naginggined ti nayelo a paset ti makin-amianan a pantok ti baybay. Nargaay ti bantay. Natebbag ti rinibu a tonelada a niebe, bato, ken yelo iti 300 a kilometro iti kada oras iti akikid a bawek. Nakayuskos ti dadakkel a bato ken balbalay a nadalapusna. Mapattapatta a 25,000 a tattao ti natay. Ania ti maaramidan tapno masalakniban dagiti umili kadagiti kabambantayan manipud kadagita a nakalkaldaang a pasamak?

Mabalin Kadi a Malapdan ti Panagtebbag ti Niebe?

Mabalin a lapdan ti dadduma a panagtebbag iti niebe, ngem saan a malapdan ti dadduma. Saan a mabalin a lapdan dagiti matebbag a niebe gapu iti paniempo; gagangay dagita a kas iti tudo nga agayus iti atep. Natural dagitoy nga epekto ti siklo ti paniempo. Ngem sigun iti kapadasan, nasursuro dagiti autoridad ti gobierno kadagiti lugar a pakapaspasamakan dagitoy a panagtebbag ti niebe nga iparit ti panagbangon iti balay kadagiti napeggad a disso ken salakniban dagiti dalan babaen ti panangaramidda kadagiti usok wenno atiddog ken naatepan a dalan. Iti kasumbangirna, mabalin a lapdan ti dadduma a panagtebbag ti niebe a gapuanan dagiti maag a kas kadagiti mannakigasanggasat nga ag-ski a di agtulnog kadagiti pakdaar ken panangiparit.

Gapu kadagiti napalabas a pasamak ditoy Switzerland, nagaramid ti gobierno kadagiti pagalagadan a nainaig iti panagannad. Idi 1931, naipasdek ti komite dagiti managsukisok a taga-Switzerland ket idi 1936, ti damo a timpuyog dagiti natured a managsukisok rinugianda dagiti nasientipikuan a panagadal iti kangato a 2,690 a metro iti paset ti Weissfluhjoch, iti ngatuen ti ili ti Davos. Idi agangay, idi 1942, naipasdek ti Swiss Federal Institute for Snow and Avalanche Research. Naipasdek ti sumagmamano a dadduma pay a moderno a pagpaliiwan iti nadumaduma a paset ti kabambantayan. Gapu kadagitoy nga institusion, posible a maipakpakauna ti agbaliwbaliw a kasasaad ti paniempo, ket kanayon nga iwaragawagda dagiti pakdaar maipapan kadagiti posibilidad a matebbag ti niebe kadagiti awanan kaykayo a bakras.

Nupay kasta, kaskasdi nga adda dagiti di mapakpakadaan a kasasaad ti paniempo. No kasta, ti siasinoman nga agnanaed iti napeggad a disso wenno agbakasion wenno mangpalabas iti ngudo ti lawas iti kabambantayan no tiempo ti lam-ek masapul a sipapanunot a saan koma nga agaramid iti aniaman a pakaigapuan ti panagtebbag ti niebe. Makapainteres ta impakita dagiti eksperimento idiay Francia a dagiti uni a patauden dagiti eroplano ken uray ti timek ti tattao ket saan a pakaigapuan ti panagtebbag ti niebe, a kas iti dati a pagarup.

Dagiti Mangsalaknib a Pamuspusan ti Gobierno

Idi agangay, kalpasan a nagnaed ti tattao iti kabambantayan, naamirisda a posible a matebbag ti niebe. Tapno saan a magaburan iti niebe ti balbalayda, nagmulada iti kakaykaywan ket maiparit ti pannakapukan dagitoy tapno adda sarapa kadagiti bakras iti ngatuen ti balbalayda. Iti adu a kasasaad, epektibo daytoy a pannalaknib, isu nga agingga ita, dagiti naaramid a kakaykaywan ket ay-aywanan dagiti autoridad iti lugarda. Dagitoy ti kasayaatan a natural a pangdepensa kadagiti matebbag a niebe. Nupay kasta, ipakita ti kapadasan a masapul a nasidet ti kabakiran ken addaan iti ginasgasut a kayo ti tunggal maysa nga ektaria, a pakairamanan dagiti natangkenanen ken naganus pay a nadumaduma a kita.

 Kadagiti kallabes a tiempo, nagaramid dagiti inheniero kadagiti metal a sarapa a nakaangkla iti semento. Naikabil dagitoy kadagiti disso a posible a matebbag ti niebe iti ngatuen dagiti sarapa a kakaykaywan. Mabalin a maaramid dagitoy agingga iti kangato nga 4 a metro, ngem nakanginngina ti magastos iti panangikabil kadagita iti tunggal bakras. Tapno saan a maisina dagiti pasdek kadagiti pundasionda, naaramid met dagiti mangsinasina iti matebbag a niebe. Naaramid dagitoy babaen kadagiti nagdadakkel a munturod a bato ken daga iti sakaanan dagiti bakras. Dagitoy a pannakateddek masabalianda ti turongen dagiti matebbag a niebe isu a saan a makadanon dagitoy kadagiti bario ken pagtaengan kadagiti tanap. Ti dadduma a kita ti mangsinasina iti matebbag a niebe ket sukog V a tambak a daga a 2 a metro ti kaakabada ken 5 a metro ti kangatoda. Sumango iti ngato ti turongen ti sukog V a tambak, tapno mabingayna ti turongen ti matebbag a niebe ken mapuersana ti niebe nga agtinnag iti agsumbangir a disso. Dagiti pannakasaka ti sukog V a tambak ket 90 wenno 120 a metro ti kaatiddogda ken makasalaknib kadagiti intero nga ili. Ngem no agpeggad dagiti napateg a kalsada wenno riles ti tren kadagiti tanap, ti kasayaatan a pangsalaknib​—ken kanginaan met​—ket maipaay dagiti usok, wenno naatepan ken atiddog a dalan, a naaramid iti kayo, asero, ken semento.

Ti panangburak kadagiti nabengbeng a niebe ti maysa pay a panglapped kadagiti matebbag a niebe. Kas pagarigan, agpatrolia ti armada ti Canada iti nagbaetan dagiti ili kada tiempo ti lam-ek ken mangipalladawda kadagiti eksplosibo iti kaniebian. Iti kasta, masalaknibanda ti Trans-Canada Highway, maburakda ti niebe sakbay a matebbag ken manggabur iti kalsada. Iti sumagmamano a kasasaad, maus-usar met ditoy Switzerland daytoy a pamay-an. Iti panagregget a malapdan ti panagtebbag ti niebe, maipalladaw dagiti eksplosibo wenno maitinnag manipud kadagiti helikopter kadagiti saan a natalged a bakras tapno pagtebbagan iti niebe.

Panangalaw no Matebbag ti Niebe

Dagiti ag-ski ken umuuli ket maipagarup nga aguray bayat a masukimat ti kasasaad dagiti bakras tapno makita no natalged. Kanayon nga ipangagmo dagiti pakdaar kadagiti karatula! Laglagipem nga uray ti ag-ski nga aduanen iti kapadasan ket mabalin a magaburan iti niebe. No pagammuan ta naranaam ti panagtebbag ti niebe, saanka a mataranta! Aggunayka a kas man la aglanglangoyka iti taaw, sigun kadagiti eksperto. Daytoy ti makatulong tapno kanayon nga asidegka iti rabaw ti matebbag, wenno itayagmo ti maysa nga imam no mabalin. Iti kastoy, masiputan dagiti mangalaw iti ayanmo. Iyapputmo ti maysa nga imam iti ngiwat ken agongmo. Ipakita dagiti estadistika dagiti paraalaw a kagudua laeng kadagiti biktima ti matebbag a niebe ti nakalasat idi saanda a naalaw iti nasurok a 30 a minuto. Kadagitoy nga aldaw, dadduma nga ag-ski ti agawit kadagiti silaw a kas kadagiti de bateria a transmitter. Yantangay kanayon a posible ti matay gapu iti panagtebbag ti niebe kadagiti nangato a disso, nakapatpateg dagiti napartak a panagregget a mangalaw kadagiti biktima.

Sinigsiglon a ti nalatak a Saint Bernard dog ti tartaraknen dagiti monghe ti orden ni Augustine iti Alps ti Switzerland. Dagitoy nga aso ket naandur ken nasiglat nga agtaray kadagiti nabengbeng a kaniebian ken madaeranda ti makapaketter nga angin ken nalamiis a paniempo. Nabiitda nga isuro ken sensitiboda unay iti uni ken garaw a saan a madlaw ti tattao. Adu ngaruden a biag ti nasalbarda! Ita, ti German shepherd ti kaaduanen a paraalaw nga aso, ngem ti dadduma pay a kita ket masansanay metten iti daytoy a trabaho. Kanayonanna, dagiti elektroniko nga alikamen ket epektibo, ken makasalbar iti biag ti epektibo ken naannad a panangsukimat dagiti mangalaw. Ngem saanda a maartapan dagiti nasanay nga aso.

Kas nakitatayon, ti “agtayab uray no awanan payak, mangdangran uray no awanan ima, ken makakita uray no awanan mata” ket maysa a karkarna a pasamak a pakakitaan iti nabileg a puersa ti nakaparsuaan. Masapul nga ikabilangantayo dagiti puraw a dragon.

[Blurb iti panid 19]

No pagammuan ta naranaam ti panagtebbag ti niebe, aggunayka a kas man la aglanglangoyka iti taaw

[Ladawan iti panid 18]

Masansan a mailadawan dagiti Saint Bernard dog nga addaan iti agbitbitin a pagkargaan iti arak, nupay saanda met a talaga nga agawit kadagitoy no mapanda agalaw

[Picture Credit Line iti panid 17]

AP Photo/Matt Hage