Panangpennek iti Panagkalikagum iti Damdamag

“AMIN a taga-Atenas ken dagiti ganggannaet nga apagbiit nga agnaed sadiay awan sabali a pangbusbosanda ti nawaya a tiempoda no di ti panangibaga iti aniaman a banag wenno panagimdeng iti aniaman a baro a banag,” impadamag ti mannurat a ni Lucas dandani 2,000 a tawen ti napalabasen. (Aramid 17:21) Maysa a siglo sakbayna, gapu ta nabigbig ti gobierno ti Roma nga interesado unay dagiti tattao iti damdamag, rinugianda nga indispley ti pagiwarnak nga Acta Diurna maipapan iti inaldaw a damdamag, kadagiti lugar a nalaka a makita.

Idi maikapito a siglo, agpatpatauden dagiti Tsino iti kaunaan iti lubong a nayimprenta a pagiwarnak, a napanaganan iti Dibao (Pao). Idiay Europa, a sadiay adu pay laeng ti di makabasa ken makasurat, dagiti agdaldaliasat a managestoria ti nagipadamag maipapan kadagiti gubat, kalamidad, krimen, ken dadduma pay a banag. Kalpasanna, nailako kadagiti tiendaan ken peria dagiti naisurat iti ima ken naikitikit iti kayo a pagiwarnak a mangipadamag kadagita a banag.

Idi agangay, innayon dagiti kompania ti komersio kadagiti suratda a nainaig iti negosio dagiti napapateg a damag. Nagbanaganna, mabasan dagitoy iti kanayonan a papel a nakailanadan ti damdamag a mabalin a maiwaras.

Ti Panangrugi Dagiti Pagiwarnak

Idi rugrugi ti maika-17 a siglo, kanayonen a maipabpablaak ti dua nga Aleman a pagiwarnak. Ti Relation (agipadpadamag) iti Strasbourg, ti damo a nayimprenta idi 1605 idinto ta ti Avisa Relation oder Zeitung (mamakdaar a damdamag), iti Wolfenbüttel ket nangrugi a naipablaak idi 1609. Ti Einkommende Zeitungen (Baro a Damdamag), ti damo nga inaldaw a pagiwarnak idiay Europa, a nagparang idiay Leipzig, Alemania, idi 1650.

Buklen ti uppat a panid a mabalin nga ibulsa dayta immuna nga inaldaw a periodiko idiay Leipzig. Nangipadamag dagitoy kadagiti di agsasaruno  a napasamak. Medio nalaka ti sinaggaysa a kopia daytoy a periodiko. Ngem no masuskribir iti makatawen, aggatad dayta iti makabulan a sueldo ti maysa a trabahador. Kaskasdi, napartak nga immadu ti agkalikagum kadagiti pagiwarnak. Idi tawen 1700, idiay laeng Alemania, addan iti nagbaetan ti 50 ken 60 ti kanayon a maipablaak a pagiwarnak, ket dagitoy nadanonda ti sumagmamano a gasut a ribu nga agbasbasa.

Idi damo, ti pagtataudan dagiti damag ket dagiti surat, dadduma pay a diario, postmaster a makaawat iti damag babaen iti surat sada sakaren dayta, wenno sao-sao a masagap dagiti agipadpadamag kadagiti lugar nga ayan ti tattao. Ngem gapu ta kumarkaro ti kompetision, inkagumaan dagiti agipabpablaak a pasayaaten ti kaadu ken kalidad dagiti damag. Nangtangdanda kadagiti immuna a propesional nga editorda. Gapu ta saan a kabaelan a tangdanan ti kaaduan nga agipabpablaak ti adu a pagtataudan ti damdamag ken periodista, nabuangay dagiti ahensia nga agipadpadamag tapno maurnong ken maiwaras ti damdamag kadagiti agipabpablaak a kanayon nga agbayad kadagiti suplayda a damag.

Dagiti Nakatulong a Napapateg nga Imbension

Nalabit imposible koma ti negosio a pagiwarnak no awan dagiti napapateg nga imbension, nangruna ti pagimprentaan a movable type (saggaysa a letra a tipo) nga imbension ni Johannes Gutenberg. Nagbalin a praktikal ken nalaka ti agpataud iti pagiwarnak gapu iti dadduma pay nga imbension. Idi dekada 1860, kas pagarigan, mabalinen ti agimprenta iti maysa a rolio a papel imbes a sinaggaysa a piliego gapu iti pagimprentaan a web rotary press. Di nagbayag kalpasanna, nausar ti makina a Linotype tapno mapagbalin dagiti metal a tipo a maysa a panid a mayimprenta. Kalpasanna, idi maudi a kagudua ti maika-20 a siglo, maaramiden dagiti mayimprenta a panid babaen iti computer isu a nasukatanen ti nangina a proseso nga aramiden ti ima.

Kabayatanna, pimmartak ti pannakaiwaras ti damag bayat a gagangayen a maus-usar ti telegrama idi dekada 1840, makinilia idi dekada 1870 agraman ti telepono. Nabiit pay, bayat ti panagbiag ti adu a tattao ita, dagiti computer, e-mail, ken makina a fax ti gagangayen a maus-usar iti negosio a pagiwarnak. Mabibiiten a makagteng dagiti agipadpadamag kadagiti lugar a pakapaspasamakan ti padamagda​—babaen iti tren, kotse, ken eroplano. Dagiti met napartak a lugan agitulodda itan iti ad-adu pay a pagiwarnak.

Ania Dagiti Maipadamag iti Periodiko?

Saan a problema ti panagsapul iti umdas a damag iti adu a lugar iti daytoy bumasbassit a lubongtayo. “Kinapudnona, ti panangpili iti nagadu, di agpatpatingga, ken aglaplapusanan a damdamag ti problema,” sigun kadagiti editor iti Frankfurter Allgemeine Zeitung. Kada aldaw, dagiti ahensia ti damdamag gabsuonanda dagiti pagiwarnak ti Alemania iti agarup 2,000 a damag. Dagiti agipadpadamag, mannurat ti damdamag, agibrodkas ti damag, ken dadduma pay, ad-adu pay ti ipadamagda kadagiti editor ti pagiwarnak.

Buklen dagiti anunsio ti dua a kakatlo kadagiti damag​—pakaammo ti warnakan ken damag maipapan kadagiti nakaeskediul a pasamak a kas kadagiti konsierto, paay-ayam, ken kombension. Dagiti editor masapul nga ammoda dagiti posible a gumatang tapno mapakaammuanda dagiti umili nga aginteres kadagiti impormasion, a mabalin a pakairamanan dagiti resulta ti apit, anibersario, ken selebrasion.

Dagiti paay-ayam, komiks, nakakatkatawa a drowing maipapan iti politika, ken dagiti editorial ti nalatak a paset ti pagiwarnak. Makaisuro met ken makaparagsak dagiti tampok nga estoria, damag maipapan iti sabsabali a pagilian, ken interbiu kadagiti nalatak a tattao ken eksperto maipapan kadagiti partikular a suheto.

 Mapaspasaran Dagiti Pagiwarnak ti Krisis

Impadamag ti pagiwarnak a Die Zeit idi 2002, a “mapaspasaran dagiti pagiwarnak iti Alemania ti kakaruan a pinansial a krisis iti pakasaritaanna.” Ket idi 2004, inreport ti Swiss Press Association ti kabassitan a nadagup a sirkulasion iti sangapulo a tawen. Apay a bimmasiten ti bilang dagiti agbasbasa kadagiti pagiwarnak?

Ti maysa a makagapu ket kimmapuy ti sangalubongan nga ekonomia, bimmassit dagiti anunsio, a dayta ti pamastrekan ti adu a periodiko iti dua a kakatlo iti birokda. Iti nagbaetan ti 2000 ken 2004, nalugi ti Wall Street Journal ti Estados Unidos iti 43 a porsiento iti mapastrekna babaen kadagiti anunsio. Umadunto ngata manen dagiti anunsio no sumayaat ti ekonomia? Adu nga anunsio agpaay kadagiti mailako a pasdek ken daga, trabaho, ken kotse ti maikabkabil itan iti Internet. Makikomkompetensia itan dagiti pagiwarnak iti elektroniko a media​—dagiti radio, telebision, ken ti Internet.

Iti sabali a bangir, adu pay laeng ti agkalikagum iti damdamag. Imbaga ti propesor iti pinansial a kasasaad ti warnakan a ni Axel Zerdick iti maysa a periodiko ti Frankfurt, Alemania: “Saan met a dakes unay ti krisis kas pagarup ti kaaduan a periodista.” Kasta met ti kinuna ti kangrunaan nga editor ti lokal a paset ti Aleman a pagiwarnak ti lawlawasna maipapan iti dayta a kapanunotan, a kunkunana: “Rumangrang-ay pay laeng ken mabalin nga agtultuloy ti [pagiwarnak] ti rehion.”

Ipapantayon nga awan ti makaartap kadagiti pagiwarnak iti nasaknap a panangsaklaw ken ti impluensiada a mangiparegta iti panagsasarita ti publiko, ngem kaskasdi nga adda dagitoy a saludsod: Mapagtalkam ngata dagiti panangmatmatda kadagiti damag? Kasano a magunggonaanka a naimbag kadagiti basbasaem a pagiwarnak?

[Kahon/Ladawan iti panid 6]

PANAGIWARNAK​—NARIGAT A PROPESION

Mabalin nga apalam dagiti periodista. “Mabalin a pakaidayawan ti periodista ti pannakaipablaak ti naganna iti warnakan,” inamin ti maysa a nabayagen a periodista a Pranses. Ngem ti panagiwarnak ket mabalin met a pakaigapuan dagiti pakaupayan a kas iti padamag nga inagaw ti kasalisal, napaay a kiddaw a manginterbiu, ken adu nga oras a panangur-uray iti pasamak a saan a pulos a matungpal.

Impakaammo ti maysa a mannurat iti pagiwarnak idiay Poland ti sabali pay a karit. “Saanmi nga ammo no kaano nga agbakasionkami wenno kaano ti rumbeng a panagtrabahomi,” kinunana. “No dadduma di pay maikabkabilangan ti kinapribadomi, ket ti kapartak dagiti mapasamak a mainaig iti trabahomi ti mabalin a mangriribuk iti panagbiag ti pamiliami.” Impatuldo met ti maysa a periodista idiay dati a Soviet Union ti nalabit kadakkelan a pakaupayan, “Nakagaggagetak a nagsurat, ngem idi agangay, saan latta a naipablaak dayta.”

Impalgak ti maysa mannurat iti damag maipapan iti panagay-ayam para iti kadakkelan a pagiwarnak idiay Netherlands: “Masansan a maibaga kaniak nga ignoranteak. Makaunget wenno maupay ti dadduma nga agbasbasa, sa adda pay ketdi tattao a namutbuteng a papatayendak.” Isu nga ania ti mangtignay kadagiti periodista nga agtultuloy iti trabahoda?

Siempre, para iti dadduma, ti sueldo​—ngem saan a kasta ti amin. Maysa a periodista nga agtartrabaho para iti maysa a pagiwarnak a Pranses ti nangibaga a pagay-ayatna ti agsurat. Kinuna ti maysa a periodista a Mexicano, “Uray kaskasano makaipaayka iti maysa a banag a napateg a maammuan.” Ket idiay Japan, kastoy ti kinuna ti maysa a lakayen nga editor ti pagiwarnak a maikadua a kadakkelan iti lubong, “Maragsakanak no mariknak a nakatulongak kadagiti tattao ken no maipakat ti hustisia.”

Siempre, saan laeng a dagiti periodista ti makintrabaho kadagiti pagiwarnak. Sigun iti kadakkel ken kasasaad ti agipabpablaak, mabalin nga adda dagiti editor, parabasa, parasukimat iti kinapudno ti damag, paraurnong ken paraaywan kadagiti dokumento ken sursurat, agraman ti adu pay a nakagaggaget nga agtrabaho ngem saan a nadakamat ti naganda iti pagiwarnak, tapno maawatmo ti pagiwarnakmo.

[Dagiti Ladawan iti panid 4]

Aleman a pagiwarnak idi unana ken ti maysa a moderno a paglakuan ti periodiko

[Credit Line]

Aleman a pagiwarnak idi unana: Bibliothek für Kunst - und Antiquitäten-Sammler, Tomo 21, Flugblatt und Zeitung, 1922