Ti Pamay-an Dagiti Tsino nga Uminum iti Tsa

ANIA ti kayatmo nga ilaok iti inumem a tsa? Iti lugar a dimmakkelak idiay Britania, maidasar dayta a nagatasan, ket no dadduma naasukaran, naingel, ken naayamuom. Kinapudnona, nakairuamanmi nga angawen ni nanang a nakaing-ingel ti angrenna a tsa ta uray la a mapilitanka a mangirarem iti kutsara iti dayta! Ti black tea wenno natayengteng a tsa nga ang-angrenna ket napanaganan iti Indian tea, ta naggapu dayta idiay India wenno Sri Lanka. Idiay balaymi, adda met bassit a pagkargaan iti tsa a mapatpataud ditoy Tsina, a natayengteng met ngem sabali ti raman ken ayamuomna. Para kaniak, pulos a diak kayat ti tsa, uray pay kanayon a laokan ni nanang iti bassit a tsa ti ipainumna kaniak a gatas.

Idi natataenganakon, adda nagpaiduma a tsa a naidasar kaniak. Maysa a gayyemko a Hapones ti nangawis kaniak nga uminum iti tsa. Nagidasar iti napusyaw a green tea kadagiti tasa nga awan pagiggamanda, ngem sabali ti ramanna iti nakairuamak a tsa. Magustuak daytoy a tsa! Nupay kasta, ti gayyemko pinagsiddaawna ti nangsangaili kadakami idi nagkiddaw iti gatas ken asukar para iti inumenmi a tsa! Inlawlawag ti nangsangaili kadakami a ti tsa dagiti Hapones ket saan a rumbeng a magatasan ken maasurakan. Idi nagnaedak idiay Japan, naragsakanak ta kanayon nga adu a tsa ti idasar dagiti Hapones kadagiti gagayyem ken sangailida.

Kalpasanna, immakarak ditoy Taiwan. Pinampanunotko no kaay-ayo ti kaaduan a Tsino ti tsa nga idasdasar ni nanangko. Anian a ragsakko ta umin-inum met gayam dagiti taga-Taiwan iti green tea, nupay medio naiduma ti raman ti kasta a tsa idiay Japan. Sa adda met ti oolong tea a naiduma  ken nakalatlatak met a kita ti tsa. Mabalin a pampanunotem no kasano a naan-anay a nagpaiduma ti pannakapataud dagitoy tallo a tsa ken no apay a nagpaiduma ti ramanda.

Ti Pagtataudan Dagiti Tsa

Ti tsa, a pagaammo a Camellia sinensis, ket agbibiag a balang idiay China ken Japan. Dumakkel dagitoy a kayo agingga iti 9 a metro. Kas iti mabalin nga ammoyon, asideg a kabagian ti tsa ti napintas a camellia shrub (Camellia japonicus) nga addaan iti natayengteng ti kinaberdeda a nasileng a bulbulong ken nagpipintas ti derosas, puraw, wenno nalabaga a sabongda. Kinapudnona, ti Tsino a nagan ti camellia ket cha hua, a “sabong ti tsa” ti kaipapananna.

Pagtataudan ngay ti tsa a pamiliar kadatayo? Sigun iti The Encyclopedia Americana, ti kaunaan ken napaneknekan a pannakadakamat ti tsa ket nagparang iti biograpia ti maysa a Tsino nga opisial a natay idi 273 K.P., nupay maipagarup a tsa ti mula a nadakamat iti maysa a naputar a surat nga inedit ni Confucius, a nagbiag manipud agarup 551 agingga iti 479 K.K.P. Ni R. Wickham, a pannakabagi ti English East India Company, ti damo a nangdakamat iti tsa iti pagsasao nga Ingles idi 1615. Idi ngalay ti maika-18 a siglo, adu a tsa ti ginatang ni Thomas Garway, a makinkapeteria iti napanaganan idi agangay iti Garraway’s idiay London.

Ti tsa ket maimulmula iti adu a paset ti lubong. Nangitugot dagiti Olandes iti tsa idiay Java idi 1826, ket dagiti Briton, a nalatak a mangnginum iti tsa, intugotda dayta idiay India idi agarup 1836. Kalpasanna idi dekada 1870, idi adda fungus a nangpapatay kadagiti puon ti kape idiay Sri Lanka, nausar dagiti puon ti tsa a kasukat dagitoy.

Panagmula iti Tsa Idiay Taiwan

Nupay saan a dakkel ti isla ti Taiwan, agpatpataud itan iti nagadu a tsa. Ti kabambantayan iti aglawlaw ti Nant’ou ti kalatakan, ta dagiti nangatngato a bantay ti agpatpataud iti nasaysayaat ti kalidadna a tsa. Kuyogendakami nga agpasiar iti maysa a lugar a pagtubtubuan ti tsa kadagitoy napintas ken berde a kabambantayan.

Agpasiartayo iti Farmer’s Cooperative idiay LuGu (Deer Valley), nga ayan ti maysa a museo ti tsa. Talaga a masdaawtayo a makaammo a malukot, mapalukneng, ken medio marumek dagiti bulong ti oolong tea ken green tea sakbay a maibilag. Iti napalabas, masansan a naaramid daytoy babaen iti panangikabil iti tsa iti maysa a supot sa malukot babaen kadagiti saka. Siempre, kadagitoy nga aldaw, addan makina a mangaramid iti dayta. Maawatantayo itan no apay nga agbukirad ti bassit la a tsa dagiti Tsino ken mapno ti takuri no mabukbokan iti napudot a danum. Talaga a masdaawtayo a mangammo a nangina ti de kalidad a tsa! Indasarandatayo iti naimas nga oolong nga aggatad iti agarup $45 iti kada 600 a gramo. Mabalin nga aggatad iti $57 ti nanginngina a tsa, wenno ti tsa a mangabak iti salip ket mabalin a mailako agingga iti agarup $1,400 iti kada 600 a gramo.

Nadumaduma a Tsa

Para kadagiti kaaduan a taga-Laud, ti black tea ti kalatakan pay laeng a kita ti tsa. Dagiti taga-Daya a mangnginum iti tsa panagananda dayta iti red tea gapu iti marisna. Mapataud dayta a tsa babaen ti makuna a permentasion wenno naan-anay a panagbalbaliw ken panaglalaok dagiti kemikal kalpasan a nagango, kumriit, ken nabilag dagiti bulong.

Para kadagiti kalalatakan nga oolong tea, napasamak ti gagangay a permentasion kalpasan a naala dagiti bulong ti tsa ken naikarga iti dadakkel a bigao. No nadanonen ti matarigagayan a permentasion, mapagango dagiti bulong kadagiti pariok iti kabara a 120 a degree Celsius. Daytoy ti mangpasardeng iti proseso ti permentasion. Maidasar wenno mainum a di malaokan iti asukar, gatas, wenno kalamansi ti naaramid a naimas a tsa.

Ti green tea ti tsa nga apagbiit a maipasidong iti permentasion. Idiay Japan, India, ken Sri Lanka, dagiti bulong ket masalupusopan iti kalkalainganna, idinto ta paganguen dagiti Tsino iti sidong ti apuy. Mainum a  dagus ti green tea a di malaokan iti asukar, gatas, wenno kalamansi!

Ti Pamay-an Dagiti Tsino nga Uminum iti Tsa

Inawisdakami ti pamilia Tsai nga uminum iti tsa. Kinaagpaysuanna, naaramid iti napintas ken napuskol a pungdol ti dakkel a lamisaan a nakapimpintas ti pannakabarnisna. Iti sanguanan ti nangawis kadakami, a ni Tsai Sheng Hsien, adda de koriente a bassit nga alikamen a pagpaburekan iti danum ken maysa a paguperan iti tsa (teapot). Kinunami: ‘Karkarna ti takuri ta tallo la a pulgada ti kangatona, ken adda dua a klase ti babassit a tasa a nakasaganan a paginuman.’ Pinampanunotmi no apay ket di nagbayag, naammuanmi. Mabukbokan iti agburburek a danum ti takuri ken dagiti babassit a tasa sa nagaruyot iti dakkel a malukong a nakaiparabawan dagitoy. Kalpasanna, maikabil ti umiso a kaadu ti tsa, nga umdas a mangranap iti lansad ti takuri, ken maibukbok ti napudot a danum kadagiti bulong. Maibellengto daytoy inton agangay. Sigun iti nangawis kadakami, maaramid daytoy tapno mabugguan dagiti bulong ti tsa ken rummuar ti nanamna!

Ita, ad-adun a napudot a danum ti maibukbok iti takuri, ket inton naupranen ti tsa iti dandani maysa a minuto, ibukbokna iti bassit a gorgorita ti amin a karga ti takuri. Kalpasanna, punnuenna iti nakapudpudot a tsa ti dakdakkel a tasa a maysa a pulgada ti diametrona a maawagan “fragrance cup” tapno malang-ab ti ayamuomna, sana ibukbok daytoy kadagiti paginuman a tsa. Kalpasanna, imbagana nga alaenmi dagiti awan kargana a tasa (fragrance cup) tapno malang-abmi ti ayamuomna! “Nakabangbanglo,” kinunami.

Siaannad nga iniggamanmi ti ngarab dagiti tasa​—awan pagiggaman dagiti tasa ken napudot​—sa inigupmi. “Nakaim-imas a talaga!” kinunami. Maawatanmi itan a kadagiti Tsino, napateg a nanamem ti ayamuom ken ti ramanna. Apaman a naibusmin ti bassit a tsa kadagiti tasami maulit-ulit a makargaan manen dagitoy. Saan unayen a nananam iti maikanem wenno maikapito a pannakauper ti tsa, isu nga imbellengen ti nangawis kadakami dagiti bulong ti tsa. “Kayatyo kadi a padasen ti sabali pay a kita ti tsa?” dinamagna. Asidegen ti pannaturog isu a siraraem nga imbagami a saanen. Gapu ta adda caffeine ti tsa, talaga a makapaganaygay isu a mabalin a marigatankami a makaturog kalpasan ti iyiinummi iti sumagmamano a tasa daytoy naingel nga oolong tea.

Tsa iti Lugar a Paginuman iti Tsa

Saanmi pay a napadpadasan ti napan iti lugar a paginuman wenno paglakuan iti tsa, isu nga inkeddengmi ti mapan tapno addanto met maestoriami maipapan iti baro a kapadasanmi nga iyiinum iti tsa. Sumagmamano a pagiinuman ti tsa ti addaan iti napintas a hardin a buyaen dagiti kostumerda bayat nga umin-inumda iti tsa. Dadduma ti adda iti bantay, isu a ti napintas nga aglawlaw ti ad-adda a mangparagsak iti iyiinum iti tsa.

Inkeddengmi ti mapan iti kabambantayan iti aglawlaw ti Taipei ken nangitugotkami iti tsa iti makaay-ayo a lugar a paginuman dagiti Tsino iti tsa. Ti maikadua a kadsaaran addaan kadagiti agsikkosikko a libtong nga aduan kadagiti ikan a goldfish. Addaan daytoy kadagiti bato a mabalin a pagballasiwan tapno makapankami iti bassit ken naatepan iti tolda a siled a paginumanmi iti tsa. Mabalinmi ti agpili kadagiti hopia wenno tinapay a naaramid iti naduydoy nga utong wenno bitsuelas, bukbukel ti sandia, dried tofu (soya), kankanen, wenno naartem wenno napakebbet a prutas a maibulon iti inumenmi a tsa. Inkeddengmi a ti bukbukel ti sandia, nabilag a mangga, ken sarguelas a naartem iti bulbulong ti tsa ti ibulonmi. Maibagay la unay iti raman ti tsa ti kinasam-it dagiti saramsam. Bayat a naibukbok ti inumenmi a tsa kadagiti tasami, panagriknami ket agbibiagkami idi panawen ti kadaanan a Tsina!

Dagiti Pagimbagan ti Iyiinum iti Tsa

Sigun iti adu a Tsino, makatulong ti iyiinum iti tsa kabayatan wenno kalpasan ti pannangan tapno nabibiit a matunaw ti taraon. Makatulong met kano daytoy tapno saanka a lumukmeg. No agpayso, talaga ngarud nga adda pagimbaganna! Nabiit pay, sigun kadagiti managsirarak, talaga kano a pangsumra iti kanser ti green tea. Adda pay sabali a pagimbagan ti iyiinum kadagiti oolong ken green tea ta no imminumka kadagitoy, nabanglo ti sang-awmo ken naimas ti panagramanmo.

Isu a saludsodandaka manen, “Ania ti kayatmo nga ilaok iti inumem a tsa?” Ita ta ad-adun ti ammom maipapan iti dayta, mabalin a nalaklakan a masungbatam. Apay a dimo padasen ti sabali pay a tsa tapno matakuatam ti pamay-an dagiti Tsino nga uminum iti tsa?​—Naipatulod.

[Ladawan iti panid 21]

Oolong tea

[Ladawan iti panid 21]

Babbai nga agal-ala iti bulbulong iti tsa

[Credit Line]

Taiwan Tourism Bureau