Ababa a Pakasaritaan ti Purpura

BABAEN ITI MANNURAT TI AGRIINGKAYO! IDIAY MEXICO

“No maipapan kenka, O anak ti tao, mangipigsaka iti maysa a dung-aw maipapan iti Tiro . . . Ti nayunnat a lupotmo ket lienso a nadumaduma ti marisna manipud Egipto, tapno agserbi a kas layagmo. Asul a sinulid ken delana a natinaan iti lumabaga a purpura manipud kadagiti isla ti Elisa isuda ti nagbalin a linong ti kubiertam. . . . Isuda dagiti agtagtagilakom kadagiti nangayed a kawes.”​—Ezequiel 27:2, 7, 24.

TI Tiro ti kangrunaan a sangladan ti nagkauna a Fenicia, iti teritoria a maawagan itan a Lebanon. Dayta a siudad ket addaan iti narang-ay a negosio iti lupot a purpura. Kinapudnona, gapu iti Tiro, daytoy natayengteng a kolor ket limmatak iti Imperio ti Roma kas ti purpura ti Tiro.

Gapu iti kanginana, ti kolor a purpura ket nainaig idi iti kinaari, dayaw, ken kinabaknang. * Kinaagpaysona, babaen kadagiti pammilin ti imperio iti nagkauna a Roma, maibilang a nakabasol iti panangliput ti “kadawyan” a tao nga agkawes iti kagay a naan-anay a natinaan iti kasayaatan a kita daytoy a kolor.

Idi ken ita, sangatedted laeng iti kastoy a naisangsangayan a kolor ti magun-odan iti maysa a kita ti susó iti baybay. Usaren dagiti taga-Tiro ti susó a murex, nangruna dagiti brandaris ken ti trunculus, a masarakan iti nadumaduma a lugar iti kosta ti Mediteraneo. Mabalin a magun-odan ti nadumaduma a kolor daytoy a tina, sigun iti eksakto a lugar a nakaalaan dagiti susó.

 Panangadal iti Pakasaritaanna iti Mexico

Sinigsiglon ti napalabas, idi a dagiti Espaniol a konkistador iti Abagatan nga America ket damo a naipakitaan iti lupot a natinaan iti purpura, nagustuanda daytoy a kolor gapu ta saan nga agkupas. Nadlawda a kasla sumayaat ti kolor dagiti lupot no malabaan. Ipakita dagiti ebidensia ti arkeolohia nga agkawes dagiti katutubo iti nadumaduma a kawes a natinaan iti purpura.

Dagiti katutubo iti Mexico, nangruna dagiti Mixtec, tininaanda dagiti lupotda iti ibleng ti susó a kabagian ti inusar dagiti taga-Tiro. Maawagan daytoy iti Purpura patula pansa. Agpada nga agpataud dagitoy a susó iti substansia a medio krema iti damo ngem agbalin a purpura no maanginan ken malawagan. Matinaan dagiti linabag ti lupot uray di malaokan ti mamagtalinaed iti kolorna. Dayta ti naisangsangayan a kalidad dagiti tina.

Dagiti Mixtec alaenda dagiti susó a Purpura iti Taaw Pacifico. Nupay papatayen dagiti taga-Tiro ken Romano ti susó​—ta kinapudnona, adda natakuatan a sangabunton nga awang a balay ti susó kadagidi a tiempo​—“gatasan” laeng dagiti Mixtec ti susó. No mapuyotan ti susó, matignay a mangiruar iti napateg a likidona, a direkta a maipatedted kadagiti linabag; sa maisubli dayta iti baybay. Dagiti katutubo saanda a “gatasan” dagiti susó no panawen ti panagpaaduda. Kinapudnona, agingga ita, dayta a pamay-anda ti nangsalaknib kadagiti susó iti pannakaibusda.

Sigun iti National Commission for the Knowledge and Use of Biodiversity, agingga idi rugrugi ti dekada 1980, agbiahe dagiti agtintina a Mixtec iti 200 a kilometro a mapan kadagiti luek ti Huatulco, manipud Oktubre agingga iti Marso, tapno makagun-odda iti purpura. Ngem nadadael ti kinabalanse daytoy di makadangran nga ugali manipud 1981 agingga iti 1985, idi adda ganggannaet a kompania a nanggundaway iti daytoy a gameng. Nagbanaganna, bimmassit ti bilang dagiti Purpura. Gapu iti dayta, napataud ti opisial a tulagan a mangiparit iti panangpapatay iti dayta a susó ken dagiti laeng komunidad ti katutubo ti mapalubosan a mangusar iti daytoy, iti kadawyan a wagas.

Agpegpeggad pay laeng ti susó a Purpura gapu iti rumangrang-ay nga industria ti turismo kadagiti luek a pagbibiaganda. Nupay kasta, adu ti mangnamnama a masalakniban daytoy makapainteres a parsua tapno agtultuloy a mangipaay iti napintas a kolorna.

[Footnote]

[Ladawan iti panid 16]

Ti susó a “Purpura”

[Ladawan iti panid 16]

“Magatasan” ti susó sa maisubli iti baybay

[Credit Line]

© FULVIO ECCARDI

[Ladawan iti panid 16, 17]

Sag-ut a purpura a nakasaganan a maabel

[Dagiti Ladawan iti panid 17]

Panagabel iti “posahuanco” (kain)