Dagiti Tanem​—Pagtannawagan Kadagiti Nagkauna a Pammati

PANUNOTEM nga agbibiagka rinibu a tawenen ti napalabas. Addaka idiay Ur, maysa a rumangrang-ay a lugar iti naarian a siudad ti Sumer, Babilonia. Nagadu a Sumeriano ti pimmanaw iti siudad, simrekda iti sementerio, sa magmagnadan nga agturong iti tanem ti ari a nabiit pay a pimmusay. Adda dagiti ikamen a naintar kadagiti diding ken suelo ti tanem, sa naarkosan ti siled iti nangayed nga arte dagiti Sumeriano. Iti panagturongda iti tanem, kinuyog dagiti musiko ti agsasaruno a soldado agraman ad-adipen a lallaki ken babbai. Naraniag ti nagpipintas a kawesda. Ipagpannakkel dagiti opisial dagiti tsapa wenno pakabigbigan iti ranggoda. Iti daytoy namaris a karuahe a guyguyoden dagiti baka wenno asno, adda lallaki a manguk-ukod kadagitoy. Nakasaganada amin, sa maangay ti narelihiosuan a seremonia ti pumpon nga ak-akompaniaran ti musika.

Bayat a nagleppas ti narelihiosuan a seremonia, tunggal tao​—manipud kadagiti musiko agingga kadagiti adipen​—innalada ti intugotda a bassit a nadamili wenno naaramid iti bato wenno metal a kopa para iti dayta nga okasion. Inkaodda ti kopada iti gambang a kaldero, sada ininum ti naisangsangayan nga inumen agpaay iti dayta nga okasion. Kalpasanna, nakaur-urnos ken siuulimek a nagiddada, sada naturog ken patay. Adda met nagdardaras a nagparti kadagiti animal. Ginaburan ken inserra dagiti trabahador ti tanem. Sigun iti pammati dagiti Sumeriano, nakadaydayag ti dios-arida a nakakabalio nga agturturong iti sabali a lubong babaen ti naitanem a karuahena, a nakadadaeg a sarsarunuen dagiti matalek nga adipenna ken guardia a soldadona.

Bayat nga agtartrabaho idiay makin-abagatan nga Iraq, nakakabakab ti arkeologo a ni Sir Leonard Woolley ti 16 a naarian a tanem iti sementerio ti kadaanan nga Ur, kas iti nadeskribir itay. Nakaam-amak ngem naisangsangayan dagiti natakuatanna. “Ti kinabaknang kadagitoy a tanem, nga awan kaaspingna kadagiti nakabakab iti Mesopotamia, ket pakairamanan ti dadduma kadagiti kalatakan a ramramit ti arte dagiti Sumeriano a makita kadagiti pasilio ti British Museum ken iti University of Pennsylvania Museum,” kinuna ni Paul Bahn iti librona a Tombs, Graves and Mummies.

Ngem saan a naisangsangayan ti tanem iti kadaanan nga Ur uray no adda pay napasamak a nakaam-amak a pannakaidaton dagiti tattao ken animal. Iti adu a nagkauna a sibilisasion, nagurnong dagiti natan-ok a tattao ken ar-ari iti nagadu a sanikua. No dadduma, nagurnongda a buyogen ti kinauyong agpaay iti ipapatay ken panagbiagda kano iti sabali a biag. Masansan a napimpintas dagiti tanemda ngem kadagiti palasio gapu ta nakapimpintas ti pannakadisenioda  ken napno iti gameng. Ngem kadagitoy nga aldaw, dagidiay a tanem, agraman ti adu pay a nanumnumo a tanem ti agserbi a pagtannawagan iti napalabas, isu a mabalintay a sukimaten dagiti patpatien, kultura, agraman dagiti artistiko ken teknolohikal a paglaingan dagiti nagkauna a tattao ken dagiti napukawen a sibilisasion.

Madaddadael a Kinangayed​—Agraman ti Dadduma Pay

Idi 1974, dagiti kasamak iti asideg ti siudad ti Xi’an, China, ket agkalkali iti bubon. Ngem imbes a makakalida iti danum, nakayaonda kadagiti rebulto ti tattao a naaramid iti damili, bronse a pana ken tirad ti pana. Dida impagpagarup a nakalida ti 2,100 ti tawennan a nagebba a damili a buyot ni Ch’in, a buklen ti nasurok a 7,000 a daddadakkel ngem kadagiti agpayso a soldado ken kabalio. Naitanem amin dagitoy a nagsayaat ti pannakaurnos dagiti soldado! Kas paset ti kadakkelan a naarian a tanem iti China, ti nagebba a damili a buyot ni Ch’in ket naipasurot iti nagan ni Ch’in Shih Huang Ti, ti emperador a namagkaykaysa kadagiti aggugubat nga estado ti China idi 221 K.K.P.

Ti mosoleo ni Ch’in mabalin a madeskribir kas palasio iti uneg ti daga. Ngem apay a naitanem a kadua ti buyot a nagebba a damili? Iti librona a The Qin Terracotta Army, inlawlawag ni Zhang Wenli a ‘ti mosoleo ni Ch’in ti mangirepresentar iti imperio ni Qin [ken] nairanta a mangsustento ken ni Qin Shi Huangdi [Ch’in Shih Huang Ti] iti sabali a biag agraman iti amin a kinangayed ken bileg a nalabit tinagiragsakna kabayatan ti panagbiagna.” Ti tanem ket paset itan ti nagdakkel a museo a buklen ti 400 a kabangibang a tanem ken abut.

Tapno maibangon ti tanem, “napagtrabaho ti nasurok a 700,000 a lallaki manipud iti amin a paset ti imperio,” kinuna ni Zhang. Nagtultuloy ti trabaho kalpasan ti ipapatay ni Ch’in idi 210 K.K.P. ken nagpaut iti agdagup a 38 a tawen. Ngem saan a bin-ig a nagebba a damili ti amin a naitanem a kadua ni Ch’in. Imbilin ti simmuno kenkuana a maitanem a kaduana dagiti awanan anak nga kamalala ni Ch’in, isu a “nagadu” a tattao ti napapatay, sigun kadagiti historiador. Gagangay idin dagita a pasamak.

Iti amianan a daya ti Mexico City adda dagiti rebbek ti kadaanan a siudad ti Teotihuacán. Daytoy a siudad addaan iti kalsada a napanaganan iti Kalsada Dagiti Natay. Kastoy ti insurat ti nadakamat itay a ni Bahn: “Iti igid daytoy a kalsada adda sumagmamano kadagiti kangayedan a monumento ti arkitektura iti lubong.” Karaman kadagitoy ti Piramid ti Init ken ti Piramid ti Bulan, nga agpadpada a naibangon kabayatan ti immuna a siglo K.P., ken dagiti tedda ti Templo ni Quetzalcoatl.

Ti uneg ti Piramid ti Init ket kasla siled a nakaitaneman dagiti agkakangato ti ranggoda a tattao, a nalabit pakairamanan dagiti papadi. Dagiti bangkay ti tattao a nasarakan kadagiti abut a nakaitaneman ti adu a tattao iti asidegna ti mangipasimudaag a dagiti mannakigubat ti mabalin a naidaton tapno masalakniban dagidiay adda iti uneg ti piramid. Gapu iti nagpaiduma a padron dagiti tanem, patien dagiti arkeologo a dayta a disso ti ayan ti bangkay ti agarup 200 a tattao, agraman ubbing a mabalin a naidaton kas paset ti programa a panangidedikar agpaay kadagiti monumento.

 Panaglayag Wenno Panagkabalio a Mapan iti Sabali a Biag

Dagiti Viking, wenno dagiti naandur iti baybay a mannakigubat ti Scandinavia a namutbuteng iti Europa iti agarup 1,000 a tawen ti napalabasen, ti nagagaran met a mangtagiragsak iti kasayaatan a banag a masapulda kano tapno agbiagda a naluho kalpasan ti ipapatayda. Patienda idi a dagiti minatayda ti agkabalio wenno aglayag kadagiti atiddog a barangayda a mapan iti sabali a biag. Dayta ti gapuna a ti adu a sementerio dagiti Viking addaanda iti aniaman a banag manipud iskeleton dagiti napapatay a kabalio agingga kadagiti agruprupsan a kayo dagiti atiddog a barangayda. Kastoy ti insurat ni Gwyn Jones iti A History of the Vikings: “Ti natay a lalaki wenno babai ket naipaayan iti aniaman a pagarupenda a mangpanam-ay ken mangidayaw kadakuada iti sabali a biag a kas iti us-usarenda ditoy daga . . . Ti barko [a naitanem] iti Ladby idiay Denmark . . . ket addaan iti angkla a nakasagana a maitinnag inton makadanonen ti apoda iti papananna.”

Kas kita dagiti tattao a kaay-ayoda ti makigubat, patien idi dagiti Viking a no matayda bayat a makiruprupakda, makapanda iti pagnanaedan dagiti didiosenda​—ti lugar a naawagan iti Asgard. “Sadiay a mabalinda ti makiranget iti agmalem ken mangan iti agpatnag,” sigun iti World Book Encyclopedia. No maipumpon dagiti Viking, adda met dagiti maidaton a tattao. “No matay idi ti pangulo, mayimtuod kadagiti tagabo ken adipen no situtulokda a matay a kaduana,” sigun iti libro a The Vikings.

Patien pay ketdi dagiti nagkauna a Celt iti makin-amianan a Europa a ti utang ket utang latta agingga iti sabali a biag​—nalabit kas nasikap a pambar tapno maitantan ti panagbayad iti dayta! Idiay Mesopotamia, maitanem dagiti ubbing agraman dagiti abalbalayda. Kadagiti paset ti nagkauna a Britania, maitanem dagiti taraon a kas iti luppo ti karnero a kadua dagiti soldado tapno didanto kano mabisinan inton makadanonda iti sabali a biag. Iti Sentral America, naitanem ti naarian a pamilia dagiti Maya agraman ti nadumaduma a banag a naaramid iti jade​—maysa a berde a saniata a mangirepresentar iti agneb ken anges. Ti panggep mabalin a tapno masierto nga agtultuloy ti panagbiagda idiay sabali a biag.

Kalpasan ti 1,000 K.K.P, dagiti taga-Thrace​—maysa a puli a kabuteng ti adu, ngem agdinamag met gapu kadagiti nagpaiduma nga obrada a naaramid iti balitok​—agnanaedda idi iti maysa a rehion nga adda ita idiay Bulgaria, iti makin-amianan a Grecia, ken Turkey. Makita iti tanem dagiti taga-Thrace a naitanem dagiti panguluenda a buyogen ti kinangayed agraman dagiti karuahe, kabalio, primera klase nga igam, ken uray pay assawada. Kinapudnona, ibilang ti asawa a babai ti maysa a taga-Thrace a maysa a dayaw ti maidaton ken maitanem iti sibay ni lakayna!

Idi agangay, nagnaed dagiti Escita iti amianan laeng ti Nangisit a Baybay. Dagitoy a manangisungsong iti gubat imminumda kadagiti kopa a naaramid kadagiti bangabanga dagiti biktimada ken nagkawesda kadagiti kagay a naaramid iti kudil ti ulo dagiti pinatayda. Iti tanem ti maysa nga Escita, adda naaon nga iskeleton ti babai nga addaan balon a marihuana iti abayna. Adda tallo a nabarena a babassit nga abut iti bangabangana, nalabit tapno pangbang-ar iti panagebbal ken ut-ot. Nalabit naikabil ti marihuana iti abayna tapno pangep-ep iti sakit ti ulona iti sabali a biag.

Ti Sabali a Biag Para Kadagiti Egipcio

Karaman kadagiti kalatakan iti amin a nagkauna a tanem dagiti piramid idiay Egipto iti asideg ti Cairo ken dagiti siled a tanem iti Valley of the Kings nga asideg iti Luxor. Kadagiti nagkauna nga Egipcio, ti sao a “tanem” kaasping ti “balay”​—per. “Isu nga adda balay kabayatan ti panagbiag ken kalpasan ti ipapatay,” kinuna ni Christine El Mahdy iti librona a Mummies, Myth and Magic in Ancient  Egypt. Imbagana pay a “sigun iti pammati [dagiti Egipcio], napateg ti agtultuloy a panagbiag ti bagi agpaay iti agtultuloy a panagbiag ti dadduma pay nga aspeto ti kinataoda: ti ka, ti ba ken ti akh.”

Ti ka ti naespirituan a kopia ti pisikal a bagi ken karaman dayta dagiti namnamaen, tarigagay, ken kasapulanna. Kalpasan ti ipapatay, ti ka panawanna ti bagi ken agnaed iti tanem. Gapu ta kasapulan ti ka ti aniaman a kasapulan ti tao kabayatan ti panagbiagna, “dagiti banag a maikabil iti tanem ti kangrunaan a mangpennek kadagiti kasapulanna,” insurat ni El Mahdy. Ti ba mayasping iti kualidad wenno personalidad ti maysa a tao ken nailadawan babaen ti maysa a tumatayab nga addaan iti ulo ti tao. Ti ba sumrek iti bagi inton maipasngay ken panawanna ti bagi inton matay. Ti maikatlo nga isu ti Akh, ket “timmaud” iti mummy bayat a mayeb-ebkas dagiti sinasalamangka nga orasion iti dayta. * Ti Akh agnaed iti lubong dagiti didiosen.

Iti panangdeskribirna a ti tao ket addaan iti tallo a pakabuklan, dagiti Egipcio ad-adda pay nga inartapanda dagiti nagkauna a pilosopo a Griego a nangibaga a ti tao addaan iti dua a pakabuklan​ ​—ti bagi ken ti adda puotna a “kararua.” Nupay adu pay laeng ti mamati iti dayta, saan a suportaran ti Biblia dayta a kapanunotan, ta kastoy ti kunana: “Dagiti sibibiag sipapanunotda a mataydanto; ngem no maipapan kadagiti natay, saanda a pulos sipapanunot iti aniaman.”​—Eclesiastes 9:5.

Apay nga Interesadoda Unay iti Ipapatay?

Iti librona a Prehistoric Religion, kastoy ti insurat ni E. O. James: “Iti amin a . . . kasasaad a sinaranget ti tao, ti ipapatay ti makariribuk ken makaburibor unay . . . Saan ngarud a nakaskasdaaw a naipangpangruna ti kulto wenno panagdayaw kadagiti natay, ken dakkel ti impluensiana iti kagimongan ti tao sipud idi damo a timmaud dayta.”

Ti kabayaganen a libro ti pudno a sirib nga isu ti Biblia, awaganna ti ipapatay a kabusor ti tattao. (1 Corinto 15:26) Husto la unay dayta! Tunggal tribu ken sibilisasion inkagumaannan a pinagkedkedan ti kapanunotan a ti ipapatay ti naan-anay a pagpatinggaan. Iti kasumbangirna, iti Genesis 3:19, siuumiso nga ibaga ti Biblia ti agpayso a kasasaad ti amin nga adda kadagiti tanem: “Tapokka ket iti tapok agsublikanto.” Nupay kasta, ti Biblia agus-usar met iti sasao a “pakalaglagipan a tanem” mainaig iti adu a natayen a tattao. Apay? Agsipud ta adu kadagidiay adda iti tanem, uray dagidiay naan-anay a nagrupsan, ket addada iti lagip ti Dios, nga agur-uray iti naragsak a tiempo inton pagungaren ida ti Dios ken ikkanna ida iti gundaway a mangtagiragsak iti agnanayon a biag iti paraiso a daga.​—Lucas 23:43; Juan 5:28, 29.

Kabayatanna, awan ti puot dagiti natay. Inyarig ni Jesus ti kasasaadda iti pannaturog. (Juan 11:11-14) Iti kasta a kasasaad, awan ti kasapulan ti tao nga aniaman wenno siasinoman a katulongan. Kinapudnona, masansan a dagiti sibibiag​—dagiti agtatakaw kadagiti tanem​—saan a dagiti natay, ti agnumar kadagiti naitanem a gameng! Maitunos iti isursurona maipapan iti kasasaad dagiti natay, kastoy ti kinuna ti Biblia: “Awan ti inyegtayo iti lubong, ket saantay met a mabalin ti mangitugot iti aniaman a banag.” (1 Timoteo 6:7) Anian a yaman dagiti Kristiano iti daytoy a kinapudno a ‘mangwayawaya kadakuada’ manipud kadagiti nauyong ken naulpit nga aramid dagiti nagkauna ken uray no dadduma dagiti moderno a kulto nga agdaydayaw kadagiti natay!​—Juan 8:32.

Nupay awan serserbi dagitoy nga aramid, saan nga interamente a sayang ti kinaranga dagiti tanem ti nagkauna a tattao. No awan ti adu a nakalida nga alikamen ti nagkauna a tattao ken uray dagiti bangkay kadagiti tanem, talaga a saan unay a nalawag ti pannakaammotayo maipapan iti nabayagen a napalabas ken iti dadduma a napukawen a sibilisasion.

[Footnote]

[Kahon/Dagiti Ladawan iti panid 24]

Kasano Kasalun-at ti Nagkauna a Tattao?

Babaen ti panangsukimat kadagiti nabatbati​—nangruna iti bangkay a mummy, a nasarakan iti tanem ken dagidiay natural ti panagbalinda a mummy kadagiti naaluguog a lugar, nabara a kadaratan iti desierto, ken kaniebian​—nagadu ti naammuan dagiti sientista maipapan iti salun-at dagiti nagkauna nga inapotayo. Dagiti irarang-ay iti biolohia a mangsuksukimat kadagiti banag a nainaig iti natawid ken nadumaduma a gene ti nangted kadagiti sientista kadagiti nabileg ken baro nga alikamen tapno maammuan ti aniaman a banag manipud iti relasion dagiti Faraon nga agtuturay ken dagiti reynada agraman iti tipo ti dara dagiti babbalasang nga Inca. Dagitoy a panagadal ti nangipalgak a nagsagaba dagiti nagkauna a tattao iti adu a sakit a kas kadagiti sakit kadagitoy a panawen, agraman arthritis agingga kadagiti tukaktukak.

Kasla ad-adu a sakit ti sinagaba a nangnangruna dagiti nagkauna nga Egipcio gapu iti kinaadu dagiti parasitoda​—manipud kadagiti blood fluke agingga kadagiti guinea worm ken apat-apat​—a naalada manipud iti Karayan Nilo ken kadagiti kanal ti padanum. Daytoy ti mangipalagip iti imbaga ti Dios iti Israel kalpasan la unay ti pannakaispal ti nasion manipud Egipto idi 1513 K.K.P.: “No maipapan kadagiti amin a dakes a sagubanit ti Egipto a naammuam, [ni Jehova] saannanto nga ikabil ida kenka.”​—Deuteronomio 7:15.

[Credit Line]

© R Sheridan/ANCIENT ART & ARCHITECTURE COLLECTION LTD

[Ladawan iti panid 20]

Korona ti Sumeriano ken alahas ti katulongan a babai a naitanem iti naarian a tanem idiay Ur

[Credit Line]

© The British Museum

[Dagiti Ladawan iti panid 21]

Dagiti buyot ni Ch’in a naaramid iti nagebba a damili​—nga agduduma ti pannakaukit ti rupa ti tunggal soldado

[Credit Line]

Bassit a retrato: Erich Lessing/Art Resource, NY; © Joe Carini/Index Stock Imagery

[Ladawan iti panid 23]

Ti Piramid ti Init ken ti Kalsada Dagiti Natay idiay Teotihuacán, Mexico

[Credit Line]

Ngato: © Philip Baird www.anthroarcheart.org; lamina: Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.

[Dagiti Ladawan iti panid 23]

Kannigid: Puro a balitok a maskara a naiparabaw iti lungon ni Ari Tutankhamen ti Egipto; baba: Lamina iti tanem a mangiladawan iti ba kas tumatayab a tao ti ulona