Dagiti Nakaskasdaaw a Natakuatan iti Equator ti Daga

BABAEN ITI MANNURAT TI AGRIINGKAYO! IDIAY ECUADOR

NABARA idi ti debate maipapan iti eksakto a sukog ti daga idiay mabigbigbig nga Academy of Sciences iti Paris idi 1735. Impapan dagiti mangsupsuporta kadagiti teoria ni Isaac Newton a nagtimbukel ti daga ken medio patad ti agsumbangir a pungtona. Sigun kadagidiay mangitantandudo kadagiti teoria ni Cassini, medio patad ti equator.

Dayta ti gapuna nga idi 1736, naibaon ti dua nga ekspedision tapno marukod ti bakkug ti daga. Maysa ti napan idiay Lapland, agingga iti kaamiananan a paset ti daga, ket ti sabali ti napan iti agdama nga Ecuador, agingga iti equator. * Pinaneknekan ti imbestigasion a husto dagiti mangsupsuporta ken Newton.

Idi 1936, tapno maselebraran ti maika-200 nga anibersario dayta a mision dagiti Pranses, adda monumento a naibangon iti asideg ti Quito a kabesera ti Ecuador. Dayta a monumento ket adda iti patien dagiti Pranses a sientista idi maika-18 a siglo a sero a degree latitude, wenno ti equator. Agingga ita, nagadu a turista ti mangpaspasiar iti monumento a napanaganan iti Tengnga ti Lubong. Ditoy a mabalinda ti agakkang iti equator ken makapagtakderda met iti dua a kagudua ti daga. Ngem agpayso kadi dayta?

Saan. Dagiti kabaruan a panagsirarak, inyakarda bassit ti linia nga ayan ti equator. Nakaskasdaaw ta sinigsiglo sakbay a simmangpet dagiti mamasirib a Pranses, dagiti tattao nga agnanaed idi iti dayta impatuldodan daytoy nga eksakto a lugar. Ngem kasano a kasta?

Ti Agpayso nga Equator

Idi 1997, natakuatan dagiti kasla awan serserbina a rebbek ti medio sirkulo a pader iti ngato ti Bantay Catequilla, nga adda iti medio amianan ti Quito. Babaen ti panagusarda iti teknolohia ti satellite ti Global Positioning System (GPS), natakuatan ti imbestigador a ni Cristóbal Cobo nga eksakto nga adda iti linia ti equator ti maysa a pungto daytoy a pader. *

Nalabit maipagarup a naiparna laeng ti pannakitunos ti pader iti agpayso nga equator. Nupay kasta, adda linia a naikonektar iti dua a pungto ti pader a mangpataud iti 23.5 a degree nga anggulo iti equator. Dandani kapada daytoy ti anggulo ti naglikig nga axis ti daga! * Kanayonanna, ti maysa a pungto dagiti agkonektar a linia ket sumango iti sumingsingising nga init iti pungto no Disiembre 21 wenno 22 dua nga aldaw iti tawen nga agpada ti kapaut dagiti aldaw ken rabii; ket ti sabali a pungtona, ti ilelennek ti init no Hunio 21 wenno 22. Ad-adu pay ti natakuatan.

Babaen ti panangusarda iti theodolite (instrumento ti surbeyor a pangrukod iti nakaidda ken nakatakder nga anggulo) iti tuktok ti Catequilla, nadlaw dagiti managsirarak a dagiti piramid ti Cochasquí sakbay ti panawen dagiti Inca naibatogda iti anggulo a kapada ti isisingising ti init no Hunio 21 wenno 22. * Naisangsangayan ta ti Pambamarca a maysa pay a disso a nakabakab ket adda iti anggulo a kapada ti isisingising ti init no Disiembre 21 wenno 22.

Mabalin ngata a nausar ti Catequilla kas sentro a pagpaliiwan dagiti astronomo? Adda aya dadduma pay a lugar nga espesipiko a naaramid a maitunos kadagiti astronomikal a kalkulasion a nagun-odan manipud iti daytoy a sentro?

 Dadduma Pay a Nakaskasdaaw a Natakuatan

Bayat nga umad-adu nga astronomikal nga urnos ti naimarka iti maysa a mapa, adda sukog a nalawagen a makita​—bituen nga addaan iti walo a raya. Daytoy a sukog ti nakita kadagiti kadaanan a seramika ken masansan a nailawlawag kas simple a pannakailadawan ti init, agsipud ta agdaydayaw iti init dagiti nagkauna nga umili iti daytoy a lugar. Idi nausig ti adu a tipping dagiti seramika a nakabakab idiay Catequilla, natakuatan a napetsaan dagita iti dandani sangaribu a tawenen ti napalabas. Agingga ita, ti bituen nga addaan iti walo a raya ket iyabel dagiti katutubo a tribu kadagiti tela ken kawesda, a kas iti nabatad nga inaramid dagiti inapoda. Ngem kas iti damo a pagarup, saan la a mangirepresentar iti init ti panangmatmat dagiti inapoda iti daytoy a sukog.

Ti Quitsa-to Project, a tartarawidwidan ni Cobo, ket mangur-urnong kadagiti napigsa nga ebidensia a talaga a nakalalaing iti astronomia dagiti nagkauna a katutubo. * Nasurok a sangapulo ket dua a nakabakab a disso ken adu a kadaanan nga ili ti natakuatan a naintar a siuumiso iti aglawlaw ti astronomikal a sukog ti bituen idi naimapa iti rabaw ti equator a ti Catequilla ti tengngana.

Ad-adda pay a nakaskasdaaw ti impormasion a naipakpakaunan ti ayan dagiti di pay natakuatan idi a rebbek. Kasano a naaramidan daytoy? Idi Setiembre 1999, insingasing ti Quitsa-to Project a makabakab ti Altamira a paset ti Quito, iti maysa kadagiti 23.5 a degree a linia ti astronomikal a bituen manipud Catequilla. Adda dakkel a sementerio sadiay, agraman ti nagadu a seramika manipud idi nakolonia dagiti Inca, panawen dagiti Inca, ken sakbay ti panawen dagiti Inca.

Dadduma kadagiti linia nga agtaud iti Catequilla ket adda met iti ballasiw dagiti simbaan a naibangon kabayatan ti panangkolonia dagiti Espaniol. Inlawlawag ni Cobo nga idi 1570, ti konsilio ti Lima imbilinna a maibangon “dagiti simbaan, kombento-monasterio, kapilia ken krus iti amin a pagano a ‘guacas’ wenno sagrado a lugar ken lugar a pagdaydayawan dagiti katutubo a tattao.” Apay a kasta ti inaramidda?

 Bueno, imbilang ti Ari ti Espania a pinapagano dagitoy a lugar a pagdaydayawan. Isu a nadadael dagitoy, sa naibangon ti adu a simbaan dagiti Katoliko kadagiti orihinal a disso. Babaen ti panangibangon kadagiti simbaan iti lugar dagiti kadaanan a templo a pagdaydayawanda iti init, nalaklaka a nakomberte dagiti katutubo iti Katolisismo.

Ti Simbaan ti San Francisco iti nabayagen a nakolonia a paset ti Quito ket adda iti maysa kadagiti deppaar ti aglawlaw iti Catequilla. Naibangon dayta idi maika-16 a siglo iti rabaw ti maysa a pasdek sakbay ti panawen dagiti Inca. Naibangon dayta iti posision a dagiti silnag ti sumingsingising nga init no Disiembre 21 wenno 22 ket sumarut iti medio nagtimbukel nga atep ti simbaan, ket lawaganna ti maysa a trianggulo iti ngatuen ti altar. Bayat a tumangtangkayag ti init, in-inut a malawagan ti aglawlaw ken masilnagan ti rupa ti rebulto a naawagan iti “Dios Ama.” Eksakto a napasamak daytoy iti aldaw ti Disiembre a nakaab-ababa dagiti oras a panaginitna! Ti dadduma met a simbaan iti dayta a lugar ket nadisenio nga addaan kadagiti pagserkan ti lawag ti init tapno makomberte iti Katolisismo dagiti katutubo nga agdaydayaw iti init.

Kasanoda nga Ammo?

Kasano a naammuan dayta a nagkauna a sibilisasion a ti Catequilla ket adda iti “tengnga ti lubong”? Adda maysa laeng a lugar a saan nga aganniniwan ti bambanag no agmatuon iti dua nga aldaw iti tawen nga agpada ti kapaut dagiti aldaw ken rabii: ti equator. Isu a ti Quitsa-to Project isingasingna a ti panagpaliiw a naimbag kadagiti anniniwan ti mangipasimudaag iti ayan ti equator para kadagiti tattao idi un-unana.

Kanayonanna, ti Bantay Catequilla ket maysa a natural a pagpaliiwan kadagiti natural a banag iti langit. Kaay-ayo met dayta dagiti agdaydayaw iti init. Tallo a gasut a metro ti kangato ti bantay manipud iti sakaananna ken adda iti nagbaetan ti makindaya ken makinlaud a Kabambantayan ti Andes. No kasta, ti isisingising ken ilelennek ti init iti kada aldaw ti masnup a giya ti maysa a tao no adda iti naranga a kabambantayan ti Andes. Kas pagarigan, nakadkadlaw dagiti nangayed ken naabbungotan iti niebe a bulkan ti Cayambe ken Antisana iti makindaya a nagtugmokan ti langit ken daga babaen kadagiti pantokda nga agarup lima a kilometro ti kangatoda​—dagiti nalawag a tanda iti panangsiput iti panaggunay ti init.

No addaka iti Bantay Catequilla, naan-anay a makitam ti agarup 20 a kadaanan nga ili ken agarup 50 a nakabakab a lugar. Makita amin dagitoy uray no awan dagiti instrumento a kas iti teleskopio. Kanayonanna, makita agpadpada ti makin-abagatan ken makin-amianan a langit manipud iti Catequilla gapu iti nakaisaadanna iti sero a degree iti equator. Dayta ti gapuna a ti Catequilla ket mabalin a maawagan a ti husto a tengnga ti lubong ta awanen ti sabali a lugar iti equator a pakakitaam kadagitoy iti kangato a nasurok a 3,000 a metro iti ngatuen ti patar ti baybay.

Ti dakdakkel a paset ti equator ket lumasat iti taaw wenno bakir iti tropiko. Gapu kadagiti mula,  saan unay a makita ti agpalpaliiw dagiti bambanag iti langit. Kanayonanna, dagita a mula saanda a mangipaay iti di agbalbaliw a giya tapno makaaramidtayo kadagiti konklusion, tangay agkarabaliw dagiti bulong bayat a dumakdakkel ken maganggango. Ti laeng Kenya ti addaan kabambantayan nga asideg ti equator, ngem saan nga iti agsumbangir ti equator ti ayan dagiti kabambantayan, kas iti Catequilla. Wen, nagsayaat ti ayan ti Catequilla ta maitutop a pagpaliiwan dagiti astronomo.

Siasinoda?

Siasino dagitoy a nagkauna nga astronomo? Ipasimudaag ti Quitsa-to Project a nalabit dagiti katutubo a tribu, kas kadagiti Quitu wenno Cara, dagiti immuna a nakaammo iti dayta. Nupay kasta, mangrugrugi pay laeng idi ti proyekto, ken nagadu pay ti nasken a masursuro.

Ngem nabatad ti dadduma kadagiti kangrunaan a pagalagadan dagiti nagkauna nga umili. Ti pannakaawat iti kasla panaggaraw ti init ti makagapu a nasken a maaramid dagiti kalendario a makatulong iti agrikultura. Di pakasdaawan a daydayawenda idi ti init yantangay napateg ti init tapno mataginayon ti biag. Ngarud ti panagpaliiw iti init ti gapu dagiti saan a narelihiosuan a panggep, ket idi agangay naibilang daytan a sagrado.

Ti narelihiosuan a kinaregta ti nabatad a nangtignay kadagiti tattao a mangadal a naimbag iti langit ken bitbituen. Iti sinigsiglo, ti panagadalda ti nabatad a nagresulta iti nakaskasdaaw a pannakaurnong ti adu a pannakaammo iti astronomia nga ita laeng a naipalgak babaen kadagiti nakaskasdaaw a natakuatan iti aglawlaw ti Catequilla.

[Footnotes]

[Kahon/Diagram iti panid 23]

Ti Solstice ken ti Equinox

Gapu ta nakalikig ti daga iti 23.5 a degree, saan a sumingising ken lumnek ti init iti isu met la a lugar iti inaldaw. Imbes ketdi, in-inut nga umakar iti amianan ken abagatan ti equator. Siempre, kasla ti init ti umak-akar, idinto ta ti daga ti agpayso nga agbalbaliw iti posisionna gapu iti makatawen a pananglikmutna iti init.

Maminsan iti kada tawen, no ti panagrikus ti daga ti naan-anay a mamaglikig iti dayta tapno sumango iti init iti Makin-amianan a Hemispero, sumingising ti init iti kaamiananan a punto: 23.5 a degree iti amianan ti equator. Agarup Hunio 21 a mapasamak daytoy. No ti Makin-abagatan a Hemispero ket nakalikig unay a sumango iti init, tumangkayag ti init iti kaadaywan a makin-abagatan a punto: 23.5 a degree iti abagatan ti equator. Kaaduanna, agarup Disiembre 21 a mapasamak daytoy. Dagitoy dua nga aginnaddayo a punto ti matuktukoy a dagiti solstice. Ti “solstice” kaipapananna ti “nakaintek nga init.”

Nupay kasta, ti katengngaan ti Hunio 21 wenno 22, ken Disiembre 21 wenno 22, ti daga ket kabinnatog a mismo ti init iti ngatuen ti equator ti daga. Daytoy ti pagaammo kas maysa nga equinox, a kaipapananna nga agpada ti kapaut ti aldaw ken rabii iti sadinoman a lugar ditoy daga. Mapasamak daytoy no agarup Marso 20 ken Setiembre 21. Kadagita nga aldaw, ti init ket sumingising nga eksakto iti daya, surotenna ti equator iti 12 nga oras, sa eksakto a lumnek iti laud. No agmatuon no equinox, ti init ket nakatangkayag iti ngatuen ti equator isu nga awan ti banag nga aganniniwan sadiay.

[Diagram]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

Solstice

Disiembre 20, 21, 22, wenno 23

Equinox

Marso 19, 20, wenno 21

Solstice

Hunio 20, 21, wenno 22

Equinox

Setiembre 21, 22, 23, wenno 24

[Ladawan iti panid 24, 25]

Ti Bantay Catequilla, nga iti ngatona ti ayan dagiti kadaanan a rebbek nga adda iti equator

[Ladawan iti panid 25]

Adu a kinabakab dagiti arkeologo ken nagkauna nga il-ili ti naintar a naipasurot iti astronomikal a pigura ti bituen

[Dagiti Ladawan iti panid 25]

Ti walo ti rayana a bituen a makita kadagiti nagkauna a seramika ken inabel a lupot