Ti Kakaruan Idi a Makaakar a Sakit

IDI Oktubre 1918, agrurupak pay laeng ti lubong iti Gubat Sangalubongan I. Nupay asidegen nga agpatingga ti panagraranget, masuksukimat pay laeng dagiti damag ken maikkat dagiti maibilang a di maitutop. Ti laeng ngarud di makigubgubat a pagilian ti Espania ti makaipadamag a masaksakit dagiti sibilian ken makapadanag ti kaadu ti matmatay iti adu a lugar. Dagitoy a kasasaad ti nakagapu a napanaganan ti sakit iti manayonen a naganna​—ti trangkaso Espaniol.

Nangrugi ti sapasap a sakit idi Marso 1918. Mamati ti adu nga imbestigador a rimsua dayta iti estado ti Kansas, E.U.A. Manipud sadiay, nagwaras kano idiay Francia babaen kadagiti kasangsangpet a soldado ti Estados Unidos. Kalpasan a kellaat nga immadu ti natay gapu iti trangkaso, idi Hulio 1918 kasla nalpasen ti kadaksan a napasamak. Ngem di ammo dagiti doktor a mangal-ala laeng iti buelo dayta a sapasap a sakit tapno agbalin a napigpigsa pay a mammapatay.

Idi nagpatingga ti Gubat Sangalubongan I idi Nobiembre 11, 1918, nagrag-o ti lubong. Ngem nakalkaldaang ta iti dayta met la a tiempo, rimsua ti nakaro a sakit iti intero a lubong. Dayta ti nakaam-amak a mammapatay a nagdinamag iti intero a lubong. Manmano kadagiti sibibiag idi a tiempo ti saan a madanagan, isu a napabutngan ti amin. Kinuna ti maysa a mararaem nga autoridad maipapan iti trangkaso: “Immababa iti nasurok a 10 a tawen ti kapaut ti biag idiay Estados Unidos idi 1918.” Ania ti nakaidumaan daytoy a nakaro a sakit kadagiti dadduma pay?

 Awan Kaaspingna a Nakaro a Sakit

Ti kellaat nga itataud daytoy a trangkaso ti makapadanag unay a nakaidumaanna. Kasano? Iti nabiit pay a libro a The Great Influenza, inadaw ti autor a ni John M. Barry daytoy nailanad a kapadasan: “Idiay Rio de Janeiro, adda lalaki a siaalumamay a nangdamag iti estudiante iti kinadoktor a ni Ciro Viera Da Cunha, nga agur-uray iti trambia idi pagammuan ta natumba ken natay dayta a lalaki. Idiay Cape Town, South Africa, limmugan ni Charles Lewis iti trambia iti lima a kilometro a biahena nga agawid idi natumba ken natay ti konduktor. Iti simmaganad a tallo a milia, innem a tattao a nakalugan iti trambia ti natay, agraman ti drayber.” Natayda amin gapu iti trangkaso.

Kalpasanna, rimsua ti panagbuteng​—panagbuteng iti di ammo. Awan idi ti maibaga ti siensia a pakaigapuan ti sakit wenno no kasano ti eksakto a panagwarasna. Naipaulog dagiti pamuspusan a mangsalaknib iti salun-at ti publiko: nakuarentinas dagiti sangladan ti barko; naserraan dagiti teatro, simbaan, ken dadduma pay a pagtataripnongan ti tattao. Kas pagarigan, idiay San Francisco, California, E.U.A., dagiti opisial imbilinda iti amin a tao nga agusarda iti maskara ti ngiwat ken agong. Namulta wenno naibalud ti siasinoman a natiliw nga awanan iti kasta. Ngem kasla saan a nagballigi dagita. Saan nga umdas dagita a pamuspusan ken naladawen a manglapped iti panagwaras ti trangkaso.

Adda met panagamak gapu ta awan pilpilien ti trangkaso. Saan pay la a nalawag no apay nga idi 1919, ti sapasap a sakit dina inapektaran a nangnangruna dagiti lallakay ken babbaket.  Dagiti nasalun-at nga agtutubo ti pinuntiria ken pinapatayna. Dagiti agtawen iti nagbaetan ti 20 ken 40 ti kaaduan kadagiti natay iti trangkaso Espaniol.

Kasta met, talaga a sangalubongan nga epidemia dayta. Nakadanon pay kadagiti isla iti tropiko. Nayakar ti trangkaso iti Makinlaud a Samoa (a pagaammo itan kas Samoa) babaen iti barko idi Nobiembre 7, 1918, ket iti las-ud laeng ti dua a bulan, natay ti agarup 20 a porsiento iti populasion a 38,302. Kellaat a naapektaran unay ti amin a dadakkel a pagilian iti lubong!

Nakaro met daytoy a rigat. Kas pagarigan, nasapa ken nakaro unay ti sakit idiay Philadelphia, Pennsylvania, E.U.A. Idi ngalay ti Oktubre 1918, nakaro unayen ti kinakurang dagiti lungon. “Maysa nga agar-aramid iti lungon ti nagkuna a mabalin a makalako iti 5,000 a lungon iti dua nga oras, no adda koma naaramid. No dadduma, iti morge iti siudad, maminsangapulo ti kaadu dagiti bangkay ngem kadagiti lungon,” kinuna ti historiador a ni Alfred W. Crosby.

Iti apagbiit laeng, ad-adun ti tattao a pinatay ti trangkaso ngem iti aniaman a kita ti sapasap a sakit iti pakasaritaan ti tao. Adda kadawyan a pattapatta a 21 a milion ti natay iti intero a lubong, ngem dadduma nga eksperto ti agkuna a bassit dayta a bilang. Dadduma a mangad-adal iti itataud ken panagsaknap ti sakit itatta ti nangibaga a mabalin a 50 a milion ti natay wenno nalabit mabalin a 100 a milion! Kinuna ni Barry, a nadakamat itay: “Ad-adu ti tattao a pinapatay ti trangkaso iti maysa a tawen ngem ti pinapatay ti Black Death idi Edad Media iti las-ud ti maysa a siglo; ad-adu a tattao ti pinapatayna iti duapulo ket uppat a lawas ngem iti pinatay ti AIDS iti duapulo ket uppat a tawen.”

Di nakappapati nga ad-adu nga Americano ti pinapatay ti trangkaso Espaniol iti agarup makatawen ngem ti napapatay iti dua a gubat sangalubongan no pagtiponen. Kastoy ti inlawlawag ti autor a ni Gina Kolata: “No dumteng ita ti kasta a saplit, a mangpapatay iti kasta a porsiento iti populasion ti Estados Unidos, 1.5 a milion nga Americano ti matay, ket ad-adu dayta ngem ti bilang dagiti natay iti maysa a tawen gapu iti sakit ti puso, kanser, istrok, nakaro a sakit ti aangsan, AIDS, ken Alzheimer’s disease, no pagtitiponen.”

Iti ababa a pannao, ti trangkaso Espaniol ti kakaruan a mangpapatay a sapasap a sakit iti intero a pakasaritaan ti sangatauan. Ania ti naitulong ti siensia?

Idi Awan Gaway ti Siensia

Idi rugrugi ti Gubat Sangalubongan I, kasla adun ti rimmang-ayan ti siensia medikal iti panangparmek iti sakit. Uray bayat ti gubat, pagpampannakkel dagiti doktor ti balligida a nangpabassit iti epekto dagiti makaakar a sakit. Iti dayta a tiempo, impakaammo ti The Ladies Home Journal a ti pagtaengan dagiti Americano saandan a kasapulan ti kuarto a pagmansayagan. Imbagana a dagita agbalindanton a salas ti bumalay. Ngem idi dimteng ti trangkaso Espaniol, dandani naan-anay nga awan gaway ti siensia.

Kastoy ti insurat ni Crosby: “Adda paset ti amin a doktor idi 1918 iti kadakkelan a pannakapaay ti siensia medikal idi maikaduapulo a siglo ken iti intero a historia, no ti bilang dagiti natay ti pangibasaran.” Tapno saan nga interamente a mapabasol ti medisina, kastoy ti imbaga ni Barry: “Naan-anay a naawatan idin dagiti sientista ti kinakaro ti trangkaso, ammodan no kasano nga agasan ti adu a pulmonia a nagtaud iti bakteria ti sabali a sakit, ken nangipaayda iti balakad a nangispal koma iti biag ti nagadu nga Americano. Ngem di inkankano dagiti politiko dayta a balakad.”

Isu nga ita, agarup 85 a tawenen kalpasanna, ania ti nasursurotayo maipapan iti daytoy nakaro a sapasap a sakit? Ania ti makagapu iti dayta? Rumsuanto ngata manen? Maparmektay ngata a sibaballigi no tumaud manen? Nalabit masdaawka iti dadduma a sungbat.

[Blurb iti panid 6]

“Dagiti agtawen iti nagbaetan ti 20 ken 40 ti kaaduan kadagiti natay iti trangkaso Espaniol”

[Ladawan iti panid 4]

Maysa a klase idi 1919, Canon City, Colorado, E.U.A.

[Credit Line]

Impaay ti Colorado Historical Society, 10026787

[Ladawan iti panid 4, 5]

Maysa a polis

[Credit Line]

Rinetrato ti Topical Press Agency/Getty Images

[Ladawan iti panid 5]

Dagiti umaayam iti baseball a nakamaskara ti ngiwat ken agongda

[Credit Line]

© Underwood & Underwood/CORBIS