Trangkaso​—Ti Ammotayo Ita

TAWEN 1997 idi. Adda sientista nga agtugtugaw iti bassit a purok dagiti Eskimo iti Brevig iti nakalamlamiis a tanap ti Seward Peninsula iti Alaska. Adda iti sangona ti bangkay ti maysa a balasitang a natay gapu iti trangkaso idi 1918. Kaduana ti uppat a katulonganna nga Eskimo a nangkali iti dayta manipud iti yimmelo a disso. Nayelado sadiay sipud idin.

Ania ti pagimbagan ti panangsukimat ita iti dayta a bangkay? Namnamaen dagiti sientista nga adda pay la iti barana ti nakaigapuan iti trangkaso ket babaen iti panangusarda iti nadur-as a pamay-an ti panangbirokda iti gene, mabalin a maisina ken mapagadalan tapno mailasin. Apay a mabalin a makatulong ti pannakaammo? Tapno masungbatan dayta, masapul nga ad-adu pay ti pannakaawattayo maipapan iti panagtignay dagiti virus ken no apay nga agbalin dagitoy a nakapegpeggad.

Maysa a Virus a Mabalin a Makapapatay

Kadagitoy nga aldaw, ammotayo a maysa a virus ti pakaigapuan ti trangkaso ket mayakar dayta iti sabali a tao babaen kadagiti maipugsotayo no aguyek, agbaen, ken agsaotayo. Adda dayta iti intero a lubong, uray iti Tropiko, a sadiay mabalin a mapasamak iti intero a tawen. Iti Amianan a Hemispero, manipud Nobiembre agingga iti Marso ti panagtatrangkaso; ket iti Abagatan a Hemispero, manipud Abril agingga iti Setiembre.

No idilig iti adu a virus, bassit ti type A a trangkaso, ti kapeggadan a kita ti virus ti trangkaso. Kadawyan a nagtimbukel daytoy, a timmadol ti rabawna. No dadaelen daytoy a virus ti selula ti tao, nakaparpartak nga umadu ta masansan nga iti agarup sangapulo nga oras, addan pangen a rummuar manipud iti selula a nagbaetan ti 100,000 ken maysa a milion a baro a “kapadana” a virus ti trangkaso.

Ti abilidadna a dagus nga agbaliw isu ti nakabutbuteng a kalidad daytoy simple nga organismo. Agsipud ta nakaparpartak nga umadu (naparpartak pay ngem ti virus ti HIV), saan nga agpapareho ti adu a “kapadana.” Naiduma ti sumagmamano isu a di mailasin ti sistema ti imiunidadtayo. Isu nga iti kada tawen, nadumaduma a kita ti virus ti trangkaso ti sarangtentayo iti kada tawen. Dagitoy ti makasapul iti baro a kita ti antigen wenno substansia a tumulong nga agpataud kadagiti substansia a mangsumra iti sakit. Marigatan ti sistema ti imiunidadtayo a mangilasin kadagitoy tapno malabananna ida. No kasta unay ti panagbaliw ti antigen, marigatan ti resistensiatayo a manglaban iti dayta isu nga agpeggadtayo iti sapasap a sakit.

Kanayonanna, dagiti virus ti trangkaso akaranda met dagiti animal, ket dayta ti parikut ti tattao. Maipagarup a ti baboy, ti mabalin a pagbiagan dagiti virus a mamagsakit kadagiti manok ken pato. Ngem mabalin a dayta met ti pagbiagan ti dadduma a virus nga umakar kadagiti tattao.

 No kasta, no makaptan ti baboy iti dua a kita ti virus​—ti maysa a kita nga umakar kadagiti animal ken ti sabali ti umakar kadagiti tao​—mabalin nga aglaok dagiti gene ti dua a kita. Agresulta dayta iti naan-anay a baro a kita ti trangkaso, maysa a kita a di malabanan dagiti tattao. Patien ti dadduma a dagiti komunidad ti agrikultura a sadiay a matartaraken dagiti manok ken baboy, ken asideg dagitoy iti pagnaedan ti tattao​—kas iti masansan a mapasamak iti Asia, kas pagarigan​—ket mabalin a pagtaudan ti baro a kita ti trangkaso.

Apay a Nagbalinen a Makapapatay Unay?

Ti saludsod ket, Apay a ti virus ti trangkaso idi 1918-19 ket nagbalin a pagtaudan iti pulmonia a nangpapatay kadagiti agtutubo? Nupay awan ti nabati a sibibiag a virus iti daydi a tiempo, nabayagen a patien dagiti sientista a no makasarakda iti nayelado a virus dayta, mabalin a mailasinda ti di nadadael nga RNA-na ket matakuatanda no apay a makapapatay unay dayta. Kinapudnona, medio nagballigida.

Gapu iti nayelado a bangkay ti taga-Alaska a nadeskribir iti pangrugian daytoy nga artikulo, maysa a grupo dagiti sientista ti nakailasin iti panagsasaruno ti pannakabukel ti kaaduan a gene dagiti virus ti trangkaso idi 1918-19. Nupay kasta, saan pay la a maawatan dagiti sientista no apay a makapapatay unay dayta a trangkaso. Ngem nabatad a daytoy a kita ket kabagian ti virus ti trangkaso nga umakar kadagiti baboy ken manok.

Agsublinto Ngata Manen?

Sigun iti adu nga eksperto, ti saludsod ket saan a no agsublinto pay ti kasta a naranggas a virus ti trangkaso no di ket no kaano ken kasano nga agsubli. Kinapudnona, namnamaen ti dadduma a rumsua ti nasaknap a baro a trangkaso iti kada 11 a tawen wenno nasursurok pay ken ti nakaro a kita iti agarup kada 30 a tawen. Sigun kadagitoy a padto, mabalin nga asidegen a makapasar ti sangatauan iti sabali manen a sapasap a sakit.

Kastoy ti impadamag ti Vaccine a magasin ti medisina idi 2003: “Napalabasen ti 35 a tawen sipud idi naudi a nagraira ti trangkaso, ket 39 a tawen ti sigurado a napatalgedan a kapautan a baet dagiti sakit a napaneknekan a nasaknap nga agraira.” Imbaga pay ti artikulo: “Ti panagsaknap ti virus ket mabalin a mangrugi idiay China wenno iti asideg a pagilian. Mabalin met a mairaman dagiti surface antigen wenno dagiti nabileg a pangsumra iti dayta, wenno dagiti makadangran a substansia nga aggapu kadagiti virus ti trangkaso dagiti animal.”

 Kastoy ti impakpakauna ti artikulo ti Vaccine maipapan iti virus: “Nagbiit nga agwarasto dayta iti intero a lubong. Addanto maulit-ulit a mapasamak nga impeksion. Maapektaranto ti amin nga edad, ket sumardengto ti adu a trabaho iti kagimongan ken dagiti aktibidad ti ekonomia iti amin a pagilian. Adu a tattao ti matay iti kaaduan nga edad no saan man nga iti amin nga edad. Mabalin nga uray dagiti pagilian a narang-ay ti ekonomiada saanda a maipaay ti makalikaguman a panangagas.”

Kasano kapeggad ti kasta nga agsasaruno a pasamak? Kastoy ti panangmatmat ni John M. Barry, nga autor ti libro a The Great Influenza: “Madanagan ti politiko iti tunggal nasion no adda terorista nga addaan kadagiti nuklear nga igam. Maibilang met koma a makapadanag ti baro a kita ti sapasap a trangkaso.”

Ania Dagiti Magun-odan a Panangagas?

Nalabit imtuodem, ‘Saan aya nga addan dagiti nasamay a pangagas ita?’ Agpadpada a naimbag ken dakes a damag ti sungbat iti dayta a saludsod. Dagiti antibiotiko pabassitenda ti bilang dagiti matay kadagiti bakteria ti pulmonia a nagtaud iti maysa a sakit, ken adda dagiti nasamay nga agas ti dadduma a kita ti trangkaso. Adda dagiti bakuna a makatulong a panglaban iti virus ti trangkaso no mailasin ti umiso a kita dayta ken no mapataud dagiti bakuna iti umiso a tiempo. Naimbag a damag dayta. Ngem ania ngay ti makapadanag?

Mapagduaduaan ti pakasaritaan ti pananglaban iti trangkaso​—manipud iti makadidigra a trangkaso ti baboy a napasamak idi 1976 agingga iti kinakurang dagiti napataud a bakuna idi 2004. Nupay dakkel ti rimmang-ayan ti siensia medikal sipud idi Gubat Sangalubongan I, kaskasdi a di pay la ammo dagiti doktor ti aniaman a sigurado nga agas para iti napigsa a virus.

No kasta, adtoy ti makapadanag a saludsod: Maulit ngata manen ti napasamak idi 1918-19? Amirisem ti opinion a naisurat iti periodiko a naggapu iti National Institute for Medical Research iti London: “Iti dadduma a pamay-an, ti kasasaad ita ket kaasping dagiti kasasaad idi 1918: nagadu ti agbiahe iti sabali a pagilian gapu ta simmayaat dagiti lugan, adu dagiti lugar a paggugubatan a kakuykuyog ti nakaisigudan a problema a di nasayaat a pannakataraon ken kurang a kinadalus. Immadun ti populasion ti lubong agingga iti innem ket kagudua a bilion ket ad-adu kadagitoy ti agnanaed kadagiti siudad. Kumapkapuy ti panangasikaso dagiti sistema, serbisio ken pasilidad ti adu kadagitoy a siudad no maipapan iti panangibelleng kadagiti basurada.”

Kastoy ti kinuna ti mabigbigbig nga autoridad iti Estados Unidos: “Iti ababa a pannao, kada tawen umad-asidegtayo iti sumaganad a nasaknap nga agraira a sakit.” Ngem kayat kadi a sawen daytoy a makapaupay ken awan pay ketdin ti namnama iti masanguanan? Saan!

[Ladawan iti panid 8]

Dagiti baro a kita ti trangkaso mabalin a mangrugida kadagiti komunidad iti agrikultura

[Credit Line]

BAY ISMOYO/AFP/Getty Images

[Ladawan iti panid 8, 9]

Ti type A a virus ti trangkaso

[Credit Line]

© Science Source/ Photo Researchers, Inc

[Ladawan iti panid 9]

Sinukimaten dagiti managsukisok dagiti nasarakan a virus idi 1918-19

[Credit Line]

© TOUHIG SION/CORBIS SYGMA