Rumbeng Kadi nga Agmamaka?

ITI maysa a kalsada iti Makin-abagatan nga Asia, umisem ti maysa a mannakigayyem a tao. Makita dagiti ngimmisit a ngipenna ken ti nakalablabaga a katayna. Kalpasanna, agtupra isu a marugitan ken mamansaan ti bangketa. Ti tao ket agmammama wenno agngalngalngal iti bua.

Manipud Makindaya nga Africa, Pakistan, ken India sa agpa-Abagatan a Daya nga Asia agingga iti Papua New Guinea ken Micronesia, ginasut a milion ti agmammama​—agarup 10% ti populasion ti lubong. Dagiti aglaklako iti dayta, a no dadduma kaduada dagiti annakda, ipuestoda dagiti lamisaanda kadagiti publiko a tiendaan ken kalsada. Adda met dagiti agusar kadagiti de kolor a silaw ken mangbayad kadagiti makagargari wenno dandani awan ti kawesda a babbai tapno adu ti maallukoy a kostumer.

Iti intero a lubong, binilion a doliar ti mapastrek dayta a negosio. Ngem ania ti bua? Apay a nagadu ti agmammama? Ania ti epekto dayta iti salun-atda? Ania ti panangmatmat ti Biblia iti dayta? Kasano a maisardeng dayta a bisio?

Ania ti Bua?

Ti gagangay a bua ket nalasag a bunga ti maysa a kita ti mula a palma a maawagan iti areca. Kaaduanna a masarakan dayta kadagiti tropiko a rehion ti Pacifico ken Abagatan a Daya nga Asia. Dagiti agmama balkutenda ti bua iti bulong ti gawed a naikkan iti bassit nga apug. Ti apug ti tumulong a mangparuar kadagiti substansia nga alkaloid. Ti dadduma nga agmama ket manginayon kadagiti ramen, tabako, wenno pangpasam-it tapno makaay-ayo ti ramanna.

Dayta a kombinasion patubbogenna ti katay ken palabbagaenna dayta a kas iti kolor ti dara. Gapuna, agkaratupra dagiti agmammama, uray no addada iti agtartaray a lugan isu a delikado a matupraan dagiti magmagna iti igid ti kalsada!

Mamagsagaba a Bisio!

“Sipud pay idi un-unana, dakkelen ti paset ti bua iti kagimongan, kultura ken uray relihion,” kuna ti report ti Oral Health. “Masansan nga ibilang dayta dagiti agmammama a di makadangran ken ibagada a mangpasayaat ketdi iti rikna ken mangpabara iti bagi . . . Ngem sigun iti ebidensia, makadangran dayta.” Kasano a kasta?

Patien dagiti autoridad iti panangparmek iti panagdroga a makaadikto ti maysa kadagiti substansia nga alkaloid iti bua. Dayta ti makagapu a makangalngal ti dadduma nga agmammama iti aginggat’ 50 a bua iti kada aldaw! Di agbayag, ngumisiten dagiti ngipenda ken agsakiten dagiti gugotda. Sigun iti Oral Health, dagiti naigameren iti bisio a panagmama ket mabalin a maaddaan iti “chewers mucosa”​—panagngisit ken masansan a panagkuretret dagiti kulapot iti uneg ti ngiwat. Mabalin met a maaddaanda iti “agpaut ken kumarkaro a panagsugat . . . iti uneg ti ngiwat,” sakit a maawagan iti oral submucous fibrosis.

Nainaig met ti panagmama iti maysa a kita ti kanser iti ngiwat a maawagan iti oral squamous cell carcinoma, a mangapektar met iti likud ti karabukob. Ti kaadu dagiti adulto nga addaan iti kanser iti ngiwat iti Abagatan a Daya nga Asia ti kasla mangpaneknek iti dayta. Idiay Taiwan, agmammama  ti agarup 85% kadagiti addaan kanser iti ngiwat. Malaksid iti dayta, “iti napalabas nga 40 a tawen idiay Taiwan, dandani mamimpat ti immaduan dagiti addaan iti kanser iti ngiwat, a maysa kadagiti 10 a kangrunaan a pakatayan iti dayta nga isla,” kuna ti The China Post.

Kasta met laeng ti kasasaad iti dadduma a lugar. Kuna ti Papua New Guinea Post-Courier: “Ti bua a paborito a ngalngalen dagiti taga-Papua New Guinea ti mangpatpatay iti di kumurang a 2,000 a tao iti kada tawen ken pakaigapuan ti adu a sakit, sigun iti PNG Medical Society.” Kuna ti maysa a doktor ken mannurat iti tay-ak ti medisina: “Dagiti epekto ti masansan a panagmama ket kas iti kaadu ti sagsagabaen dagiti mannigarilio” ken ramanenna ti sakit iti puso.

Ania ti Panangmatmat ti Biblia?

Ti Biblia ket saan a libro ti medisina, ken awan ti espesipiko a dinakamatna maipapan iti panagmama. Ngem aglaon dayta iti adu a prinsipio a makatulong kadatayo a maaddaan iti nadaldalus, nasalsalun-at, ken nasaysayaat a biag. Usigem dagiti sumaganad a bersikulo ti Biblia ken dagiti saludsod a pataudenda.

“Dungdungnguen, dalusantayo koma ti bagbagitayo iti tunggal pakatulawan iti lasag ken iti espiritu, nga an-anayentayo ti kinasanto iti panagbuteng iti Dios.” (2 Corinto 7:1) “Iparangyo ti bagbagiyo a . . . nasantuan, makaay-ayo iti Dios.” (Roma 12:1) Agbalin kadi a nasantuan, wenno nadalus, ti maysa a tao iti imatang ti Dios no rugrugitanna ti bagina babaen ti panagmama?

“Babaen [iti Dios] addaantayo ti biag.” (Aramid 17:28) “Tunggal naimbag a sagut ken tunggal naan-anay a rangkap aggapu iti ngato.” (Santiago 1:17) Ti biag ket napateg a sagut ti Dios. Ti kadi tao nga addaan kadagiti bisio a mangpataud iti sakit ipakpakitana a raraemenna dayta a sagut?

“Awan ti makabalin nga agpaadipen iti dua nga appo.” (Mateo 6:24) “Diakto palubosan ti bagik a paiturayan iti aniaman a banag.” (1 Corinto 6:12) No kayat ti maysa a tao a paragsaken ti Dios, rumbeng kadi nga agpaadipen iti narugit a bisio, a mangkontrol iti biagna?

“Masapul nga ayatem ti padam a tao a kas iti bagim.” (Marcos 12:31) “Ti ayat di agaramid iti dakes iti padana a tao.” (Roma 13:10) Ipakpakitatayo kadi ti pudno nga ayat iti sabsabali no agtupratayo lattan iti kasla dara a mangpaalas ken mangrugit kadagiti kalsada, bangketa, wenno dadduma pay a lugar?

Sigurado nga ‘apitentayo ti aniaman nga imulatayo.’ (Galacia 6:7, 8) Maysa dayta a napateg a linteg ti nakaparsuaan. Isu a no agmulatayo iti dakes a bisio, dakes met laeng ti apitentayo. Nupay kasta, no agbiagtayo maitunos iti panggep ti Dios, a pakairamanan ti nasayaat a kababalin, saantayo laeng nga agapit iti naimbag no di ket  maaddaantayo met iti manayon a kinaragsak. No nayugalimon ti agmama ngem kayatmo ti maaddaan iti nasaysayaat, ad-adda a makagunggona a biag babaen ti panagaramid iti umiso iti imatang ti Dios, kasano a maisardengmo dayta a bisiom? Sikakararag nga ikabilangam ti sumaganad a tallo a pamay-an a napaneknekanen nga epektibo.

Tallo a Pamay-an Tapno Maisardeng ti Panagmama

1. Agbalinka a determinado. Tapno maisardengmo ti dakes a bisio, kasapulam ti napigpigsa a rason ngem iti pannakaammom laeng iti pagdaksan dayta iti salun-atmo. Adu ngamin latta ti agmama, agsigarilio, wenno agdroga, uray no pagaammoda a makadangran ti bisioda iti salun-at ken biagda. Tapno tumibker ti determinasionmo, nasayaat no adalem ti Biblia tapno maammuam ti maipapan iti Namarsua ken iti kasta unay a panagayatna kenka. “Ti sao ti Dios nabiag ken adda bilegna,” kuna ti Hebreo 4:12.

2. Agpatulongka iti Dios. “Itultuloyyo ti agdawat, ket maitedto dayta kadakayo,” kinuna ni Jesu-Kristo. “Itultuloyyo ti agsapul, ket makasarakkayto; itultuloyyo ti agtuktok, ket mailukatto dayta kadakayo. Ta ti tunggal maysa nga agdawdawat umawat, ken ti tunggal maysa nga agsapsapul makasarak, ket iti tunggal maysa nga agtuktuktok mailukatto dayta.” (Lucas 11:9, 10) No ti pudno a Dios a ni Jehova makitanaka nga agkarkararag ken napasnek nga agkidkiddaw kenkuana iti tulong ken bileg, sigurado a dinaka paayen. “Ti Dios ket ayat,” kuna ti 1 Juan 4:8. Narikna a mismo ti Kristiano a ni apostol Pablo dayta nga ayat. Insuratna: “Ta iti amin a bambanag addaanak iti bileg gapu iti daydiay mangmangted kaniak iti pannakabalin.”​—Filipos 4:13.

3. Agpatulongka iti sabsabali. Nabileg ti impluensia ti kakaduam, iti man pagimbagam wenno pagdaksam. “Daydiay makipagna kadagiti masirib a tattao agbalinto a masirib, ngem daydiay addaan kadagiti pannakilangen kadagidiay maag nakadakdakesto ti pagtungpalanna,” kuna ti Proverbio 13:20. Piliem ngarud a naimbag dagiti pakikaduaam! Adu kadagiti Saksi ni Jehova ti dati nga agmammama. Ngem gapu iti pannakikaduada kadagiti kapammatian ken panagadalda iti Biblia, naaddaanda iti kanayonan a tulong a kasapulanda tapno maisardengda ti narugit a bisioda.

 [Kahon/Dagiti Ladawan iti panid 24, 25]

INSARDENGDA TI BISIODA

Ininterbiu ti Agriingkayo! ti lima a sigud nga agmammama ngem insardengdan dayta a bisioda. Usigem ti kunada.

Apay a nagmamaka?

Pauline: Pinagmamadak dagiti dadakkelko idi ubingak pay. Dayta ti kustombre iti islami ditoy Papua New Guinea.

Betty: Idi dua ti tawenko, pinagngalngalnakon ni Tatang iti bua. Idi balasitangakon, nagadu a bua ti itugtugotko isu a kaslaak la puon ti bua! Nagkaro ti pannakaadiktok ta apaman a makariingak iti agsapa, agmamaak a dagus.

Wen-Chung: Nangrugiak nga agmama idi 16 ti tawenko. Kayatko ngamin idi ti makiuso ken maibilangen a baro, ken tapno didak idumduma.

Jiao-Lian: Panaglako iti bua ti negosiok. Tapno adu ti gumatang, siertuek a de kalidad dagiti ilakok isu a masapul a ramanak. Dayta ti nangrugian ti bisiok.

Ania ti epekto ti bisiom iti salun-atmo?

Jiao-Lian: Nakalablabbaga a kasla dara dagiti mansa iti ngiwat, ngipen, ken bibigko. Mabainak a mangkita kadagiti retratok idi. Agingga ita, adda pay la dagiti mumo iti bibigko.

Pauline: Masansanak idi a makasarsarwa, agtakki, ken agmumo.

Betty: Idi, 35 la a kilo ti timbangko. Nalaglag-an nga amang ngem iti maiparbeng iti katayag ken tawenko. Nagalas idi dagiti ngipenko isu a masansan a dalusak ken is-isak iti steel wool.

Sam: Kanayonak idi nga agtakki ken masansan nga agsakit ti gugotko. Maymaysan ti nabati a ngipenko! Nalabit saan a nakatulong ti panangis-isko kadagiti ngipenko iti steel wool.

Apay nga insardengmo ti bisiom?

Pauline: Nabasak iti Biblia iti 2 Corinto 7:1 a kayat ti Dios a “dalusantayo koma ti bagbagitayo iti tunggal pakatulawan iti lasag.” Inkeddengko nga ikagumaan a paragsaken ti Namarsua kaniak.

Sam: Kayatko ti agpaiwanwan iti nasantuan nga espiritu ni Jehova a Dios isu nga inkararagko a tulongannak ni Jehova a manglaban iti sulisog nga agmama. Sinungbatanna dagiti kararagko. Agarup 30 a tawenen a diak agmammama.

Jiao-Lian: Bayat nga agbasbasaak iti Biblia, nakitak ti sasao a, “Dalusanyo dagiti imayo, dakayo a managbasol.” (Santiago 4:8) Talaga a natignayak iti dayta a bilin. Umiso kadi nga agusar ken aglakoak iti bua idinto ta ammok a makadangran dayta? Idin nga inkeddengko a ‘dalusan dagiti imak’ iti daytoy a narugit a bisio a makadadael iti relasionko iti Dios.

Kasanoka a nagunggonaan iti panangisardengmo iti bisiom?

Wen-Chung: Nagmamaak tapno akseptarendak dagiti padak nga agtutubo. Ngem ita, addaanakon iti napatpateg a relasion​—ti relasionko ken Jehova ken kadagiti kapammatiak.

Sam: Nasalsalun-atak itan iti pisikal ken naespirituan. Ken gapu ta diak saysayangen ti kuarta kadagiti dakes a bisio, ad-addan a maaywanak ti pamiliak.

Pauline: Panagriknak ket nadalusan ken nawayawayaanakon. Napudaw ken natibkeren dagiti ngipenko. Awanen ti makita nga ukis ti bua ken naalas a nalabaga a mansa iti balayko ken arubayak.

Betty: Nadalus ti konsiensiak ken nasalsalun-atakon. Kinapudnona, makapagtrabahoakon kas maestra ken kas amin-tiempo a Kristiano a ministro.

[Dagiti Ladawan]

Betty

Pauline

Wen-Chung

Jiao-Lian

Sam

[Diagram/Dagiti Ladawan iti panid 23]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

Ti bisio a panagmama ket mabalin nga agresulta kadagiti nakaro a sakit

Ngimmisit a ngipen ken sakit iti gugot

Oral submucous fibrosis

Oral squamous cell carcinoma

[Ladawan iti panid 22]

Bua a nabalkut iti gawed