Dagiti Nagkauna nga Eksperto iti Astronomia

ITI intero a historia, masmasdaaw unay dagiti tattao bayat a matmatmatanda ti init, ti bulan, ken dagiti bituen. Gapu ta ad-adalen ti tao dagiti posision ken panaggaraw ti bambanag iti langlangit, nabaelanna nga ammuen ti panaglabas ti al-aldaw, bulbulan, ken tawtawen.

Karaman dagiti Arabo kadagiti adu a nangadal iti tangatang iti rabii. Idi maika-9 a siglo C.E., nangrugi a rimmang-ay ti siensia iti Middle East. Dagiti Arabo nga astronomo idi ti naibilang nga eksperto iti astronomia. Dakkel ti naitulong dagiti gapuananda iti irarang-ay daytoy makapainteres a tay-ak ti siensia. Kitaentayo no kasano.

Dagiti Nagkauna nga Astronomo

Bayat ti maika-7 ken maika-8 a siglo C.E., simmaknap a nagpalaud ti Islam manipud Arabia agingga iti North Africa ken Espania sa nagpadaya agingga idiay Afghanistan. Dagiti eskolar kadagitoy naglawa a lugar ket nagibasar kadagiti nasientipikuan a nasirarak dagiti taga-Persia ken Grecia, nga inimpluensiaan unay ti Babilonia ken Egipto.

 Kabayatan ti maika-9 a siglo, naipatarus iti Arabic ti nagpapateg a nasientipikuan a sursurat, agraman dagiti insurat ti Griego nga astronomo a ni Ptolemy. * Ti dinastia ti Abbasid a nagsaknap manipud Afghanistan agingga iti Taaw Atlantico ket nakagun-od iti sursurat a Sanskrit manipud India. Naglaon dagita iti adu nga impormasion maipapan iti matematika, astronomia, ken dadduma pay a tay-ak ti siensia.

Impateg ti Islam ti pannakaammo iti astronomia. Apay? Ti maysa a makagapu ket nainaig iti panagdaydayawda. Patien dagiti Muslim a rumbeng a nakasangoda iti Mecca no agkararagda, ket maitudo dagiti astronomo ti ayan ti Mecca sadinoman ti ayanda. Idi maika-13 a siglo, dadduma a moske ket addaan payen iti empleado a propesional nga astronomo, wenno muwaqqit, a tumulong kadagiti agdaydayaw nga agkararag iti ibilangda nga umiso a wagas. Babaen kadagiti naurnongda nga impormasion, kabaelan dagiti astronomo nga ammuen dagiti petsa ti narelihiosuan a paspasamak ken kaugalian, kas iti tiempo ti panagayunar bayat ti bulan ti Ramadan. Matulonganda met dagiti agdaliasat nga agpa-Mecca tapno makuentada ti kapaut ti panagbiaheda ken maiplanoda ti kasayaatan a ruta.

Panangpondo ti Gobierno

Idi rugrugi ti maika-9 a siglo idiay Baghdad, ti panagadal iti astronomia ket paset ti edukasion ti tunggal eskolar. Nangibangon ni Caliph al-Ma’mūn iti obserbatorio idiay Baghdad ken iti asideg ti Damasco. Dagiti empleadona a geograpo ken matematiko inanalisar, pinagkokompara, ken pinagtutunosda dagiti impormasion a nakalapda manipud kadagiti astronomikal a tradision ti Persia, India, ken Grecia. Naipasdek met dagiti obserbatorio iti adu a siudad iti Middle East. *

Naisangsangayan dagiti naammuan dagiti eskolar kadagita nga obserbatorio. Kas pagarigan, kinuna ni Abu Rayhan al-Bīrūnī idi 1031 a saan a nagtimbukel no di ket arinduyog ti porma ti panagrikus dagiti planeta.

Panangrukod iti Daga

Gapu iti panagsaknap ti Islam, rimmayray ti panaginteres iti nabigasion ken panagaramid iti mapa. Inkagumaan dagiti para aramid iti mapa nga umiso ti panagrukodda, ken masansan a nagballigida iti dayta. Panggep ni Caliph al-Ma’mūn nga agbalin nga eksakto ti panagrukod ken maikabilna dagiti degree ti latitude iti ar-aramidenna idi a mapa ti lubong. Gapuna, nangibaon iti dua a grupo dagiti surbeyor a mapan iti desierto ti Siria. Nagna ti dua a grupo iti agsupadi a direksion nga awitda dagiti astrolabe, pagrukod a kayo, ken tali agingga a napaliiwda a ti kangato ti North Star ket nagbaliw iti maysa a degree. Intudingda ti nadaliasatda a distansia kas katupag ti maysa a degree ti latitude, wenno 1/360 iti sirkumperensia ti daga. Kinarkularda a 37,369 a kilometro ti sirkumperensia ti daga no marukod manipud North ken South Pole. Dandanin kapada dayta ti agpayso a rukod nga 40,008 a kilometro!

Dagiti obserbatorio iti Middle East ket aduan iti nakaskasdaaw ken kabaruan idi nga instrumento, kas kadagiti astrolabe, quadrant, sextant,  sundial, ken dadduma pay nga aparato a nausar a pangadal ken pangsurotan kadagiti makita a banag iti law-ang. Dadakkel ti dadduma kadagita. Impagarup dagiti nagaramid a no dakdakkel ti instrumento, mas eksakto dagita.

Ti Impatawid Dagiti Nagkauna nga Astronomo

Nakaskasdaaw ti nagapuanan dagiti nagkauna nga eksperto iti astronomia. Pinanaganan ken indrowingda dagiti konstelasion, pinanagananda dagiti bituen, nagaramidda kadagiti mas eksakto a kalendario, rinukodda dagiti eklipse, ken pinagbalinda a mas eksakto dagiti listaan tapno mairekord ti panaggaraw ti bambanag iti law-ang. Iti aniaman nga oras iti aldaw ken rabii, maibagada ti eksakto a posision ti init, bulan, ken lima a makita a planeta​—dagiti nakapatpateg a katulongan iti nabigasion. Maibagada met ti oras ken makaaramidda iti agtultuloy a kalendario babaen ti panangpaliiwda iti posision ti bambanag iti law-ang.

Gapu kadagiti teoria dagiti Arabo nga astronomo maipapan iti panaggaraw dagiti planeta, dandani nasolbar dagiti saan a panagtutunos a masarakan iti inaramid ni Ptolemy a ladawan ti uniberso. Dida ammo a ti init, saan ket a ti daga, ti adda iti tengnga a rikrikusen dagiti planeta. Nupay kasta, naisangsangayan ti kinaumiso dagiti naidrowingda a posision ken panaggaraw dagiti bituen. Dakkel ti naitulong dagita kadagiti simmarsaruno a henerasion dagiti astronomo iti intero a lubong.

[Footnotes]

[Blurb iti panid 17]

Kanayon nga inrekord dagiti astronomo ti panaggaraw dagiti planeta isu nga immadu ti almanac a naurnong kadagiti pagilian dagiti Islam

 [Ladawan/Dagiti Ladawan iti panid 19]

TI NAGKAUNA A “MAIBULSA A KOMPIUTER”

Ti astrolabe, nga immun-una ngem iti sextant, ket naawagan kas “ti kapatgan nga instrumento ti astronomia idi awan pay ti teleskopio.” Daytoy nga instrumento ti inusar dagiti nagkauna nga astronomo iti Middle East a pangsolbar kadagiti problema mainaig iti tiempo ken posision ti bambanag iti law-ang.

Ti astrolabe ket napasileng a metal a nakayukitan ti napabassit a ladawan ti tangatang. Adda dagiti degree wenno pasaray dagiti oras ti aldaw a nayukit iti aglawlaw ti pannakakahana a nakaimontaran ti plata. Ti agtayyek a paratudo (alidade) ket nausar tapno maammuan ti kangato ti maysa a bituen no nakaunnat ken nakatag-ay ti ima a nakaiggem iti astrolabe. Maammuan ti resulta babaen ti panangbasa iti marka a pakaibatogan ti paratudo, nga umasping kadagiti marka ti ruler.

Adu idi ti usar ti astrolabe. Maaramat a pangilasin kadagiti bituen, pangipakauna iti oras ti ileleggak ken ilelennek ti init, pangammo iti direksion ti Mecca, pangsurbey iti daga, pangkalkular iti katayag ti bambanag, ken mausar para iti nabigasion. Dayta ti “maibulsa a kompiuter” idi a panawen.

[Dagiti Ladawan]

Astrolabe idi maika-13 a siglo

Astrolabe quadrant idi maika-14 a siglo

[Credit Lines]

Astrolabe: Erich Lessing/Art Resource, NY; astrolabe quadrant: © New York Public Library/Photo Researchers, Inc.

[Ladawan iti panid 16]

Ladawan dagiti astronomo nga Ottoman nga agus-usar kadagiti pamay-an dagiti eskolar nga Arabo idi maika-16 a siglo

[Ladawan iti panid 18]

Globo maipapan iti bambanag iti law-ang, 1285 C.E.

[Ladawan iti panid 18]

Ladawan dagiti konstelasion iti libro ti astronomo a ni ‘Abd al-Raḥmān al-Sufi, agarup 965 C.E.

[Picture Credit Line iti panid 17]

Panid 16 ken 17: Art Resource, NY

[Picture Credit Lines iti panid 18]

Libro: Impalubos ti British Library; globo: © The Bridgeman Art Library