MAISUPADI kadagiti di nakappapati a pagarup maipapan iti panungpalan a nadakamat iti napalabas nga artikulo, adda dagiti rumbeng a mausig a naimbag. Adu ti madanagan maipapan iti sobra nga iyaadu ti populasion a mabalin nga agresulta iti kinakirang ti danum ken taraon. Maringgoran met ti dadduma maipapan iti epekto ti sangalubongan a panagsuek ti ekonomia. Dagiti ngay met natural a didigra, epidemia, wenno nuklear a gubat? Posible ngata nga agtungpal dagita iti sangalubongan a didigra?

Usigentayo biit ti dadduma a gagangay a mapagsasaritaan a senario maipapan iti panungpalan. Saan nga amin ket mamagpeggad a mangikisap iti amin a tattao ditoy daga, ngem sigurado nga adda potensialda a mamagpatingga iti sibilisasiontayo. Dagitoy ti karaman kadagita.

Idi 1991, bimtak ti Mount Pinatubo iti Pilipinas. Natay ti nasurok a 700 a tattao ken agarup 100,000 ti naawanan iti pagtaengan. Adda naipugso a napuskol nga ulep ti dapo a 30 a kilometro ti kangatona sa nagtinnag, a nanggabur iti mulmula ken nangrissuod iti atep ti balbalay. Ti Pinatubo ken ti dadduma pay a bulkan ket mabalin a mangbalbaliw iti klima iti sumagmamano a tawen kalpasan a bimtak.

Idi un-unana, napasamaken dagiti nakapigpigsa a panagbettak. No adda manen mapasamak a kasta, ginasut a daras la ketdi a napigpigsa ken ad-adda a makadadael ngem iti aniaman a panagbettak a naisurat iti pakasaritaan ti tao. Malaksid iti pannakadadael ti asideg a lugar, ti sangalubongan a panagbalbaliw ti klima ti makagapu a bumassit ti apit, kumirang ti suplay a taraon, ken agresulta iti nasaknap a bisin.

“Dagiti bulkan ti mangpapatay kadagiti mula ken animal nga adda iti aglawlawda uray no adu a kilometro ti kaadayoda; gapu kadagiti makadadael unay a bulkan, posible a maungaw ti amin a kita ti biag gapu iti pannakabalbaliw ti klima ti intero a planeta.”—“National Geographic.”

Maysa nga agsapa idi 1908, adda lalaki a nakatugaw iti sango ti maysa a tiendaan idiay Vanavara, Siberia idi bigla nga adda nakapigpigsa a bimtak nga uray la naipalladaw manipud iti tugawna. Napalalo ti bara nga uray la nariknana a kasla maur-uram ti badona. Agarup 60 a kilometro ti kaadayo ti sentro ti panagbettak. Gapu dayta iti natnag nga asteroid nga agarup 35 a metro ti diametrona ken agarup 100 a milion a kilo ti kadagsenna. Kalpasan a simrek ti asteroid iti atmospera ti daga, bimtak dayta gapu iti presion ken bara a resulta ti kapartak ti iseserrekna ditoy daga. Ti panagbettak ket nangiruar iti enerhia a katupag ti 1,000 a bomba a kas iti naitinnag idiay Hiroshima ken nangdadael iti agarup 2,000 a kilometro kuadrado a kabakiran ti Siberia. Siempre, no dakdakkel ti asteroid, ad-adu ti madadael, a mangpataud iti napigsa nga uram a sarunuen ti panagbaba ti temperatura ti daga ken nasaknap a pannakaungaw ti adu a kita ti parsua.

“Iti unos ti pakasaritaan ti daga, kanayon nga adda dagiti agtinnag a kometa ken asteroid manipud iti law-ang. Ad-adda a masansan dayta iti napalabas, ngem mapasamakdanto manen. Ditay la ammo no kaano.”—Chris Palma, senior lecturer iti astronomy ken astrophysics idiay Penn State University.

Patien dagiti sientista a ti ingangato ti kalkalainganna a temperatura ti daga, dagiti dakes a kasasaad ti paniempo, ti pannakarunaw dagiti glacier ken yelo, ken ti ipapatay ti kadilian ken dagiti napateg a kita ti mula ken animal ket ebidensia nga agbalbaliwen ti sangalubongan a klima. Nupay mapagdedebatean daytoy a banag, kuna ti adu a resulta dayta ti pannakausar dagiti fossil fuel a kas iti karbon, langis, ken natural a gas kadagiti industria ken lugan. Dagita ngamin ket mangiruar iti adu a carbon dioxide iti atmospera.

Patien ti dadduma nga eksperto a dagita a maipugso ket agbalin a kasla greenhouse a mangpabannayat iti iruruar ti bara iti law-ang manipud iti daga isu a bumara ti temperatura. Dagiti kayo ket agagsep iti carbon dioxide, isu a ti panangkalbo iti nalawa a kabakiran ket mabalin met nga agresulta iti panagbalbaliw ti klima.

“No agtultuloy ti agdama a nakaro a panagbara ti globo ken di maksayan ti maipugpugso a carbon dioxide, patien ti adu a sientista nga agtultuloy ti ibabara ti gagangay a temperatura ti Daga, isu a dumakdakes ken agkarabaliw ti paniempo. Dagiti met ngumatngato a patar ti baybay ti posible a mamagpeggad kadagiti nababa a lugar, a pagnanaedan ti kaaduan a tattao.”—“A Mind for Tomorrow: Facts, Values, and the Future.”

Idi maika-14 a siglo, ti Black Death ti nangikisap iti kakatlo ti populasion ti Europa iti dua la a tawen. Manipud 1918 agingga idi 1920, ti trangkaso Espaniol ti nakatayan ti di kumurang a 50 milion a tattao. Nabuntog idi ti transportasion isu a nabannayat ti panagsaknap dagita a sakit. Ngem gapu ta dumakdakkelen dagiti siudad ken nalakan ti mapan iti ballasiw taaw, ti kasta nga umasping a sakit ket posible a nagbiit nga agwaras iti amin a kontinente.

Mabalin a natural a timmaud ti kasta a nasaknap a sakit. Ngem umad-adu met ti mabuteng kadagiti biolohikal nga armas—dagiti sakit a pinartuat ti tao. Kuna dagiti eksperto iti dayta a tay-ak a ti bassit a grupo dagiti tattao nga addaan iti umdas a pannakaammo ket mabalin a gumatang iti alikamen manipud iti Internet tapno makaaramidda kadagiti makapapatay a biolohikal nga armas.

“Ti sakit a natural ti itataudna ket nakaro a peggad; ngem ti maysa a nalaing a kabusor nga armado kadagitoy a mismo a pathogen (bakteria wenno virus)—wenno kadagiti pathogen [a saan a mapaksiat ti adu nga agas] wenno naaramid iti artipisial a pamay-an—ket mabalin nga agresulta iti nakaro a didigra.”—The Bipartisan WMD Terrorism Research Center.

Iti napalabas a lima a tawen, dagiti agtartaraken iti uyokan idiay United States ti tinawen a naawanan iti agarup 30% kadagiti uyokan gapu iti colony collapse disorder—maysa a sangalubongan a pasamak a ti amin a pangen dagiti uyokan ket bigla lattan nga agpukaw manipud iti balayda. Saan la nga agpataud iti diro ti maaramidan dagiti uyokan. Polinarenda met dagiti napateg a mula a kas iti ubas, mansanas, soya, ken kapas. Kasapulantayo dagiti uyokan.

Kasapulantayo met dagiti phytoplankton (tumtumpaw a bassiusit a mulmula iti baybay). No awanda, awan dagiti ikan. No awan dagiti alinta a mangsukay iti daga, basbassit ti maapittayo. No maungaw dagiti kasta a parsua, agresulta iti kinakirang ti taraon ken bisin, nga agtungpal iti kinaranggas ken riribuk. Ti polusion, sobra nga iyaadu ti populasion, aglablabes a panagusar kadagiti kinabaknang ti nakaparsuaan, panangdadael iti pagnanaedan dagiti animal, ken panagbalbaliw ti klima ti sumagmamano a makagapu a maung-ungaw dagiti kita ti animal a nalabit 1,000 a daras a naparpartak ngem kadagita a nadakamat.

“Kada tawen, maungaw ti 18,000 agingga iti 55,000 a kita ti parsua. Ti makagapu: ar-aramid ti tao.”—United Nations Development Program.

Iti maysa la a nuklear a panagbettak, mabalin a mapukawen a mamimpinsan ti maysa a siudad—maysa a nakalkaldaang a kinapudno a namindua a napasamak idi Agosto 1945. Nakabutbuteng ti kapigsa ti maysa a nuklear a panagbettak, a mangdadael ken mangpapatay babaen iti kellaat a nakapigpigsa a presion ken pul-oy ti angin, apuy, ken radiasion. Ti radiasion kontaminaranna met ti taraon ken danum. Ti nuklear a gubat ket mangipatangatang iti rinibu a kilo a tapok, a mangbangen iti silnag ti init isu a kellaat a lumamiis ti temperatura ti daga. Matay dagiti pagtaraon a mula ken dadduma pay a mula. No awan ti taraon, matay dagiti tattao ken ayup gapu iti bisin. Adda kano siam a pagilian a makabael a mangpabettak kadagiti nuklear nga armas. Adda pay sumagmamano a nasion nga agar-aramid kadagiti bukodda a nuklear nga igam. Magagaran met unay ti organisasion dagiti terorista a makaala kadagita.

“Dagiti nuklear nga igam ti kapeggadan ken kabiitan a mangyeg iti didigra iti sibilisasion dagiti tao. . . . Iti intero a lubong, addan agarup 25,000 a nuklear nga armas . . . Inton agangay, dagiti terorista ket makaalan iti bomba.”—Union of Concerned Scientists.