ADU ti agduadua kadagiti mabasbasa ken mangmangngegda a damdamag. Kas pagarigan, iti United States, sinurbey ti Gallup idi 2012 dagiti tattao no “kasano kadakkel ti talek ken kompiansada” nga umiso, patas, ken kompleto dagiti damag kadagiti diario, TV, ken radio. “Awan unay” wenno “awan a pulos” ti sungbat ti 6 kadagiti 10. Nainkalintegan kadi ti kasta a kinaawan panagtalek?

Ikarkari ti adu a periodista ken dagiti organisasion a pagtrabtrabahuanda nga umiso ken makaisuro dagiti ipadamagda. Ngem adda rason a maseknantayo. Usigem dagitoy:

• DAGITI MAKINKUKUA ITI MEDIA. Ti sumagmamano ngem dadakkel ti impluensiana a korporasion ti makinkukua kadagiti kangrunaan a paset ti media a mangipakaammo iti damdamag. Dagita ti mangikeddeng no ania ti maipadamag, no kasano a maipadamag, ken no kasano kasansan a maipadamag dagita. Kaaduan a korporasion ket nadisenio nga agganansia isu a mabalin a dayta ti mangimpluensia kadagiti desision dagiti adda iti paset ti media a mangipakaammo iti damdamag. Dagiti damag a mabalin a di agganansia ket mabalin a maibasura.

• GOBIERNO. Maipapan iti tattao ken aktibidad ti gobierno ti kaaduan nga ipadpadamag ti media. Kayat dagiti gobierno a kombinsiren ti publiko a suportaranda dagiti pagannurotan ken opisialda. Gapu ta iti gobierno met ti pagalaan ti media iti impormasion nga ipadamagda, adda dagiti tiempo nga agtinnulong dagiti periodista ken dagiti agserserbi iti gobierno.

•  PANAGIPATALASTAS. Iti kaaduan a pagilian, dagiti paset ti media a mangipakaammo iti damdamag ket nasken nga agganansia tapno agtultuloy ti negosioda, isu a kaaduan iti dayta ti agtaud kadagiti patalastas. Iti United States, 50-60% kadagiti mapastrek dagiti magasin ket agtaud kadagiti patalastas, 80% kadagiti diario, ken 100% kadagiti komersial a TV ken radio. Natural laeng a saan a kayat dagiti agipatpatalastas ti agisponsor kadagiti programa a makadadael kadagiti produktoda wenno pamay-anda nga agimanehar. No dida kayat ti ipadpadamag ti maysa paset ti media a mangipakaammo iti dayta, mabalinda ti agpaipatalastas iti sabali. Gapu iti dayta, mabalin nga ibasura dagiti editor ti damdamag a makadadael kadagiti isponsor.

• DI KINAMAPAGPIARAN. Saan nga amin a reporter ket mapagpiaran. Adda dagiti periodista a mangim-imbento kadagiti ipadamagda. Kas pagarigan, sumagmamano a tawen ti napalabas, kayat ti maysa a reporter idiay Japan ti agaramid iti dokumentario maipapan iti panangdadael dagiti bumabatok kadagiti korales iti Okinawa. Idi awan makitana a nadadael a korales, isu a mismo ti nangdadael iti dadduma a korales sana rinetrato dagita. Mabalin met a baliwan dagiti retrato tapno maallilaw ti publiko. Babaen iti kabaruan a teknolohia, nalaklakan a balbaliwan dagiti retrato isu a kasla imposiblen a madlaw a naretoke ti dadduma kadagita.

• PANANGIPRESENTAR. Uray no agpayso ken nalawag dagiti impormasion, ti pannakaipresentar dagita ket agdepende iti kapanunotan ti periodista. Ania nga impormasion ti karaman iti ipadamagna ken ania ti saan? Kas pagarigan, mabalin a naabak ti maysa a soccer team iti dua a puntos. Dayta ti agpayso a napasamak. Ngem mabalin a nagduduma a pamay-an ti panangipadamag ti maysa a periodista no apay a naabak ti team.

• PANANGKISSAY. Iti panangurnosda kadagiti agpayso nga impormasion tapno makapataud iti makapagagar a damag, masansan nga ikkaten dagiti periodista dagiti komplikado a detalye wenno di pay nasolbar nga isyu. Gapu iti dayta, adda dagiti agpayso nga impormasion a mabalin nga aglablabes ken kurang met ti dadduma. No maminsan, maysa la a minuto ti nasken a panagipadamag dagiti TV anchor ken reporter iti maysa a komplikado a damag isu a mabalin a maikkat dagiti napateg a detalye.

•  KOMPETISION. Kadagiti kallabes a dekada, bayat ti iyaadu dagiti estasion ti TV, saan laengen a maymaysa a channel ti nakailansaan ti mata dagiti agbuybuya. Tapno isuda ti agtultuloy a pagbuyaan dagiti tattao, mapilitan dagiti estasion ti damdamag nga agpabuya kadagiti karkarna wenno makalinglingay. Maipapan iti dayta, kuna ti libro a Media Bias: “Dagiti damdamag [iti TV] ket nagbalinen a pabuya dagiti ladawan a napili a mamagkullayaw wenno mangpagagar, ken napaababa nga estoria a maibagay kadagiti nalaka a maum-uma nga agbuybuya.”

• PANAGKAMALI. Tattao laeng dagiti periodista isu nga agkamalida nupay dida igaggagara. Ti di umiso nga ispeling ti sao, di umiso ti nakaikabilanna a comma, di umiso a gramatika—amin dagita ti mabalin a mangbalbaliw iti kaipapanan ti maysa a sentensia. Mabalin a saan a nausig a naimbag dagiti umiso nga impormasion. Ti maysa a periodista a kumamkamakam iti deadline ket mabalin nga agkamali met kadagiti numero. Nalabit 10,000 imbes a 100,000 ti mai-type-na.

• DI UMISO A PAGARUP. Saan a kaskarina ti umiso a panagipadamag nupay ipagarup ti dadduma a nalaka laeng dayta. Ti maibilang nga umiso ita ket mabalin a mapaneknekan a din umiso kabigatanna. Kas pagarigan, patienda idi a ti daga ti sentro ti sistema solartayo. Ita, ammotayon a ti daga ti mangrikrikus iti init.

Nupay nainsiriban ti saan a panamati iti amin a mabasbasa ken mangmangngegtayo iti damag, dina kayat a sawen nga awanen ti mabalintay a pagtalkan. Ti napateg ket agbalintayo a naannad ken maaddaan iti nalawa a panagpampanunot.

Kuna ti Biblia: “Saan aya a ti met laeng lapayag subokenna ti sasao kas iti ngadas a ramananna ti taraon?” (Job 12:11) Adtoy ti dadduma a singasing a makatulong kadatayo a mangsubok kadagiti mangmangngeg ken mabasbasatayo:

• AGIPADPADAMAG: Ti kadi damag ket naggapu iti adda kredibilidadna ken mapagpiaran a tao wenno organisasion? Ti kadi programa wenno publikasion ket pagaammo a napudno wenno mahilig iti kontrobersia? Pagtataudan ti pondo ti agipadpadamag?

• PAGTATAUDAN: Ti kadi impormasion ket talaga a nasirarak a naimbag? Maymaysa laeng kadi ti nagtaudanna? Dagiti kadi nagtaudanna ket mapagpannurayan, patas, ken awan ti dasdasiganna? Balanse kadi dagita, wenno napili tapno mangipakaammo laeng iti maymaysa a kapanunotan?

• PANGGEP: Isaludsodmo iti bagim: ‘Ti kadi kangrunaan a panggep ti damag ket mangipakaammo wenno manglinglingay? Adda kadi ilaklako wenno supsuportaranna?’

• TONADA: No makaunget, makapasakit, wenno mangbabalaw unay ti tonada ti damag, ipasimudaag dayta ti panangatake ken saan a kinanainkalintegan.

• PANAGTUTUNOS: Dagiti kadi umiso nga impormasion ket maitunos iti dadduma nga artikulo wenno report? No agkokontra ti damag, agannadka!

• KINANAINTIEMPUAN: Baro kadi ti impormasion isu a nakappapati dayta? Ti banag a maipagarup nga umiso 20 a tawenen ti napalabas ket mabalin a saan nga umiso itan. Ngem no madama a mapaspasamak ti damag, mabalin a kurang ken saan pay a kompleto ti impormasion.

No kasta, mapagtalkam kadi ti news media? Daytoy ti nasayaat a balakad ni masirib a Solomon: “Ti asinoman nga awanan kapadasan maaddaan pammati iti tunggal sao, ngem daydiay nasaldet [wenno masirib] utobenna dagiti addangna.”—Proverbio 14:15.