KAYATMO kadi ti agsakit? Sigurado a saan ta narigat ken nagastos dayta. Madmadi la ngarud ti bagbagimon, mabalin a saanka pay a makatrabaho wenno makastrek iti eskuelaan, wenno dimo pay maaywanan ti pamiliam. Baka kasapulam pay ti mangasikaso kenka, gumatang iti nangingina nga agas, ken agbayad iti nangina no agpadoktorka.

Maibagbaga a “Prevention is better than cure,” kayatna a sawen, nasaysayaat a lapdan ti sakit ngem agasan. Ngem adda dagiti sakit a saan a maliklikan. Nupay kasta, adu ti maaramidam tapno saanka nga alisto nga agsakit. Kitaem ti lima a banag a maaramidam itan tapno agbalinka a nasalsalun-at.

Sigun iti Mayo Clinic, “ti maysa a kasayaatan a pamay-an tapno maliklikan ti sakit ken ti panagwarasna” ket ti panangbuggo iti ima. Nalakaka nga agpanateng wenno aggurigor no kontaminado ti imam iti mikrobio sa sangkaiggemmo ti agongmo wenno sangkalidlidmo dagiti matam. Ti kaepektibuan a depensa iti mikrobio ket ti kanayon a panangbuggo iti ima. Makatulong met ti kinamanagdaldalus tapno malimitaran ti panagwaras dagiti nakarkaro a sakit kas iti pulmonia ken panagtakki, a kada tawen a pakaigapgapuan ti ipapatay ti nasurok a 2 a milion nga ubbing nga awan pay 5 ti edadna. Uray ti panagwaras ti makapapatay nga Ebola ket mabalin a makontrol no mayugali ti kanayon a panangbuggo iti ima.

Adda dagiti gundaway a talaga nga importante ti panangbuggo iti ima tapno maprotektaram ti salun-atmo ken ti dadduma. Kas pagarigan:

• No naggapuka iti kasilias.

• No sinuktam ti diaper ti ubing wenno pinatakki wenno pinaisbom.

• Sakbay ken kalpasan nga agasam ti sugat.

• Sakbay ken kalpasan a makilangenka iti maysa a masakit.

• No agisagana wenno agidasarka iti makan, wenno no manganka.

• No nagbaeng, naguyek, wenno nagpangreska.

• No nagiggemka iti animal wenno takki ti animal.

• No nagiggemka iti basura.

Dimo met tagtagilag-anen ti umiso a pamay-an ti panangbuggo iti imam. Ipakita dagiti panagadal nga adu kadagiti agus-usar iti pangpubliko a CR ti saan nga agbugbuggo iti ima kalpasanna wenno saan a husto ti pamay-anda nga agbuggo. Ania ti umiso a pamay-an a panangbuggo iti ima?

• Basaem ti imam iti agay-ayus a danum sa sabonam.

• Pagkinnuskosem dagiti imam tapno aglabutab ti sabon. Dalusam met dagiti kukom, tanganmo, likud ti imam, ken nagbabaetan ti ramramaymo.

• Itultuloymo a pagkinnuskosen dagiti imam iti 20 a segundo wenno nabaybayag pay.

• Balnawam dagiti imam iti nadalus ken agay-ayus a danum.

• Agusarka iti nadalus a pagpunas wenno tisyu a pangpamaga kadagiti imam.

Simple laeng dagita ngem makatulong a mangliklik iti sakit ken mangsalbar iti biag.

Iti dadduma a pagilian, paset ti inaldaw a trabaho iti balay ti panagsakdo iti nadalus a danum nga umanay nga usaren ti pamilia. Ngem agbalin a problema iti sadinoman ti pangalaan iti nadalus a danum no ti kangrunaan a paggapgapuan dayta ket marugitan wenno makontaminaran gapu iti layus, bagyo, nabtak a tubo, ken dadduma pay a rason. No saan a nadalus ti paggapuan ti danum, wenno saan a nasayaat ti pannakaidulinna, mabalin a pakaigapuan dayta iti kolera (panagsarua ken panagtakki), makapapatay a diarrhea, tipus, hepatitis, ken dadduma pay nga impeksion. Ken mabalin nga agresulta met dayta iti iyaadu dagiti parasito. Ti panaginum iti saan a nadalus a danum ket maysa kadagiti pakaigapuan ti agarup 1.7 a bilion a kaso ti panagtakki kada tawen.

Kaaduanna nga agsakit iti kolera ti maysa no makainum iti danum wenno makapangan iti taraon a kontaminado iti takki ti tao nga addaan iti kasta a sakit. Ania ti mabalinmo nga aramiden tapno saanka a makainum iti kontaminado a danum, uray no kalkalpas ti maysa a kalamidad?

• Siguraduem nga amin nga inumem a danum—agraman ti danum nga usarem a pagsipilio, pagaramid iti yelo, paginnaw, paglaba, wenno pagluto—ket nadalus ti paggapuanna, kas iti pangpubliko a suplay ti danum a nasayaat ti pannakadalusna wenno dagiti seliado a nakabotelia a danum a produkto ti mapagtalkan a kompania.

• No posible a kontaminado ti danum iti gripoyo, ipaburekmo dayta sakbay nga usarem, wenno ikkam iti kemikal a pangdalus.

• No agusarka iti kemikal, kas iti chlorine wenno agas a pangdalus iti danum, surotem a naimbag ti instruksion ti nangaramid iti dayta.

• Agusarka iti dekalidad a pagsagat iti danum (water filters), no adda magatang ken adda igatangmo.

• No awan ti magatang a produkto a pangdalus iti danum, laokam ti kada maysa a litro ti danum iti dua a tedted a bleach a pagikkat iti mantsa ti bado, kiwarem a nalaing, sa bay-am iti 30 a minuto sakbay nga usarem.

• Kanayon a nadalus ken adda kalubna ti pagikargaam iti nadalusan a danum tapno saan a makontaminaran manen.

• Siguraduem a nadalus ti usarem a pagala wenno pagtako iti danum manipud iti nangikargaam.

• Siguraduem a nadalus ti imam no iggamam ti nangikargaam iti danum, ken dimo isawsawsaw ti imam wenno ramaymo iti mainum a danum.

Saanka a nasalun-at no di nasustansia ti kankanem ken saan a balanse ti pannanganmo. Baka masapul a bantayam ti kaadu ti maipapaunegmo nga asin, taba, ken asukar, ken no kasano kaadu ti kankanem. Manganka iti nadumaduma a prutas ken natnateng. No gumatangka iti tinapay, cereal, pasta, wenno bagas, kitaem dagiti ingredients a nakasurat iti pakete tapno mapilim dagiti makan a naaramid iti whole-grain, ta nasussustansia ken ad-adu ti fiber dagita no ikompara iti refined grain. No met iti protina, nalasag ken bassit koma a karne ti kanem, ken no posible, agsidaka iti ikan wenno lames sumagmamano a daras iti kada lawas. Iti dadduma a nasion, adda met dagiti nateng a nabaknang iti protina.

Mabalin a lumukmegka no ti ipapaunegmo ket aduan iti asukar ken solid fats (kas iti manteka a tumangken iti kalkalainganna a temperatura). Tapno maliklikam dayta, danum ti inumem imbes a soft drinks, wenno natempla a juice. Imbes a dagiti sinam-it ti kanem, manganka iti ad-adu a prutas. Limitaram ti ipaunegmo a solid fats manipud iti sausage, karne, mantekilia, cake, cheese, ken cookies. Ken imbes a solid fats ti paglutom, maymayat no agusarka iti manteka a nasayaat iti salun-at kas iti naggapu iti nateng.

Mabalin a ngumato ti presion ti daram no adu unay ti asin, wenno sodium, ti kankanem. No kasta ti problemam, kitaem nga umuna ti impormasion iti pakete ti kanem tapno makontrolmo ti kaadu ti sodium nga ipapaunegmo. Imbes nga asin ti ilaokmo iti kanem, agusarka ketdi kadagiti nasustansia a pangparaman (herbs ken spices).

Saan la a no ania ti kankanem ti napateg, importante met no kasano kaadu ti kankanem. Isu nga uray maimasam ti mangan, isardengmon no saankan a mabisin.

Maysa a problema iti nutrision ti food poisoning (pannakasabidong gapu iti makan). Mabalin a makasabidong ti makan no di umiso ti pannakaisagana ken pannakaidulinna. Iti kada tawen, 1 iti kada 6 nga Americano ti agsakit gapu iti food poisoning. Kaaduan ti umimbag, ngem adda dagiti matay. Kasanom a maliklikan dayta?

• Adda dagiti mula a nateng a naikkan iti ganagan a takki ti animal, isu a bugguam a naimbag dagita sakbay nga isaganam.

• Sakbay nga isaganam dagiti lutuem, bugguam iti napudot ken adda sabonna a danum dagiti imam, langdet, alikamen a pagluto, pagikabilan iti rekado, ken lamisaan.

• Sakbay nga usarem manen dagiti nangikabilam iti di naluto nga itlog, karne, wenno ikan, bugguam nga umuna dagita tapno saan nga agwaras ti mikrobio.

• Lutuem a naimbag ti makan, ken ikabilmo a dagus iti refrigerator dagiti mabangles no dimo pay la kanen.

• Ibellengmo dagiti makan a mabangles a nabaybay-an iti nasursurok a 2 nga oras iti lugar a 20-26°C ti temperaturana wenno dagiti nabaybay-an iti 1 nga oras iti lugar a nasurok a 32°C ti temperaturana.

Aniaman ti edadmo, kasapulam ti regular a panagehersisio tapno mamantener ti nasayaat a kondision ti bagim. Adu ita ti kurang ti ehersisiona. Ngem apay nga importante ti panagehersisio? Tulongannaka dayta tapno:

• Naimas ti turogmo.

• Saanka a marigatan nga aggarawgaraw.

• Agtalinaed a natibker dagiti tulang ken napigsa dagiti maselmo.

• Maaddaanka iti husto a timbang wenno mamantenermo ti normal a timbang.

• Bumassit ti posibilidad a madepreska.

• Maprebentaram ti nasapa nga ipapatay.

No saanka a managehersisio, dakdakkel ti posibilidad a:

• Maaddaanka iti sakit ti puso.

• Maaddaanka iti type 2 diabetes.

• Ngumato ti presion ti daram.

• Ngumato ti kolesterolmo.

• Maistrokka.

Nakadepende iti edad ken salun-atmo ti klase ti ehersisio a maibagay kenka, isu a nasayaat no agkonsultaka nga umuna iti doktormo sakbay a rugiam ti maysa a programa a pang-ehersisio. Adda dagiti nangirekomenda a kasapulan dagiti ubbing ken tin-edyer ti di kumurang a maysa nga oras ti kalkalainganna nga ehersisio agingga iti makabannog nga ehersisio kada aldaw. Masapul met dagiti adulto ti 150 a minuto a kalkalainganna nga ehersisio wenno 75 a minuto a makabannog nga ehersisio kada lawas.

Piliem dagiti aktibidad a magusgustuam, kas iti basketball, tennis, soccer, alisto a pannagna, panagbisikleta, panagmula, panagbalsig, panaglangoy, panagbangka, panag-jogging, wenno dadduma pay nga aerobic exercise. Ania ti nagdumaan ti kalkalainganna nga ehersisio ken ti makabannog nga ehersisio? Kaaduanna nga agling-etka iti kalkalainganna nga ehersisio idinto ta agal-alka iti makabannog nga ehersisio.

Agduduma ti kaadu ti oras ti turog a kasapulantayo. Kaaduan a kayyanak nga ubbing ti agkasapulan iti 16-18 nga oras a turog. Agarup 14 nga oras met ti masapul dagiti ubbing nga agedad iti 1-3, ken 11 wenno 12 nga oras kadagiti agedad iti 3-4. Dagiti met ubbing nga agedad iti 5-12, kaaduanna nga agkasapulanda iti di kumurang a 10 nga oras, agarup 9 wenno 10 nga oras met kadagiti tin-edyer, ken 7-8 nga oras kadagiti adulto.

Masapul a kompleto ti turogmo ta kuna dagiti eksperto a napateg dayta para iti:

• Panagdakkel dagiti ubbing ken tin-edyer.

• Panagsursuro ken pananglagip kadagiti baro nga impormasion.

• Panangmantener iti husto a kaadu dagiti hormones nga adda epektona iti metabolismo ken timbang.

• Nasalun-at a kondision ti puso ken ur-urat ti dara.

• Pananglapped iti sakit.

Kuna ti dadduma a ti kurang a turog ket agresulta iti sobra a kinalukmeg, depresion, sakit ti puso, diabetes, ken nakaro nga aksidente. Gapu kadagita, sigurado a kayattayo a kanayon a kompleto ti turogtayo.

Ania ngarud ti maaramidam no makitam nga agkurkurang ti turogmo?

• Ikarigatam ti maturog ken agriing iti isu met la nga oras kada aldaw.

• Siguraduem a naulimek, nasipnget, makaparelaks, saan unay a napudot, ken saan unay a nalamiis ti kuartom.

• Dika agbuybuya iti TV wenno agusar iti gadyet no addakan iti pagiddaam.

• Siguraduem a komportable ti pagiddaam agingga a mabalin.

• Dika mangan iti adu, agkape, wenno uminum iti arak sakbay a maturogka.

• No inaramidmon dagita a suhestion ngem saanka latta a makaturturog gapu iti insomnia wenno dadduma pay a sakit iti pannaturog—kas iti sobra a panagdungsa iti aldaw wenno panangkamat iti anges bayat a matmaturog—nasayaat no agkonsultakan iti espesialista a doktor.