1. Iladawanmo dagiti napasamak idi nadadael ti Jerusalem.

IDI 607 B.C.E., indauluan ni Ari Nabucodonosor II ti nagdakkel a buyot dagiti soldado a taga-Babilonia a nangraut iti Jerusalem. Maipapan iti dayta, kuna ti Biblia: ‘Pinapatay [ni Nabucodonosor] dagiti agtutuboda a lallaki babaen ti kampilan idiay balay ti santuarioda, saanna met a narikna ti panangngaasi iti agtutubo a lalaki wenno iti birhen, iti lakay wenno iti duduogan. . . . Pinuoranna ti balay ti pudno a Dios ket rinugpona ti pader ti Jerusalem; ket amin dagiti pagnanaedan a torrena pinuoranda iti apuy ken kasta met dagiti amin a matarigagayan nga aruatenna.’—2 Cron. 36:17, 19.

2. Ania a pakdaar maipapan iti pannakadadael ti Jerusalem ti impakauna ni Jehova, ket ania ti mapasamak kadagiti Judio?

² Saan koma a pakasdaawan dagiti taga-Jerusalem ti pannakadadael ti siudadda. Adu a tawen nga impakdaar dagiti propeta ti Dios a no agtultuloy a sukiren dagiti Judio ti Linteg ti Dios, adipenen ida dagiti taga-Babilonia. Adunto a Judio ti mapapatay babaen ti espada; ngem dagiti makalibas, tungpal-biag a kontrolen idan ti Babilonia. (Jer. 15:2) Anianto ti kasasaadda sadiay? Adda kadi kaitungpalan dayta a pannakakautibo iti panawen dagiti Kristiano? No adda, kaano?

3. Ania ti nagdumaan ti pannakakautibo dagiti Israelita idiay Babilonia ken ti pannakaadipenda idiay Egipto?

³ Natungpal ti impadto dagiti propeta. Babaen ken Jeremias, imbaga ni Jehova kadagiti maadipen a Judio nga akseptarenda ti baro a kasasaadda ken agbiagda maitunos iti dayta. Kinunana: “Agibangonkayo kadagiti balay [idiay Babilonia] ket pagnaedanyo ida, ket agmulakayo kadagiti minuyongan ket kanenyo ti bungada. Kasta met, sapulenyo ti talna ti siudad a nangidestieruak kadakayo, ket agkararagkayo ken Jehova maigapu iti dayta, ta iti talnana maaddanto ti talna maipaay kadakayo.” (Jer. 29:5, 7) Nupay addada idiay Babilonia, normal ti panagbiag dagiti nagtulnog iti Dios. Impalubos dagiti taga-Babilonia a nawayada a mangaramid kadagiti pakaseknanda. Maipalubos pay a mapanda iti nagduduma a lugar iti Babilonia. Ti Babilonia idi ti sentro ti negosio ken komersio, ken paneknekan dagiti nasarakan a dokumento nga adu a Judio ti nakasursuro nga agnegosio, ket nakasursuro met ti dadduma nga agbalin a nalaing a trabahador. Bimmaknang pay ti dadduma a Judio. Ti pannakakautibo dagiti Judio iti Babilonia ket saan a kas iti pannakaadipen dagiti Israelita idiay Egipto ginasut a tawen ti napalabasen.—Basaen ti Exodo 2:23-25.

4. Malaksid kadagiti nasukir nga Israelita, siasino pay dagiti naipan idiay Babilonia, ket ania ti epekto dayta iti panagdayawda iti Dios?

⁴ Nupay saan nga agkurkurang ti material a kasapulan dagiti Judio nga adda idiay Babilonia, komusta ngay ti naespirituan a kasapulanda? Nadadael ti templo ken altar ni Jehova, ken saanen nga organisado ti panagserbi dagiti papadi. Adu a matalek nga adipen ti Dios ti nairaman a madusa uray saanda a maikari a madusa, ngem masapul nga agrigatda a kadua dagiti kailianda. Nupay kasta, inaramidda ti amin a kabaelanda a mangtungpal iti Linteg ti Dios. Kas pagarigan, idiay Babilonia, saan a pulos rinamanan da Daniel, Sidrac, Mesac, ken Abednego dagiti taraon a naiparit kadagiti Judio. Ken ammotayo a kanayon a nagkararag ni Daniel iti Dios. (Dan. 1:8; 6:10) Nupay kasta, iti panangituray dagiti pagano, imposible para iti maysa a managbuteng iti Dios a Judio a maaramidna amin nga ipaalagad ti Linteg.

5. Ania ti impanamnama ni Jehova iti ilina, ket apay a naidumduma dayta a kari?

⁵ Makapagdayawto ngata manen dagiti Israelita iti Dios maitunos iti Lintegna? Iti daydi a tiempo, kasla imposible dayta. Saan a pulos wayawayaan ti Babilonia dagiti kautibona. Ngem saan nga ipalubos ni Jehova a mapasamak dayta iti ilina. Inkarina a mawayawayaandanto, ket napasamak dayta. Matungpal amin a kari ti Dios.—Isa. 55:11.

6, 7. Apay a maitutop a baliwantayo ti pannakaawattayo maipapan iti panangkautibo ti Babilonia iti moderno a panawen?

⁶ Adda kadi kapadasan dagiti Kristiano nga umasping iti pannakakautibo dagiti Judio idiay Babilonia? Iti adu a tawen, dinakamat daytoy a pagbasaan a kinautibo ti Babilonia dagiti adipen ti Dios iti moderno a panawen idi 1918 ken nawayawayaanda idi 1919. Ngem masapul nga usigentayo manen dayta. Iti daytoy nga artikulo ken iti sumaruno, mailawlawag dagiti rason.

⁷ Panunotem: Ti Babilonia a Dakkel ket ti  sangalubongan nga imperio ti ulbod a relihion. Tapno ngarud makautibo ti Babilonia ti ili ti Dios idi 1918, masapul a kontrolado ida ti palso a relihion iti dayta a tiempo. Ngem ipakita dagiti pasamak a pinullo a tawen sakbay ti Gubat Sangalubongan I, lumaplapsut idin dagiti napulotan nga adipen ti Dios ken saanen a konkontrolen ti Babilonia a Dakkel. Nupay naidadanes dagiti napulotan bayat ti Gubat Sangalubongan I, kaaduan a rigat a napasaranda ket gapu kadagiti agtuturay, saan a gapu iti Babilonia a Dakkel. Ipakita ngarud dayta a saan a kinautibo ti Babilonia a Dakkel ti ili ti Dios idi 1918.

8. Ilawlawagmo no kasano a nasabidongan ti pudno a Kristianidad. (Kitaen ti ladawan iti rugi ti artikulo.)

⁸ Idi Pentecostes 33 C.E., rinibu a Judio ken proselita ti napulotan iti nasantuan nga espiritu. Dagitoy a kabbaro a Kristiano nagbalinda a “maysa a napili a puli, maysa a naarian a kinapadi, maysa a nasantuan a nasion.” (Basaen ti 1 Pedro 2:9, 10.) Bayat a sibibiag dagiti apostol, inaywananda a naimbag dagiti kongregasion ti ili ti Dios. Ngem idi natayen dagiti apostol, immadu dagiti mangibagbaga iti “tiritir a bambanag tapno iyadayoda a pasuroten kadakuada dagiti adalan.” (Ara. 20:30; 2 Tes. 2:6-8) Adu kadagitoy a lallaki ti addaan iti rebbengen iti kongregasion. Nagserbida kas panglakayen ken naawaganda nga “obispo” idi agangay. Timmaud dagiti papadi a mangipagarup a nangatngatoda ngem iti kaaduan, nupay imbaga ni Jesus kadagiti pasurotna: “Agkakabsatkayo amin.” (Mat. 23:8) Adda dagiti nalatak a tattao a naimpluensiaan iti pilosopia da Aristotle ken Plato. Inyam-ammoda dagiti ulbod a narelihiosuan a sursuro nga in-inut a nangsukat kadagiti nadalus a sursuro ti Sao ti Dios.

9. Kasano a sinuportaran ti Roma ti apostata a Kristianidad, ken ania ti nagbanaganna?

⁹ Idi 313 C. E., daytoy nga apostata a Kristianidad ket legal nga inawat ti pagano nga emperador ti Roma a ni Constantine. Manipud idin, nagkapponen ti Relihion ken Gobierno. Kas pagarigan, adda naangay a miting a maawagan iti Council of Nicaea, a nakairamanan ni Constantine. Kalpasan dayta, imbilinna a maibalud ti padi a ni Arius gapu ta dina bigbigen a ni Jesus ti Dios. Idi agangay, iti panangituray ni Emperador Theodosius I (379-395 C.E.), timmaud ti Iglesia Katolika, ti nasabidongan a Kristianidad, a nagbalin idi agangay nga opisial a relihion ti Imperio ti Roma. Kuna dagiti historiador a napagbalin a Kristiano ti pagano a Roma idi maikapat a siglo. Kinapudnona, iti dayta a tiempo, timmiponen ti apostata a Kristianidad kadagiti pagano a narelihiosuan nga organisasion iti Imperio ti Roma kas paset ti Babilonia a Dakkel. Nupay kasta, sumagmamano a napulotan nga arig-trigo a Kristiano ti nangikagumaan nga agdayaw iti Dios, ngem awan ti nangipangag kadakuada. (Basaen ti Mateo 13:24, 25, 37-39.) Talaga a nakautibo ida ti Babilonia!

10. Apay a mapagduma idin dagiti tattao ti isursuro ti Biblia ken ti isursuro ti simbaan?

¹⁰ Kaskasdi, sumagmamano a gasut a tawen kalpasan ti ipapatay ni Kristo, adu a tattao ti makabasa iti Biblia iti Griego wenno Latin. Isu a mapagdumada ti isursuro ti Sao ti Dios ken ti isursuro ti simbaan. Gapu iti mabasbasada iti Biblia, dadduma kadakuada ti saan a nangawat kadagiti  isursuro ti simbaan, ngem napeggad no ibagada ti opinionda—mabalin pay ketdi a pakatayanda.

11. Kasano a nakontrol dagiti papadi ti Biblia?

¹¹ Idi agangay, manmanon ti agsasao kadagiti lengguahe a nausar iti Biblia, ken binusor ti simbaan ti pannakaipatarus ti Sao ti Dios kadagiti gagangay a lengguahe. Kas resultana, dagiti laeng papadi ken dadduma nga edukado a tattao ti makabasa idi iti Biblia, nupay saan nga amin a padi ket nalaing nga agbasa ken agsurat. Nadagsen ti dusa ti asinoman a kumontra iti isursuro ti simbaan. Masapul idi a saan nga ipadlaw dagiti matalek a napulotan a Kristiano ti panaggigimongda—no makapaggigimongda man. Kas iti kasasaad dagiti nakautibo idiay Babilonia, saan idi nga organisado ti panagtignay dagiti napulotan kas ‘maysa a pagarian dagiti papadi.’ Nakaro ti panangtengngel kadakuada ti Babilonia a Dakkel!

12, 13. Ania ti dua a banag a nangpalukay iti panangtengngel ti Babilonia a Dakkel kadagiti tattao? Ilawlawagmo.

¹² Nawayanto ngata manen dagiti pudno a Kristiano a makapagdayaw iti Dios ken maitunos iti pagayatanna? Wen! Nangrugi nga agrimat dagiti naespirituan a lawag gapu iti dua a banag. Umuna, naimbento ti movable type a pagimprentaan idi katengngaan ti maika-15 a siglo. Sakbay a naimbento dayta, manomano a makopia ti Biblia. Manmano ken nangina pay ketdi idi ti Biblia. Naikuna pay nga umabut iti sangapulo a bulan tapno makompleto ti nalaing a parakopia ti maysa a Biblia! Kanayonanna, nangina dagiti lalat a pagsuratan. Ngem nalaklaka ken naparpartak ti panagusar iti pagimprentaan ken papel. Umabut agingga iti 1,300 a panid iti kada aldaw ti malpas ti nalaing a paraimprenta!

 ¹³ Maikadua, idi rugrugi ti maika-16 a siglo, situtured nga impatarus ti sumagmamano a lallaki ti Sao ti Dios kadagiti lengguahe nga us-usaren dagiti gagangay a tattao. Adu nga agipatpatarus ti nangirisgo iti biagda tapno maaramidda dayta. Gapuna, naalarma ti simbaan. No adda idi Biblia dagiti relihioso a tattao, napeggad dayta ta mabalin nga usarenda maibusor iti simbaan, isu a nagbuteng dagiti lider ti simbaan! Idi mabasan dagiti tattao ti Biblia iti lengguaheda, isaludsoddan: ‘Pakasarakan iti Biblia ti sao a purgatorio? ti mabayadan a misa dagiti natay? ti papa wenno kardinal?’ Imbilang dayta ti simbaan a nakaro nga ibubusor. Nagtured ketdin dagiti tattao a mangkuestion kadagiti lider ti simbaan! Gapuna, bimmuelta ti simbaan. Naakusaran a bumusbusor dagiti lallaki ken babbai gapu ta saanda nga inawat dagiti isursuro ti simbaan, a dadduma kadagita ti naibatay kadagiti pinapagano a kapanunotan da Aristotle ken Plato—lallaki a nagbiag sakbay pay a nayanak ni Jesu-Kristo. Impaulog ti simbaan ti bitay, ket ti gobierno ti nangipatungpal iti dayta tapno maupay dagiti tattao a mangbasa iti Biblia ken mangkuestion iti isursuro ti simbaan. Nagballigi dayta iti kaaduan. Nupay kasta, saan a nagbuteng iti Babilonia a Dakkel ti dadduma a natured a tattao. Ammodan ti linaon ti Sao ti Dios—ket kayatda pay a manayonan ti pannakaammoda! Dandanida idin makaruar iti palso a relihion.

14. (a) Idi maudi a paset ti 1800’s, ania dagiti makagapu a nalawlawagen ti pannakaawat kadagiti kinapudno iti Biblia? (b) Kasano a naammuan ni Brother Russell ti kinapudno?

¹⁴ Adu kadagiti mawaw iti kinapudno ti immakar kadagiti pagilian a nakapsut ti impluensia ti simbaan. Kayatda ti agbasa ken agadal ken agsasarita nga awan ti mangdikdiktar kadakuada. Kas pagarigan, idiay United States, inrugi ni Charles Taze Russell ken ti kakaduana ti sistematiko a panangadal iti Biblia idi maudi a paset ti 1800’s. Idi damo, kayat laeng a maammuan ni Brother Russell ti relihion a mangisursuro iti kinapudno. Siaannad nga inkomparana ti isursuro ti Biblia kadagiti isursuro ti nagduduma a relihion, agraman dagiti saan a Kristiano. Naammuanna nga awan a pulos kadagidiay a relihion ti naan-anay a mangtungtungpal iti Sao ti Dios. Naminsan, nakimiting iti dadduma a papadi iti lugarda ta mangnamnama nga akseptarenda dagiti kinapudno iti Biblia, a naammuanna ken dagiti kakaduana, ket isuro dagiti papadi dagita kadagiti miembroda. Saan a naginteres dagiti padi. Masapul a bigbigen dagiti Estudiante ti Biblia daytoy a kinapudno: Dida mabalin ti makikadua kadagiti saan a mayat a mangpanaw iti ulbod a relihion.—Basaen ti 2 Corinto 6:14.

15. (a) Kaano nga arig naadipen dagiti Kristiano iti Babilonia a Dakkel? (b) Ania a salsaludsod ti masungbatan iti sumaruno nga artikulo?

¹⁵ Naammuantayon no kasano nga arig inadipen ti Babilonia a Dakkel dagiti pudno a Kristiano di nagbayag kalpasan a natay ti maudi nga apostol. Ngem adda pay dagiti tumaud a saludsod: Ania pay ti mangpaneknek a pinullo a tawen sakbay ti 1914, talaga a nakalapsuten dagiti napulotan ken saanen a konkontrolen ti Babilonia a Dakkel? Pudno kadi a saan a naragsakan ni Jehova kadagiti adipenna gapu ta bimmuntog ti panangasabada bayat ti Gubat Sangalubongan I? Inkompromiso kadi ti dadduma a kakabsattayo iti dayta a tiempo ti neutral a takderda isu a saan a naragsakan ni Jehova? Kasta met, no arig naadipen dagiti Kristiano iti palso a relihion manipud maikadua a siglo C.E. ken agpatpatuloy, kaano a nawayawayaanda? Nagsayaat dagitoy a saludsod, a masungbatan iti sumaruno nga artikulo.