“Naglayagda nga Agturong Idiay Chipre”

DAGITA ti panglukat a sasao ti salaysay ti libro nga Aramid maipapan kadagiti kapadasan dagiti Kristiano a misionero a da Pablo, Bernabe, ken Juan Marcos idi nagbisitada idiay Chipre idi agarup 47 K.P. (Aramid 13:4) Idi ken ita, nagsayaat ti lokasion ti Chipre iti makindaya a Mediteraneo.

Tinarigagayan dagiti Romano daytoy nga isla, ket sinakupda idi 58 K.K.P. Sakbayna, napno kadagiti makapagagar a pagteng ti pakasaritaan ti Chipre. Sinakup dayta dagiti taga Fenicia, dagiti Griego, dagiti Asiriano, dagiti Persiano, ken dagiti Egipcio. Dimteng idi Edad Media dagiti Krusada, dagiti Frank, ken dagiti taga Venice, sa simmaruno dagiti Ottoman. Idi 1914, sinakup ti Britania dayta nga isla ket inturayanda agingga a nagun-odna ti wayawayana idi 1960.

Turismo ti maysa a kangrunaan a pagsapulanna ita, ngem idi kaaldawan ni Pablo, nabaknang ti Chipre kadagiti natural a gameng, a ginundawayan dagiti Romano tapno pabaknangenda ti Roma. Adda dagiti gambang a natakuatan iti rugrugi ti pakasaritaan ti isla, ket napattapatta nga idi agngudo ti panawen dagiti Romano, adda napataud a 250,000 a tonelada a gambang. Ngem nadadael ti dakkel a paset ti napuskol a kabakiran gapu kadagiti pagtunawan. Nadanonanen ni Pablo a nadadael ti adu a kabakiran ti isla.

 Ti Chipre iti Sidong Dagiti Romano

Sigun iti Encyclopædia Britannica, nayawat ti Chipre iti Egipto babaen ken ni Julius Caesar ket kalpasanna, babaen ken Mark Anthony. Ngem iti sidong ni Augusto, naisubli dayta iti Roma ket inturayan ti maysa a prokonsul, a direkta a manungsungbat iti Roma​—kas iti eksakto a kinuna ni Lucas, ti mannurat ti Aramid. Ni Sergio Paulo ti prokonsul idi nangasaba sadiay ni Pablo.​—Aramid 13:7.

Ti Pax Romana, ti internasional a talna nga impaulog ti Roma, imparegtana ti panangpalawa kadagiti minas ken industria idiay Chipre, a nangyeg iti narang-ay a komersio. Nangyeg pay iti kanayonan a pamastrekan ti kaadda dagiti buyot ti Roma ken dagiti adu a peregrino nga umay mangpadayaw ken ni Aphrodite, ti diosa ti isla. Kas resultana, naaramid dagiti baro a kalsada, sangladan, ken nalabor a publiko a pasdek. Nagtalinaed ti Griego kas opisial a lenguahe, ken nasaknap ti pannakadaydayaw da Aphrodite, Apollo, ken Zeus, agraman ti emperador ti Roma. Nagpennek dagiti tattao iti kinasaliwanwan ken tinagiragsakda ti nabaknang a panagbiag ken kultura.

Kasta ti kasasaad a nakaipasanguan ni Pablo bayat a nagdaliasat iti Chipre ken insurona dagiti tattao maipapan ken ni Kristo. Ngem naipasdeken ti Kristianidad idiay Chipre sakbay pay a dimteng ni Pablo. Ibaga kadatayo ti salaysay a kalpasan a natay ti kaunaan a Kristiano a martir a ni Esteban, napan idiay Chipre ti dadduma a nagkauna a Kristiano. (Aramid 11:19) Ni Bernabe a kadua ni Pablo ket katutubo iti Chipre. Gapu ta kabesadona ti isla, maitutop unay nga isu ti mangigiya ken Pablo iti daytoy a panangasaba.​—Aramid 4:36; 13:2.

Dagiti Panagdaliasat ni Pablo

Saan a nalaka a sublianan dagiti panagdaliasat ni Pablo idiay Chipre. Ngem addaan dagiti arkeologo iti nalawag nga ideya maipapan iti nagsayaat a sistema ti dalan idi panawen dagiti Romano. Gapu iti geograpia ti isla, uray dagiti agdama a kangrunaan a dalan masapul a surotenda ti isu met laeng a ruta a dinaliasat dagidi a nagkauna a misionero.

Naglayag da Pablo, Bernabe, ken Juan Marcos manipud iti Seleucia agingga iti sangladan ti Salamis. Apay a nagturongda iti Salamis, idinto a ti Pafo ti kabesera ken kangrunaan a sangladan? Ti maysa a makagapu ket adda ti Salamis iti makindaya a kosta, 200 a kilometro laeng manipud iti Seleucia nga adda iti sentro ti isla. Iti sidong ti turay dagiti Romano, ti Seleucia ket sinuktan ti Pafo kas ti kabesera. Kaskasdi, nagtalinaed ti Seleucia a sentro ti kultura, edukasion, ken komersio iti isla. Adda dakkel a komunidad dagiti Judio idiay Salamis, ket rinugian dagiti misionero nga “imbunannag ti sao ti Dios kadagiti sinagoga dagiti Judio.”​—Aramid 13:5.

Ita, maysa laengen a rebbek ti Salamis. Kaskasdi, dagiti nakabakab ti arkeolohia paneknekanda ti dati a kinalatak ken kinabaknang ti siudad. Ti tiendaan, ti sentro ti politika ken narelihiosuan nga aktibidad, ket pagaammo kas ti  posible a kadakkelan a tiendaan ti Roma a nakabakab iti rehion ti Mediteraneo. Dagiti rebbekna, a nabangon idi panawen ni Augusto Cesar, ipalgakda dagiti nalabor ti pannakadisenioda a namaris a suelo, gymnasium, naisangsangayan a sistema dagiti pagdigusan, maysa nga estadium ken ampiteatro, nadaeg a tanem, ken maysa a dakkel a teatro a makalaon iti 15,000 katao! Iti asideg ket adda dagiti rebba ti nangayed a templo ni Zeus.

Ngem saan a nalapdan ni Zeus ti pannakarba ti siudad gapu kadagiti ginggined. Nagbalin a patad ti kaaduan a paset ti Salamis gapu iti maysa a dakkel a ginggined idi 15 K.K.P., nupay binangon manen ni Augusto. Kalpasan a dinadael manen ti maysa a ginggined idi 77 K.P., nabangon manen dayta. Idi maikapat a siglo, ti Salamis ket dinadael ti agsasaruno a ginggined, ken dina pulos naisubli ti dati a dayagna. Idi Edad Media, nagbalin a kalan-akan ti sangladanna ket nabaybay-an.

Saan a nadakamat no ania ti tignay dagiti taga Salamis iti panangasaba ni Pablo. Ngem masapul a mangasaba ni Pablo kadagiti sabali pay a komunidad. Idi pimmanaw idiay Salamis, adda tallo a ruta a pagpilian dagiti misionero: maysa nga agturong ti amianan a kosta, a lumasat iti kabakiran ti Kyrenia; maysa nga agpalaud a lumasat iti katanapan ti Mesaoria agingga iti kangrunaan a paset ti isla; ket ti maikatlo, agturong iti makin-abagatan a kosta.

Sigun iti damag, sinurot ni Pablo ti maikatlo a ruta. Agdaliasat dayta iti nadam-eg a kataltalonan nga addaan iti naisangsangayan a nalabaga a daga. Iti agarup 50 a kilometro iti abagatan a laud, umassibay dayta a ruta iti siudad ti Larnaca sakbay a lumiklik nga agpaamianan agturong iti makin-uneg a paset.

‘Iti Intero nga Isla’

Ti kangrunaan a dalan ket sumalpot iti nagkauna a siudad ti Ledra. Iti daytoy a disso a masarakan ita ti Nicosia, ti moderno-aldaw a kabesera. Awanen ti aniaman a pagilasinan iti nagkauna a siudad-pagarian. Ngem ti sentro ti Nicosia ket nalikmut kadagiti pader nga inaramid dagiti taga Venice idi maika-16 a siglo. Ditoy a masarakan ti okupado ken akikid a lansangan a naawagan Ledra Street. No limmasat ni Pablo iti Ledra wenno saan, ditay ammo. Basta kuna ti Biblia a napanda iti “intero nga isla.” (Aramid 13:6) Kuna ti The Wycliffe Historical Geography of Bible Lands a “posible a kaipapanan daytoy ti dandani naan-anay a  panagdaliasat kadagiti komunidad dagiti Judio idiay Chipre.”

Sigurado a kayat ni Pablo a madanonna ti adu a tattao idiay Chipre agingga iti kabaelanna. Gapuna, mabalin a sinurotna ti abagatan a ruta manipud Ledra agingga iti Amathus ken Kourion​—dua a dadakkel a siudad nga umad-adu ti populasionna.

Adda ti Kourion kadagiti nangato a bakras iti ngatuen dagiti baybay. Daytoy a nakapimpintas a siudad dagiti Griego-Romano ket ginunggon ti isu met laeng a ginggined a nangdadael iti Salamis idi 77 K.P. Adda dagiti rebba ti maysa a templo a naidedikar ken ni Apollo idi 100 K.P. Makalaon ti estadium iti 6,000 nga agbuya. Ti naluho a panagbiag ti adu a tattao idiay Kourion ket madlaw kadagiti agkakapintas a namaris a dekorasion dagiti suelo uray kadagiti pribado a villa.

Panagturong iti Pafo

Manipud iti Kourion, agtultuloy ti nakapimpintas a buya agingga iti lumaud a rehion a pagaramidan iti arak, nga in-inut nga agpasang-at, agingga a bigla a sumalog ti agsikkosikko a dalan kadagiti bakras nga agturong kadagiti nabato nga aplaya. Sigun iti mitolohia dagiti Griego, iti daytoy a baybay a rimkuas ti diosa a ni Aphrodite.

Ni Aphrodite ti kalatakan kadagiti Griego a didiosen idiay Chipre ken sipapasnek a madaydayaw agingga idi maikadua a siglo K.P. Idiay Pafo ti sentro a pagdayawan ken ni Aphrodite. Kada primavera, maysa a dakkel a piesta ti naangay agpaay kenkuana. Napan nakipiesta dagiti peregrino manipud Asia Menor, Egipto, Grecia, ken uray iti nakaad-adayo a Persia. Idi a ti Chipre ket adda iti turay dagiti Ptolemy, nasursuro dagiti taga Chipre ti agdayaw kadagiti Faraon.

Ti Pafo ti kabesera ti Chipre bayat ti panagturay dagiti Romano ken ti pagnaedan ti prokonsul, ken tinagiragsakna ti pribilehio a pagpandayan kadagiti sinsilio a gambang. Dinadael met dayta ti ginggined idi 15 K.K.P., ket kas iti napasamak iti Salamis, impaay ni Augusto ti pundo a mangbangon manen iti siudad. Dagiti nakabakab ipalgakda ti naluho a panagbiag dagiti baknang idiay Pafo idi umuna a siglo​—naglalawa a lansangan iti siudad, dagiti nalabor ti pannakadekorasionna a pribado a villa, eskuelaan ti musika, gymnasium, ken maysa nga ampiteatro.

Isu daytoy ti Pafo a sinarungkaran da Pablo, Bernabe, ken Juan Marcos, ket iti daytoy a lugar a ti prokonsul a ni Sergio Paulo​—“maysa a nasaririt a lalaki”​—“inkagumaanna a denggen ti sao ti Dios” iti laksid ti nakaro a panangbusor ti mangkukulam a ni Elimas. Ti prokonsul ket “nagsiddaaw unay iti sursuro ni Jehova.”​—Aramid 13:6-12.

Kalpasan a sibaballigi a nairingpasda ti panangasabada idiay Chipre, intultuloy dagiti misionero ti trabahoda idiay Asia Menor. Ti umuna a panagmisionero ni Pablo ket maysa a dakkel a gapuanan iti pannakaisaknap ti Kristianidad. Ti libro a St. Paul’s Journeys in the Greek Orient inawaganna dayta kas “ti pudpudno a rugi ti Kristiano a panagmisionero ken . . . ti rugi ti kinamisionero ni Pablo.” Innayonna: “Gapu ta adda iti nagsasabatan dagiti ruta ti baybay nga agturong iti Siria, Asia Menor, ken Grecia, agparang a ti Chipre ti kasayaatan a pangrugian dagiti agdaliasat a misionero.” Ngem rugrugi laeng dayta. Duapulo a siglo kalpasanna, nagtultuloy ti Nakristianuan a trabaho a panagmisionero, ken pudno a maikunan a ti naimbag a damag ti Pagarian ni Jehova ket literal a nakadanon “iti kaadaywan a paset ti daga.”​—Aramid 1:8.

[Mapa iti panid 20]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

CHIPRE

NICOSIA (Ledra)

Salamis

Pafo

Kourion

Amathus

Larnaca

KYRENIA MTS.

MESAORIA PLAIN

TROODOS MTS.

[Ladawan iti panid 21]

Babaen ti nasantuan nga espiritu, binulsek ni Pablo ti mangkukulam a ni Elimas bayat nga adda idiay Pafo