Pakasaritaan ti Biag

Panagtalek iti Naayat a Panangaywan ni Jehova

KAS INSALAYSAY NI ANNA DENZ TURPIN

“Nagadu la ti salsaludsodem!” siiisem a kinuna ni Nanang. Kas maysa nga ubing, nagadu ti saludsodko kadagiti dadakkelko. Ngem didak pulos inungtan gapu iti inuubing a kinausisak. Imbes ketdi, insurodak nga agrason ken mangngeddeng maibasar iti sinanay-Biblia a konsiensiak. Nagpateg dayta a pannakasanayko! Maysa nga aldaw idi agtawenak iti 14, inyadayo dagiti Nazi dagiti ipatpategko a nagannak, ket pulos a diak ida nakitan.

DAGITI nagannakko a da Oskar Denz ken ni Anna Maria ket nagnaed idiay Lörrach, maysa a siudad ti Alemania iti asideg ti beddeng ti Switzerland. Aktiboda iti politika idi agkabannuagda, ket am-ammo ken raraemen ida ti komunidad. Ngem idi 1922, di nagbayag kalpasan ti kasarda, binalbaliwan dagiti dadakkelko ti panangmatmatda iti politika ken dagiti kalatda iti biag. Nagadal iti Biblia ni Nanang iti tulong dagiti Estudiante ti Biblia, kas pannakaawag idi kadagiti Saksi ni Jehova, ket naragsakan a makaammo nga iyeg ti Pagarian ti Dios ti talna ditoy daga. Di nagbayag, nakipagadal kenkuana ni Tatang, ken rinugianda a tinabunuan dagiti gimong dagiti Estudiante ti Biblia. Ni Tatang inikkanna pay ni Nanang iti libro para iti panagadal iti Biblia, The Harp of God, kas pamaskuana iti dayta a tawen. Naipasngayak idi Marso 25, 1923, ket bugbugtongak nga anakda.

Anian a nagragsak a lagipen ti biagmi kas pamilia​—ti pannagnami iti adayo bayat ti kalgaw iti natalinaay a Black Forest ken dagiti panangisuro kaniak ni Nanang  no kasano ti agtagibalay! Malaglagipko pay la ti panagtakderna iti kosina bayat nga isursurona ti bassit a kosinerana. Kapatgan iti amin, insuro dagiti dadakkelko ti panagayat ken panagtalek ken ni Jehova a Dios.

Ti kongregasionmi ket buklen ti agarup 40 nga okupado a manangikasaba iti Pagarian. Nalaing dagiti dadakkelko a mangiruangan iti saritaan maipapan iti Pagarian. Gapu kadagiti dati nga aktibidadda iti komunidad, nalakada la nga asitgan dagiti sabsabali, ken nagsayaat ti panangtrato kadakuada dagiti umili. Idi agtawenak iti pito, tinarigagayak met ti mangasaba iti binalaybalay. Iti umuna nga aldaw a panangasabak, inikkannak ti kaduak iti sumagmamano a literatura, intudona ti maysa a balay, ket simple a kinunana, “Inka ket kitaem no kayatda daytoy.” Idi 1931, tinabunuanmi ti kombension dagiti Estudiante ti Biblia idiay Basel, Switzerland. Sadiay a nabautisaran dagiti dadakkelko.

Riribuk sa Panangikuspil

Nariribuk unay idi ti Alemania, ken agririnnanggas dagiti napolitikaan a grupo kadagiti kalsada. Maysa a rabii, nariingak gapu iti ikkis manipud iti kaarrubami. Dua a barito ti nangpapatay iti manongda babaen ti pagkaraid a tinidor agsipud ta dida kanunongan dagiti napolitikaan a panangmatmatna. Limmanlan met ti ibubusor kadagiti Judio. Iti eskuelaan, maysa a balasitang ti nabilin nga agtakder nga agmaymaysa iti suli gapu laeng ta isu ket maysa a Judio. Naasianak kenkuana, a diak impagarup a di agbayag mapasarak met no kasano ti mailaksid.

Idi Enero 30, 1933, nagbalin a chancellor ti Alemania ni Adolf Hitler. Manipud iti kaadayo nga agarup dua a bloke, nagbuyakami bayat a sibaballigi nga intag-ay dagiti Nazi ti bandera a swastika iti munisipio. Iti eskuelaan, ti narayray a maestrami insurona ti panangibalikasmi iti kablaaw a “Heil Hitler!” Impakaammok dayta ken ni Tatang iti kamalmanna. Nariribukan. “Saan a nasayaat dayta,” kinunana. “Pannakaisalakan ti kaipapanan ti ‘Heil.’ No usarentayo dayta a kablaaw, kaipapananna a bigbigentayo nga isu ti manangisalakan kadatayo imbes a ni Jehova. Panagkunak saan nga umiso dayta, ngem adda kenka no ania ti maiparbeng nga aramidem.”

Nangrugi a tratuendak dagiti kaeskuelaak a kas nailaksid gapu iti pangngeddengko a saan nga agsaludo ken ni Hitler. Kabilendak pay ti dadduma a lallaki no saan a kumitkita dagiti mannursuro. Nagsardeng met laeng ti panangriribukda kaniak, ngem uray dagiti gagayyemko kunada a pinaritan ida dagiti ammada a makilangen kaniak. Matmatandak kas dakkel a peggad.

 Dua a bulan sipud panagturay dagiti Nazi iti Alemania, pinaritanda dagiti Saksi ni Jehova yantangay ibilangda ida a pangta iti Estado. Dagiti armada ti Nazi rinikpanda ti Bethel idiay Magdeburg ken imparitda dagiti gimongmi. Ngem gapu ta agnanaedkami iti asideg ti beddeng, nangala ni Tatang iti permiso tapno makaballasiwkami iti beddeng a mapan idiay Basel, ket sadiay a nakigimongkami iti kada Domingo. Masansan nga imbagana a tarigagayanna a mataraonan met koma iti naespirituan dagiti kakabsat idiay Alemania tapno matulonganda nga agsagana agpaay iti masanguanan buyogen ti kinatured.

Napeggad a Panagpasiar

Kalpasan ti pannakairikep ti opisina idiay Magdeburg, ni Julius Riffel a dati nga agtartrabaho sadiay ti napan idiay ilina a Lörrach tapno mangorganisar iti nalimed a panangasaba. Dagus nga intukon ni Tatang ti tulongna. Kinapatangnakami ken ni Nanang ket inlawlawagna ti iyaannugotna a tumulong tapno maidanon iti Alemania dagiti naibatay-Biblia a literatura manipud Switzerland. Kinunana a napeggad unay dayta ket mabalin a maaresto iti aniaman nga oras. Saanna a kayat a pakaringgoranmi ti tumulong agsipud ta napeggad dayta kadakami. Ngem dagus a kinuna ni Nanang, “Tulonganka.” Kimmitada a dua kaniak, ket kinunak, “Tumulongak met kadakayo!”

Naggansilio ni Nanang iti bassit a bag a kas kadakkel ti magasin a Pagwanawanan. Ikabilna ti literatura iti maysa a bangir ti bag ket igansiliona tapno marikpan ti paglukatan ti bag. Nangaramid kadagiti nalimed a bulsa kadagiti kawes ni Tatang ken iti dua a pang-uneg a kawes ti padingpading nga usarenmi ken ni Nanang a pangidulinan kadagiti itugotmi a katulongan iti panagadal iti Biblia. Kada agballigi ti panangyawidmi iti nalimed a gamengmi, mabang-arankami iti kasta unay ket agyamankami ken ni Jehova. Idulinmi ti literatura iti attic ti balaymi.

Idi damo, saan a pulos a nagatap dagiti Nazi. Dida man la nagpalutpot wenno nagsukimat iti balay. Nupay kasta, inkeddengmi ti agusar iti senial a mangpakdaar kadagiti kapammatianmi no adda parikut​—4711, ti nagan ti maysa a nalatak a bangbanglo. No napeggad nga umayda iti balaymi, pakdaaranmi ida​—iti aniaman a pamay-an babaen dayta a numero. Kinuna pay kadakuada ni Tatang a kitaenda dagiti tawa iti salasmi sakbay a sumrekda iti balay. No nakalukat ti makannigid a tawa, kaipapananna nga adda parikut, ket masapul a pumanawda.

Idi 1936 ken 1937, nangipatungpal dagiti Gestapo iti adu a panangarestar ket rinibribu a Saksi ti imbalud ken impanda kadagiti kampo konsentrasion, a sadiay a sinagabada ti kaulpitan ken sadistiko a panangtrato. Ti sanga nga opisina idiay Bern, Switzerland, nangrugi nga agkalap kadagiti detalye ti pasamak, agraman ti dadduma a naipuslit manipud kadagiti kampo, para iti pannakaipablaak ti maysa a libro a naawagan Kreuzzug gegen das Christentum (Krusada a Maibusor iti Kristianidad), maysa a panangibutaktak iti krimen ti Nazi. Inaramidmi ti napeggad a trabaho a panangiballasiw kadagiti nalimed a report nga agturong idiay Basel. No naduktalan dagiti Nazi  nga agaw-awitkami kadagita a maiparit a dokumento, dagus la ketdi a maibaludkami. Nakasangitak bayat a basbasaek ti maipapan iti panagtuok dagiti kakabsatmi. Ngem saanak a nagbuteng. Nagtalekak nga aywanannak ni Jehova ken dagiti dadakkelko, dagiti kangrunaan a gagayyemko.

Nagturposak iti panageskuelak idi agtawenak iti 14 ken naaddaanak iti trabaho kas klerk iti maysa a paglakuan kadagiti rimienta. Masansan a malem ti Sabado wenno Domingo ti panagdaliasatmi a mangiballasiw kadagiti literatura, bayat ti kaawan ti trabaho ni Tatang. Iti promedio, aramidenmi dayta maminsan kada dua a lawas. Agparang a kaslakami met kadagiti dadduma a pamilia nga agpaspasiar bayat ti ngudo ti lawas, ket iti nganngani uppat a tawen, saandakami a pinasardeng wenno rinikisa dagiti guardia iti pagbeddengan​—ngem saan a kasta ti napasamak iti maysa nga aldaw idi Pebrero 1938.

Naduktalan!

Diak pulos malipatan ti reaksion ni tatangko idi makagtengkami iti pangalaanmi iti literatura iti asideg ti Basel ket nakitami ti dakkel a salansan ti literatura a nairanta kadakami. Yantangay naaresto ti maysa a pamilia a mensahero, adda kanayonan a libro nga awitenmi. Iti pagbeddengan, maysa nga opisial ti custom ti nagatap kadakami ket imbilinna a marikisakami. Idi masarakanda dagiti libro, tinutokannakami iti paltog bayat nga inturongnakami kadagiti nakaparada a lugan ti polis. Bayat ti panangilugan kadakami dagiti polis, pinetpetan ni Tatang ti imak ket inyarasaasna: “Dika manglipliput. Dimo dakdakamaten ti nagan ti siasinoman!” “Wen,” impatalgedko kenkuana. Idi nagsublikami idiay Lörrach, inyadayoda ti patpatgek nga ama. Ti naudi a pannakakitak kenkuana ket idi maiserrek iti pagbaludan.

Iti uneg ti uppat nga oras, uppat a Gestapo ti nangpalutpot kaniak, a pilpilitendak a mangibaga kadagiti nagan ken adres dagiti dadduma a Saksi. Idi nagkedkedak, nakapungtot ti maysa nga opisial ket impangtana, “Adda dadduma a pamay-anmi tapno agsaoka!” Awan ti aniaman nga impudnok. Kalpasanna, impandakami ken ni Nanang iti pagtaenganmi, ket nagsukimatda sadiay iti kaunaan a gundaway. Imbaludda ni nanangko ket impandak iti poder ti ikitko, a saanda nga ammo a maysa met a Saksi. Nupay napalubosanak a mapan agtrabaho, uppat a Gestapo a lallaki iti lugan a nagparada iti sango ti balay ti mangsipsiput iti amin a tignayko bayat a maysa a polis ti nagpatrolia iti bangketa.

Sumagmamano nga aldaw kalpasanna, bayat ti pangngaldaw, rimmuarak iti balay ket nakitak ti maysa a nakabisikleta a balasang nga agturong kaniak. Bayat nga umas-asideg, napaliiwko nga adda ibatona kaniak a papel. Sinippawko dayta ket dagus a tinaliawko no nakita dagiti Gestapo ti inaramidko. Imbag laengen ta iti dayta a kanito, dida kumitkita kaniak bayat ti panagkakatawada!

Insurat ti kabsat a babai a mapanak iti lugar dagiti dadakkelna bayat ti agmatuon. Ngem gapu iti panangsipsiput kaniak dagiti Gestapo, apay koma a pagpeggadek dagiti dadakkelna? Kimmitaak kadagiti uppat nga ahente ti Gestapo iti lugan sa kalpasanna iti polis nga agpatpatrolia iti kalsada. Diak ammo no ania ti aramidek, isu a sipapasnek nga inkararagko a tulongannak ni Jehova. Pagammuan, nagturong ti polis iti lugar ti Gestapo ket nakitungtong kadakuada. Kalpasanna, naglugan ket pimmanawda!

Apag-isu met a simmangpet ti ikitko. Limbesen ti matuon. Binasa ni ikitko ti surat ket kinunana a masapul a mapankami iti balay kas naibilin, a namnamaenna nga inyurnos dagiti kakabsat ti panangipanda kaniak idiay Switzerland. Idi simmangpetkami, inyam-ammo kaniak ti pamilia ti maysa a lalaki, ni Heinrich Reiff. Kinunana a maragsakan ta natalged a nakapanawak ken immay tapno tulongannak nga aglibas a mapan idiay Switzerland. Inikkannak iti kagudua oras a makisinnarak kenkuana iti kakaykaywan.

Biag ti Naidestiero

Agluluaak idi agkitakami ken ni Kabsat Reiff ta nasakit ti nakemko a mangpanaw kadagiti dadakkelko. Nagpartak dagiti pasamak. Kalpasan ti sumagmamano a makapadanag a kanito, kimmuyogkami iti maysa a grupo dagiti turista ket sitatalged a binallasiwmi ti pagbeddengan ti Switzerland.

 Idi simmangpetkami iti sanga nga opisina idiay Bern, naammuak a dagiti kakabsat sadiay ti nangyurnos iti panaglibasko. Siaasi nga inikkandak iti pagyanan. Nagtrabahoak iti kosina, a tinagiragsakko unay. Ngem nagrigat la ketdin ti mayadayo, a diak ammo no ania ti mapasamak kadagiti dadakkelko, nga agpada a nasentensiaan a maibalud iti dua a tawen! No dadduma, malapunosak iti leddaang ken danag, ket agpupokak iti banyo tapno agsangit. Ngem regular a nakisinnuratak kadagiti dadakkelko, ket pinaregtadak nga agtalinaed a nasungdo.

Gapu iti pannakatignayko iti mapagulidanan a pammati dagiti dadakkelko, indedikarko ti biagko ken ni Jehova ket nabautisaranak idi Hulio 25, 1938. Kalpasan ti maysa a tawenko iti Bethel, nagtrabahoak idiay Chanélaz, maysa a lugar ti agrikultura a ginatang ti sanga nga opisina ti Switzerland tapno pagalaan iti pagtaraon ti pamilia ti Bethel ken pagnaedan dagiti kakabsat a naglibas gapu iti pannakaidadanes.

Idi agngudo idi 1940 ti sentensia kadagiti dadakkelko, kinuna dagiti Nazi a mawayawayaandan no tallikudanda ti pammatida. Sinalimetmetanda ti pammatida ket naipanda kadagiti kampo konsentrasion, ni Tatang idiay Dachau ken ni Nanang idiay Ravensbrück. Idi tiempo ti lam-ek ti 1941, ni Nanang ken dagiti dadduma a babbai a Saksi iti kampo nagkedkedda nga agtrabaho para iti militaria. Kas pannusa, 3 nga aldaw ken 3 a rabii a pinaktakderda ida iti lam-ek, kalpasanna naipupokda kadagiti nasipnget a selda ken 40 nga aldaw a nakirang ti taraonda. Kalpasanna, nasapsaplitda. Natay ni Nanang idi Enero 31, 1942, tallo a lawas kalpasan ti nakaro a pannakakabkabil.

Manipud Dachau, nayakar ni Tatang idiay Mauthausen idiay Austria. Iti dayta a kampo, sistematiko a pinapatay dagiti Nazi dagiti balud babaen ti bisin ken nadagsen a trabaho. Innem a bulan kalpasan a natay ni Nanang, dagiti Nazi pinapatayda ni Tatang babaen ti naiduma a pamay-an​—medikal nga eksperimento. Dagiti doktor iti kampo inggagarada nga inakaran iti tuberculosis dagiti balud kas eksperimento. Kalpasanna, naineksionan dagiti balud iti makadangran iti puso a nakatayanda. Ti opisial a rekord kunana a natay ni Tatang gapu iti “nakapuy a piskel ti puso.” Agtawen idi iti 43. Sako la naammuan ti nakaam-ames a panangpapatayda kenkuana sumagmamano a bulan kalpasanna. Agingga ita, makaluaak no malagipko ti napagteng dagiti dadakkelko. Kaskasdi, agingga ita, maliwliwaak ta ammok a natalged da Nanang ken Tatang iti denna ni Jehova yantangay naparaburanda iti nailangitan a biag.

Kalpasan ti Gubat Sangalubongan II, naaddaanak iti pribilehio a tumabuno iti maika-11 a klase ti Watchtower Bible School of Gilead idiay New York. Anian a rag-o ti maipamaysa iti panagadal iti Kasuratan iti uneg ti lima a bulan! Iti panagturposko idi 1948, naibaonak idiay Switzerland tapno agserbiak kas misionera. Di nagbayag kalpasanna, naam-ammok ni James L. Turpin, maysa a matalek a kabsat a nagturpos iti maikalima a klase ti Gilead. Idi damo a maipasdek ti sanga nga opisina idiay Turkey, ni James ti nagserbi kas  manangaywan. Nagkasarkami idi Marso 1951, ket di nagbayag kalpasanna, naammuanmi nga aginawak! Immakarkami idiay Estados Unidos ket sadiay nga impasngayko iti daydi a Disiembre ti anakmi a babai a ni Marlene.

Kadagiti amin a tawtawen, tinagiragsakmi ken ni Jim ti kasta unay a rag-o iti serbisio ti Pagarian. Maragsakanak no malagipko ti maysa nga estudiante ti Biblia, agtutubo a Tsino a babai nga agnagan Penny, a pagaayatna unay ti agadal iti Biblia. Nagpabautisar ket nagkasarda idi agangay ken ni Guy Pierce, nga agserserbi ita kas kameng ti Bagi a Manarawidwid dagiti Saksi ni Jehova. Dagiti kasta nga ing-ingungoten ti timmulong kaniak tapno maep-ep ti iliwko kadagiti dadakkelko.

Idi rugrugi ti 2004, idiay Lörrach nga ili dagiti dadakkelko, dagiti kakabsat ket nangibangon iti maysa a baro a Kingdom Hall idiay Stich Street. Kas panangbigbig iti naaramidan dagiti Saksi ni Jehova, inkeddeng ti konsilio ti siudad a baliwan ti nagan ti kalsada iti Denzstraße (Denz Street) kas panangpadayaw kadagiti dadakkelko. Iti lokal a pagiwarnak, ti Badische Zeitung, iti paulo a “Pakalaglagipan ti Napapatay nga Agassawa a Denz: Baro a Nagan ti Kalsada,” kunana a dagiti dadakkelko “napapatayda iti kampo konsentrasion bayat ti Third Reich gapu iti pammatida.” Diak ninamnama dayta a tignay ti konsilio ti siudad ngem makaparagsak unay dayta a panagbalbaliw dagiti pasamak.

Masansan nga ibaga ni Tatang a masapul nga agplanotayo a nasakbay a kasla saan pay a dumteng ti Armagedon iti panawentayo ngem masapul nga agbiagtayo a kasla dumtengen dayta inton bigat​—nagpateg a balakad a kanayon nga inkagumaak nga iyaplikar. Saan a kanayon a nalaka a timbengen ti panaganus ken nagagar a panangpadpadaan, nangruna ta kanayonak la nga adda iti pagtaengan gapu iti kinabaketkon. Ngem diak pulos pinagduaduaan ti kari ni Jehova kadagiti amin a matalek nga adipenna: “Agtalekka ken Jehova buyogen ti isuamin a pusom . . . Isu imutektekam iti amin a daldalanmo, ket isu palintegennanto dagiti danam.”​—Proverbio 3:5, 6.

[Kahon/Ladawan iti panid 29]

AGKAKAPATEG NGA EBKAS MANIPUD ITI NAPALABAS

Maysa a babai manipud iti medio adayo a purok ti nagbisita iti Lörrach idi dekada 1980. Iti daydi a tiempo, ipan dagiti umili dagiti dida tarigagayan a sanikua iti maysa a lugar iti publiko tapno makita dagiti tattao ket alaenda ti kayatda. Nakita ken inyawid daytoy a babai ti maysa a kahon ti alikamen a pagdait. Idi agangay, iti kaunggan ti kahon, nasarakanna ti sumagmamano a retrato ti maysa a balasitang ken sursurat iti pagsuratan a papel ti kampo konsentrasion. Naginteres unay ti babai kadagiti sursurat ken kayatna a maammuan no siasino ti balasitang a nasallapid ti buokna.

Maysa nga aldaw idi 2000, nabasa ti babai ti maysa nga artikulo iti pagiwarnak maipapan iti maysa a historikal a pabuya idiay Lörrach. Dineskribir ti artikulo ti historia dagiti Saksi ni Jehova idi tiempo ti Nazi, agraman ti pamiliami. Naiparang dagiti ladawanko kas agtutubo. Idi mairupaanna dagita, kinasarita ti babai ti agiwarwarnak ket imbagana ti maipapan kadagiti surat​—nga agdagup iti 42! Sumagmamano a lawas kalpasanna, naipaima kaniak dagita. Kadagita a sursurat dagiti dadakkelko, nailanad ti kanayon a panangdamagda iti ikitko maipapan kaniak. Di pulos bimmaaw ti naayat a pannakaseknanda kaniak. Pakasdaawak unay a naitalimeng dagitoy a sursurat ket nasarakan kalpasan ti nasurok nga 60 a tawen!

[Dagiti Ladawan iti panid 25]

Nasinasina ti naragsak a pamiliami idi nagturay ni Hitler

[Credit Line]

Hitler: Rinetrato ti U.S. Army

[Dagiti Ladawan iti panid 26]

1. Ti opisina ti Magdeburg

2. Inaresto ti Gestapo ti rinibu a Saksi

[Ladawan iti panid 28]

Naragsakkami unay ken ni Jim gapu iti serbisiomi iti Pagarian