Umiso ken Di Umiso​—Kasanoka a Mangngeddeng?

SIASINO ti addaan autoridad a mangipasdek kadagiti pagalagadan no ania ti umiso ken di umiso? Rimsua dayta a saludsod idi rugrugi ti pakasaritaan ti tao. Sigun iti Genesis a libro ti Biblia, ti Dios inawaganna ti maysa a kayo iti minuyongan ti Eden kas “ti kayo ti pannakaammo iti naimbag ken dakes.” (Genesis 2:9) Binilin ti Dios ti umuna nga agassawa a saanda a mangan iti bunga dayta a kayo. Ngem ti kabusor ti Dios, ni Satanas a Diablo, imbagana a no manganda iti dayta a kayo, “sigurado a maluktan” dagiti matada ken ‘sigurado nga agbalinda a kas iti Dios, a makaammo iti naimbag ken dakes.’​—Genesis 2:16, 17; 3:1, 5; Apocalipsis 12:9.

Kasapulan a mangngeddeng da Adan ken Eva​—surotenda dagiti pagalagadan ti Dios iti naimbag ken dakes wenno surotenda ti bukodda a pagalagadan? (Genesis 3:6) Pinilida ti agsukir iti Dios ket nanganda iti bunga ti kayo. Ania ti impamatmat dayta a simple a tignay? Babaen ti panagkedkedda a mangraem  kadagiti pagannurotan nga impasdek kadakuada ti Dios, imparangarangda a pagimbaganda ken dagiti annakda no isuda ti mangikeddeng kadagiti bukodda a pagalagadan no ania ti umiso ken di umiso. Kasano kaballigi itan ti sangatauan iti panangikagumaanda nga agtignay a kas dios babaen ti panangipasdekda kadagiti bukodda a pagalagadan?

Agduduma a Kapanunotan

Kalpasan ti panangrepasona iti sursuro dagiti nalatak a pilosopo kadagiti naglabas a siglo, kuna ti Encyclopædia Britannica a manipud idi tiempo ti Griego a pilosopo a ni Socrates agingga iti maika-20 a siglo, “maulit-ulit ti panagdedebate no ania a talaga ti kinaimbag ken no ania ti pagalagadan ti umiso ken di umiso.”

Kas pagarigan, dagiti Sofista ket maysa a prominente a grupo dagiti Griego a mannursuro idi maikalima a siglo K.K.P. Insuroda a ti kaaduan a kapanunotan ti mangikeddeng kadagiti pagalagadan no ania ti umiso ken di umiso. Kinuna ti maysa kadagita a mannursuro: “Iti maysa a siudad, mamatmatan nga umiso ken naimbag ti aniaman a banag la ketdi ta kasta ti panangmatmat ti kaaduan nga umili.” No maibatay iti dayta a pagalagadan, ni Jodie, a nadakamat iti umuna nga artikulo, maiparbeng a tagikuaenna ti kuarta, yantangay kasta ti kayat nga aramiden ti kaaduan iti komunidad, wenno ‘siudadna.’

Naiduma ti panangmatmat ni Immanuel Kant, maysa a nalatak a pilosopo idi maika-18 a siglo. Kuna ti pagiwarnak nga Issues in Ethics: “Ni Immanuel Kant ken dagiti dadduma a kas kenkuana . . . inggunamgunamda ti kalintegan ti indibidual nga agpili iti kayatna.” Maibasar iti pilosopia ni Kant, saan la ketdi a labsingen ni Jodie ti kalintegan dagiti sabsabali, adda kenkuana a mangikeddeng no ania ti aramidenna. Saan a rumbeng nga agpaimpluensia iti panangmatmat ti kaaduan iti panangikeddengna kadagiti pagalagadanna.

Kasano ngarud a tinaming ni Jodie ti parikut a nakaipasanguanna? Inaramidna ti maikatlo a pagpilian. Inyaplikarna ti pannursuro ni Jesu-Kristo, nga addaan kadagiti moral a pagalagadan nga agpadpada a padayawan dagiti Kristiano ken di Kristiano. Insuro ni Jesus: “Amin a bambanag, ngarud, a kayatyo nga aramiden kadakayo dagiti tattao, masapul a kasta met ti aramidenyo kadakuada.” (Mateo 7:12) Nasdaaw ti kliente ni Jodie idi inyawatna ti $82,000. Idi mayimtuod no apay a saanna a tinagikua, inlawlawag ni Jodie nga isu ket maysa kadagiti Saksi ni Jehova ket kinunana: “Saanko a kuarta dayta.” Sipapasnek a tinungpal ni Jodie ti sasao ni Jesus a nairekord iti Biblia iti Mateo 19:18: “Dika agtakaw.”

Mapagtalkan Kadi a Giya ti Kapanunotan ti Kaaduan?

Nalabit nga ibaga ti dadduma a tattao a maag ni Jodie gapu iti panagbalinna a napudno unay. Ngem saan a mapagtalkan a giya ti kapanunotan ti kaaduan. Kas pagarigan, no nagnaedka iti kagimongan a patien ti kaaduan a saan a dakes ti panangisakripisio iti anak, kas naisuro kadagiti dadduma a naglabas a kagimongan, pagibatayan kadi dayta tapno matmatan nga umiso dayta nga aramid? (2 Ar-ari 16:3) No ngay nayanakka iti kagimongan a mangmatmat iti kanibalismo kas naimbag nga aramid? Kayatna kadi a sawen a saan a dakes ti pannangan iti lasag ti tao? Saan a gapu ta ar-aramiden ti kaaduan ti maysa nga aramid ket makunan nga umiso dayta. Nabayagen a nagballaag ti Biblia maibusor iti dayta a silo, a kunkunana: “Dika sumurot iti bunggoy maipaay kadagiti dakes a panggep.”​—Exodo 23:2.

 Tinukoy ni Jesu-Kristo ti sabali pay a rason no apay a nasken ti agannad iti panangsurot iti kapanunotan ti kaaduan kas giya iti panangikeddeng no ania ti umiso ken di umiso. Imbutaktakna ni Satanas kas “ti agturay iti lubong.” (Juan 14:30; Lucas 4:6) Us-usaren ni Satanas ti pannakabalinna a mangallilaw “iti intero a mapagnaedan a daga.” (Apocalipsis 12:9) Gapuna, no ikeddengmo dagiti pagalagadam mainaig iti umiso ken di umiso sigun iti sursuroten ti kaaduan, mabalin a sursurotem ti panangmatmat ni Satanas iti moralidad, ket nabatad a pakaisagmakan dayta.

Mapagtalkam Kadi Dagiti Bukodmo a Pangngeddeng?

No kasta, rumbeng kadi a ti indibidual ti mangikeddeng no ania ti umiso ken di umiso? Kuna ti Biblia: “Dika agkammatalek iti bukodmo a pannakaawat.” (Proverbio 3:5) Apay a saan? Gapu ta tinawid ti amin a tattao ti maysa a dakkel a pagkapuyan a mabalin a mangballikug iti pangngeddengda. Idi nagrebelde da Adan ken Eva maibusor iti Dios, sinurotda dagiti pagalagadan ti managimbubukodan a mangliliput a ni Satanas ket isu ti pinilida kas ti naespirituan nga amada. Idi agangay, impatawidda iti kaputotanda ti maysa a kababalin ti sangatauan​—ti manangallilaw a puso a makabigbig iti naimbag ngem agannayas nga agaramid iti dakes.​—Genesis 6:5; Roma 5:12; 7:21-24.

Iti panangilawlawagna iti etika, kuna ti Encyclopædia Britannica: “Saan a pagsiddaawan no dagiti tattao ammoda ti naimbag a rumbeng nga aramidenda ngem kaskasdi nga aramidenda ti bukodda a pagayatan. Dakkel a parikut iti Lumaud no kasano a maipaayan dagiti kasta a tattao kadagiti pagibatayan iti panagaramid iti naimbag.” Kastoy ti siuumiso a panangibaga ti Biblia: “Ti puso nagulgulib ngem iti aniaman a banag ket desperado. Siasino ti makaammo iti dayta?” (Jeremias 17:9) Talkem kadi ti maysa a tao a mabigbigbig a manangallilaw ken desperado?

Mabalin nga uray dagidiay di mamati iti Dios addaanda iti kapasidad nga agtignay buyogen ti moral a kinapalungdo ken maaddaan kadagiti praktikal ken nadayaw a moral a pagannurotan. Ngem masansan a dagiti natan-ok a prinsipio dagiti pagannurotanda iyan-anninawda laeng dagiti moral a pagalagadan ti Biblia. Nupay dagiti kasta a tattao dida patien ti kaadda ti Dios, iparangarang dagiti kapanunotanda nga addaanda iti nainkasigudan a kapasidad a mangyanninaw iti personalidad ti Dios. Dayta ti mangpaneknek iti kuna ti Biblia nga idi punganay naparsua ti tao “iti ladawan ti Dios.” (Genesis 1:27; Aramid 17:26-28) Kuna ni apostol Pablo: “Isuda dagiti mismo a mangiparangarang ti banag ti linteg a maisurat iti puspusoda.”​—Roma 2:15.

Siempre, saan laeng a ti panangammo iti umiso ti kasapulan; kasapulan pay ti maaddaan iti moral a bileg tapno aramiden ti umiso. Kasano a mapatanor ti maysa ti kasapulan a moral a bileg? Yantangay ti puso ti mangtignay iti maysa a tao, ti panangsukay iti panagayat iti Autor ti Biblia, ni Jehova a Dios, makatulong iti maysa a tao tapno mapatanorna dayta a bileg.​—Salmo 25:4, 5.

Pananggun-od iti Bileg nga Agaramid iti Naimbag

Ti umuna nga addang tapno masursuro nga ayaten ti Dios isu ti panangammo iti kinarasonable ken kinapraktikal dagiti bilinna. “Daytoy ti kaipapanan ti ayat iti Dios,” kuna ni apostol Juan, “a tungpalentayo dagiti bilinna; ket kaskasdi a dagiti bilinna saanda a makapadagsen.” (1 Juan 5:3) Kas pagarigan, naglaon ti Biblia iti praktikal a balakad a makatulong kadagiti agtutubo a mangilasin no ania ti umiso ken di umiso iti panangikeddengda no rumbeng nga uminumda iti arak, agdroga, wenno makidenna sakbay ti kasar. Ti Biblia matulonganna dagiti agassawa a mangtinong no kasano a risutenda dagiti dida pagkinnaawatan, ken makaipaay kadagiti pagannurotan a makatulong kadagiti nagannak iti panangpadakkel kadagiti annakda. * No mayaplikar dagiti  moral a pagalagadan ti Biblia, makagunggona dayta agpadpada kadagiti agtutubo ken nataengan, aniaman ti kasasaad ti biagda, natun-oyda nga adal, wenno kulturada.

No kasano a ti pannangan kadagiti nasustansia a taraon papigsaennaka nga agtrabaho, ti panangbasa iti Sao ti Dios pabilgennaka nga agbiag maitunos kadagiti pagalagadanna. Dagiti sasao ti Dios ket inyarig ni Jesus iti tinapay a mangsustiner iti biag. (Mateo 4:4) Kinunana pay: “Ti taraonko isu ti panangaramidko iti pagayatan daydiay nangibaon kaniak.” (Juan 4:34) Babaen ti pannanganna iti naespirituan a taraon, nabaelan ni Jesus a sinaranget dagiti sulisog ken nakaaramid kadagiti nainsiriban a pangngeddeng.​—Lucas 4:1-13.

No damo, nalabit a marigatanka a mangipauneg kadagiti naespirituan a taraon manipud iti Sao ti Dios ken mangsurot kadagiti pagalagadanna. Ngem lagipem nga idi ubingka, mabalin a saanmo a kayat ti raman ti nasustansia a taraon. Tapno dumakkel a napigsa, masapul a sursuruem ti mangan kadagita a taraon. Umasping iti dayta, mabalin a kasapulam ti sumagmamano a tiempo sakbay a mapatanormo ti tarigagay a mangsurot kadagiti pagalagadan ti Dios. No agtultuloyka, maparayraymo ti panangipategmo kadagita ket bumilegka iti naespirituan. (Salmo 34:8; 2 Timoteo 3:15-17) Masursurom ti agtalek ken ni Jehova ket matignayka nga ‘agaramid iti naimbag.’​—Salmo 37:3.

Mabalin a saanka a maipasango iti situasion a kas iti naipasango ken ni Jodie. Nupay kasta, inaldaw a maipasangoka kadagiti babassit ken dadakkel a panagdesision nga agaramid iti naimbag. Gapuna, idagadag kenka ti Biblia: “Agtalekka ken Jehova buyogen ti isuamin a pusom ket dika agkammatalek iti bukodmo a pannakaawat. Isu imutektekam iti amin a daldalanmo, ket isu palintegennanto dagiti danam.” (Proverbio 3:5, 6) Ti panagsursurom nga agtalek ken ni Jehova ket saanmo laeng a pagimbagan ita no di ket luktanna pay ti gundaway tapno agbiagka nga agnanayon, agsipud ta ti dana ti kinatulnog ken ni Jehova a Dios mangiturong iti biag.​—Mateo 7:13, 14.

[Footnote]

[Blurb iti panid 6]

Ti kapanunotan ti kaaduan ket mabalin nga impluensia dagiti di makita a puersa

[Dagiti Ladawan iti panid 5]

Iti intero a historia, nagdedebatean dagiti pilosopo ti isyu maipapan iti umiso ken di umiso

SOCRATES

KANT

CONFUCIUS

[Credit Lines]

Kant: Manipud iti libro a The Historian’s History of the World; Socrates: Manipud iti libro nga A General History for Colleges and High Schools; Confucius: Sung Kyun Kwan University, Seoul, Korea

[Dagiti Ladawan iti panid 7]

Ti Biblia saannatayo laeng a tulongan a mangamiris no ania ti umiso ken di umiso no di ket tignayennatayo pay a mangaramid iti umiso