Mari​—Nagkauna a Reyna iti Desierto

“KASLA agkalkallautang ti riknak idi simmangpetak iti siledko iti dayta a rabii kalpasan a nagragragsakkami kadagiti kakaduak gapu iti nasayaat a gasatmi,” nalagip ti Pranses nga arkeologo a ni André Parrot. Idi Enero ti 1934, iti Tell Hariri, iti asideg ti bassit nga ili ti Abu Kemal iti Eufrates idiay Syria, adda nakabakab da Parrot ken dagiti kakaduana nga estatua nga addaan iti kastoy nga inskripsion: “Lamgi-Mari, ari ti Mari, nangato a padi ti Enlil.” Naragsakanda iti nadiskubreda.

Nasarakan met laengen ti siudad ti Mari! Ania ti paginteresan dagiti mangad-adal iti Biblia iti dayta a takuat?

Apay a Makapainteres?

Nupay nadakamat kadagiti nagkauna a teksto ti kaadda ti Mari, saan nga ammo ti eksakto a lokasionna. Sigun kadagiti eskriba ti Sumeria, ti Mari ti sentro ti dinastia a nangituray idi iti intero a Mesopotamia. Naibangon ti Mari kadagiti pantar ti Eufrates, kadagiti nagsasapalan dagiti kalsada a ruta ti negosio a mamagsilpo iti Gulpo ti Persia ken ti Asiria, Mesopotamia, Anatolia, ken ti Kosta ti Mediteraneo. Dagiti produkto a kas iti kayo, metal, ken bato​—a manmano iti Mesopotamia​—ket naiserrek iti siudad. Dagiti buis kadagitoy a produkto ti nangpabaknang iti Mari, a nangpatibker iti turayna iti rehion. Ngem nagpatingga dayta a panangdominar idi a ni Sargon ti Akkad pinarmekna ti Siria.

 Iti agarup 300 a tawen kalpasan ti panangparmek ni Sargon, nagsasaruno ti militar a gobernador a nangituray iti Mari. Iti sidong ti turayda, medio nagsubli ti kinarang-ay ti siudad. Ngem idi tiempo ti naudi a nangituray kenkuana, ni Zimri-Lim, kimmapuy ti bileg ti Mari. Inkagumaan ni Zimri-Lim a pagkaykaysaen ti imperiona babaen ti nagsasaruno a namilitariaan a panangparmek, pannakialiansa babaen ti tulag ken pannakiasawa. Ngem idi agarup 1760 K.K.P., ni Ari Hammurabi iti Babilonia pinarmek ken dinadaelna ti siudad, a namagpatingga iti inawagan ni Parrot a “maysa kadagiti karang-ayan a sibilisasion iti nagkauna a lubong.”

Idi a dagiti bunggoy ni Hammurabi dinadaelda ti Mari, di inggagara a dakkel ti naitulongda kadagiti moderno-aldaw nga arkeologo ken historiador. Iti panangrebbada kadagiti pader a naaramid kadagiti di naluto a pitak a ladrilio, adda dagiti pasdek a ginaburanda iti kangato a 15 a metro kadagiti dadduma a lugar, isu a naitalimeng dagitoy iti makadadael nga epekto ti paniempo. Nakabakab dagiti arkeologo dagiti rebba dagiti templo ken palasio, agraman dagiti adu a banag nga aramid idi ugma ken rinibu a kitikit a nangipaay iti impormasion mainaig iti nagkauna a sibilisasion.

Apay a paginteresantayo dagiti rebba ti Mari? Usigenyo ti kaaldawan ni patriarka nga Abraham. Naipasngay ni Abraham idi tawen 2018 K.K.P., 352 a tawen kalpasan ti dakkel a Layus. Maikasangapulo a kaputotan idi manipud ken ni Noe. Kas imbilin ti Dios, pinanawan ni Abraham ti Ur a dimmakkelanna a siudad, ket napan idiay Haran. Idi tawen 1943 K.K.P., idi agtawen ni Abraham iti 75, pinanawanna ti Haran tapno mapan iti daga ti Canaan. “Ti iyaakar ni Abraham manipud Ur agturong iti Jerusalem [idiay Canaan] ket napasamak idi tiempo ti Mari,” kuna ti Italiano nga arkeologo a ni Paolo Matthiae. Napateg ngarud ti pannakasarak iti Mari agsipud ta matulongannatayo a mangiladawan iti panunottayo ti lubong a nagbiagan ni Abraham, ti matalek nga adipen ti Dios. *​—Genesis 11:10–12:4.

Ania ti Ipalgak Dagiti Rebba?

Narang-ay ti relihion idiay Mari a kas met laeng iti dadduma a paset ti Mesopotamia. Naibilang a pagrebbengan ti tao ti agserbi kadagiti didiosen. Kanayon a naikabilangan ti pagayatan dagiti didiosen sakbay a maaramid ti dadakkel a panagdesision. Nasarakan dagiti arkeologo ti tedda ti innem a templo. Karaman kadagita ti Templo Dagiti Leon (nga ibilang ti dadduma kas daydi templo ni Dagan, ti Dagon iti Biblia) ken dagiti santuario ni Ishtar, ti diosa ti kinabunga, agraman ti santuario ni Shamash a dios-init. Dagitoy a templo ket sigud a naglaon iti estatua dagiti didiosen a nakaiturongan dagiti daton ken ar-araraw. Dagiti deboto nangikabilda kadagiti agkarkararag a nakaisem a ladawanda kadagiti pagtugawan, gapu ta patienda a dagiti ladawanda ti mangpapaut iti panagdayawda. Kinuna ni Parrot: “Ti estatua, a mayasping iti kandela nga us-usaren dagiti  Katoliko iti panagdayawda nupay iti nabilbileg a pamay-an, ket kinapudnona nagserbi kas sandi ti manamati.”

Ti naisangsangayan unay a natakuatan kadagiti rebba ti Tell Hariri ket dagiti rebbek ti dadakkel a pasdek ti palasio, a nabigbig babaen ti nagan ti naudi a nagnaed iti dayta, ni Ari Zimri-Lim. Ti Pranses nga arkeologo a ni Louis-Hugues Vincent dineskribirna dayta kas “ti saniata ti nagkauna nga arkitektura ti Oriente.” Saklawenna ti nasurok a 2.5 nga ektaria, ken naglaon dayta iti agarup 300 a siled ken paraangan. Uray idi ugma, daytoy a palasio ket maibilangen a maysa kadagiti pagsidsiddaawan iti lubong. “Agdindinamag dayta,” inkomento ni Georges Roux iti librona nga Ancient Iraq, “ta ti Ari ti Ugarit, iti kosta ti Siria, saan a nagalikaka a nangibaon iti anakna a lalaki nga agdaliasat iti 600 a kilometro tapno laeng mabisitana ‘ti balay ni Zimri-Lim.’”

Sakbay a madanon ti nalawa a paraangan, sumrek dagiti bisita iti nasarikedkedan a palasio babaen ti maysa laeng a pagserkan nga adda torre iti agsumbangirna. Manipud iti tronona iti nangato a plataporma, ni Zimri-Lim a naudi nga ari ti Mari ti mangkonkontrol kadagiti aktibidad ti militar, komersio, ken gobierno, mangipaulog kadagiti sentensia, ken umawat kadagiti bisita ken embahador. Adda dagiti siled para kadagiti bisita, a regular a kainum ken kapangan ti ari bayat dagiti nabuslon a padaya. Dagiti taraon ket pakaibilangan ti letson, tinuno, naidalangadang, wenno naanger a karne ti baka, karnero, gasela, ikan, ken manok​—a maidasar amin agraman ti nagasang a sarsa ti bawang ken nadumaduma a natnateng ken keso. Dagiti dulse ket pakaibilangan ti  presko, napakebbet, wenno naasukaran a prutas ken keyk iti nagduduma a sukog. Tapno maep-ep ti pannakawawda, maikkan dagiti bisita iti serbesa wenno arak.

Adda pay dagiti pasilidad iti palasio para iti sanitasion. Adda dagiti nakabakab a nadamili a pagdigusan ken awan pagtugawanna a kasilias. Dagiti suelo ken makimbaba a diding dagitoy a siled ket napalitadaan iti bitumen kas proteksion. Agayus dagiti nausar a danum babaen kadagiti ladrilio a sayugan, ken mabalin pay laeng nga usaren dagiti damili a tubo a naproteksionan iti bitumen uray kalpasan ti agarup 3,500 a tawen. Idi nakaptan iti makapapatay a sakit ti tallo a babbai manipud iti pagtaengan ti ari, nainget dagiti naipaulog a pammilin. Maikuarentina ti kasta a masakit a babai. “Awan ti uminom iti kopana, mangan iti lamisaanna, agtugaw iti tugawanna.”

Ania ti Maadaltayo Kadagiti Artsibo?

Ni Parrot ken ti grupona nakasarakda iti 20,000 a tapi a cuneiform a naisurat iti pagsasao ti Akkad. Adda dagiti tapi nga addaan kadagiti sursurat ken teksto mainaig iti administrasion ken ekonomia. Kadagitoy nga artsibo, kakatlo laeng ti naipablaak. Nupay kasta, naglaonda iti 28 a tomo. Ania ti pategda? “Sakbay ti pannakadiskubre dagiti artsibo ti Mari,” kuna ni Jean-Claude Margueron, direktor ti Mari Archaeological Mission, “awan a pulos ti ammomi iti pakasaritaan, institusion, ken inaldaw a biag iti Mesopotamia ken Siria iti rugrugi ti maikadua a siglo. Ngem gapu kadagitoy a tapi, nagbalin a posible ti pannakaisurat ti historia.” Kas inkomento ni Parrot, dagiti artsibo “ipalgakda dagiti di ninamnama a nagpadaan dagiti tattao a tuktukoyenda ken ti dakamaten kadatayo ti Daan a Tulag maipapan iti tiempo dagiti Patriarka.”

Dagiti tapi iti Mari lawaganda met ti dadduma a salaysay ti Biblia. Kas pagarigan, dagiti tapi ipasimudaagda a ti panangtagikua kadagiti assawa ken kamalala ti kabusor ket “kadawyan nga aramid dagiti monarka.” Saanen a baro idi ti imbalakad ti manangliput a ni Ahitofel a makirelasion ni Absalom kadagiti kamalala ni Ari David nga amana.​—2 Samuel 16:21, 22.

Addan ti 41 a panagkabakab dagiti arkeologo iti Tell Hariri sipud idi 1933. Ngem walo pay la ti nasukimat kadagiti 110 nga ektaria ti Mari. Adu la ketdi ti makapainteres a madiskubre pay iti Mari, ti nagkauna a reyna ti desierto.

[Footnote]

[Mapa iti panid 10]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

Gulpo ti Persia

Ur

MESOPOTAMIA

Eufrates

MARI

ASIRIA

Haran

ANATOLIA

CANAAN

Jerusalem

Baybay Mediteraneo (Dakkel a Baybay)

[Ladawan iti panid 11]

Iti daytoy a dokumento, ni Ari Iahdun-Lim ti Mari impasindayagna dagiti nagapuananna a panagbangon

[Ladawan iti panid 11]

Natakuatan ti lugar ti Mari gapu iti pannakadiskubre iti daytoy nga estatua ni Lamgi-Mari

[Ladawan iti panid 12]

Ti agkarkararag a ni Ebih-Il, ti superintendente ti Mari

[Ladawan iti panid 12]

Ti podium iti palasio, a mabalin a nagsaadan ti estatua ti maysa a diosa

[Ladawan iti panid 12]

Dagiti rebba ti Mari, a naaramid kadagiti di naluto a pitak a ladrilio

[Ladawan iti panid 12]

Pagdigusan iti palasio

[Ladawan iti panid 13]

Ti bato a poste a nakailanadan ti balligi ni Naram-Sin, ti manangparmek iti Mari

[Ladawan iti panid 13]

Agarup 20,000 a tapi a cuneiform ti nasarakan kadagiti rebba ti palasio

[Picture Credit Line iti panid 10]

© Mission archéologique française de Tell Hariri-Mari (Syrie)

[Picture Credit Lines iti panid 11]

Dokumento: Musée du Louvre, Paris; estatua: © Mission archéologique française de Tell Hariri-Mari (Syrie)

[Picture Credit Lines iti panid 12]

Estatua: Musée du Louvre, Paris; podium ken pagdigusan: © Mission archéologique française de Tell Hariri-Mari (Syrie)

[Picture Credit Lines iti panid 13]

Bato a poste: Musée du Louvre, Paris; rebba ti palasio: © Mission archéologique française de Tell Hariri-Mari (Syrie)