Maysa a Tawen Idiay “Nasayaat a Daga”

IDI 1908, adda makapainteres a banag a nadiskobre idiay Gezer, maysa a siudad a nadakamat iti Biblia. Iti dayta a kapatagan a kosta iti laud ti Jerusalem, nasarakanda ti maysa a bassit a tisa a tapi, a patienda a naaramid idi maika-10 a siglo K.K.P. Iti Hebreo a pagsasao, naisurat iti dayta ti maipagarup a napasimple a bersion ti maysa a tawen a siklo ti agrikultura, agraman ti nadumaduma a trabaho a nainaig iti dayta. Idi agangay, napanaganan dayta iti Gezer Calendar.

Adda nagan nga Abijah a naisurat iti tapi. Nupay saan nga umanamong ti amin nga arkeologo, adu ti agkuna a nagpraktisan laeng dayta ti maysa nga ages-eskuela nga ubing a lalaki iti leksionna, nga insuratna dayta iti naindaniwan a wagas. a Kayatmo kadi nga iladawan iti panunotmo ti panaglabas dagiti paniempo sigun iti kapanunotan ti maysa nga ubing a lalaki a nagbiag idi a tiempo? No aramidem dayta, nalabit malagipmonto ti dadduma a pasamak a nailanad iti Biblia.

Dua a Bulan a Panagapit

Ti nangisurat iti dayta a nagkauna a kalendario ket nangrugi babaen ti pangkaaduan a panagapit. Nupay dayta ti umuna a naisurat iti daytoy a kalendario, mabalin a maawatam no apay a dayta a panagapit ket imbilang dagiti Israelita kas ti kangitingitan, wenno ti paginggaan ti kangrunaan a paset ti tawen ti agrikultura. Ti bulan ti Etanim (a naawagan a Tisri idi agangay) katupagna ti Setiembre/Oktubre iti agdama a kalendario nga us-usarentayo. Gapu ta nalpasen ti pangkaaduan a panagapit, nakaragragsak ken makaay-ayo unay dayta a tiempo para iti ubing a ni Abijah. Ania ket ngatan a ragsakna a mangtultulong kenni tatangna nga agaramid iti abong-abong a pagtaenganda iti makalawas bayat a siraragsak nga agyamyamanda kenni Jehova gapu iti naapitda kadagiti talonda!​—Deuteronomio 16:13-15.

Agarup iti dayta met la a tiempo, ti pamilia ni Abijah mabalindanton nga apiten dagiti olibo babaen ti pananggunggon kadagiti sangada, maysa a trabaho a mabalin a saan a kabaelan ti ubing a ni Abijah ngem kaay-ayona a buyaen. (Deuteronomio  24:20) Kalpasanna, pidutenda dagiti olibo sada ipan iti kaasitgan a gilingan a bato tapno mapespes ti lana dagita. Wenno nalabit, ti lana ket magun-odan ti sangapamiliaan babaen ti nasimsimple a pamay-an​—dagiti nagbirrin nga olibo ket ikabilda iti danum sada urnongen ti aniaman a lana a tumpaw. Aniaman ti pamay-anda, saanda la idi a pagtaraon dayta a napateg a likido. Nausar met dayta a lana kadagiti lampara ken pangagas kadagiti dunor ken sugat, kas kadagiti nalabit naala ti ubing a ni Abijah bayat ti panagay-ayamna.

Dua a Bulan a Panagmula

No mangrugin ti nasapa a panagtutudo, nalabit naragsakan ni Abijah nga agkatuduan. Nalabit imbaga ni tatangna no kasano kapateg ti tudo iti daga. (Deuteronomio 11:14) Ti daga, a timmikag gapu iti adu a bulan a kalgaw, ket rumuka ken mabalinto manen nga araduen. Ti managarado idi ugma sisisigo nga iturongna ti kayo nga aradona, a nalabit addaan iti metal a subsob bayat a daytat’ guyguyoden ti maysa nga animal. Kalatna ti agaramid kadagiti diretso a gulis iti daga. Napateg ti daga isu a minulaan pay ketdi dagiti mannalon nga Israelita uray dagiti babassit a silong wenno lote agraman dagiti bakras. Ngem nalabit masapul nga agusarda kadagiti gabion.

Apaman a maarado ti rimmukan a daga, mabalinen a mulaan iti trigo ken sebada. Makapainteres ta ti simmaganad a naisurat iti Gezer Calendar tukoyenna ti dua a bulan ti kasta a panagmumula. Dagiti bin-i ket mabalin nga ikabil ti agmulmula iti sab-ok ti kawesna sana iwaris dagita.

 Dua a Bulan ti Naladaw a Panagmula

“Ti nasayaat a daga” ket saan a pulos nga agsardeng a mangpataud iti taraon. (Deuteronomio 3:25) Kabayatan ti Disiembre a panagtutudo, bumerden ti daga. Tiempon iti naladaw a panagmumula iti bukbukel, kas kadagiti gisantes ken kardis, agraman ti dadduma pay a natnateng. (Amos 7:1, 2) Iti tapi, pinanaganan ni Abijah dayta kas ti “mulmula iti primavera” wenno, sigun iti sabali a patarus, ti “naladaw a panagmula,” maysa a tiempo a nawadwad dagiti maapit a nateng a mabalin a naimas a pagtaraon.

Bayat a bumarbaran ti medio nalamiis a paniempo, ti kayo nga almendro ket agsabongen kadagiti puraw ken derosas, a pagilasinan a primaveran. Dayta ti pangrugian ti dumagdagaang a paniempo iti Enero.​—Jeremias 1:11, 12.

Makabulan a Panagputed iti Lino

Ti lino ti simmaganad a dinakamat ni Abijah. Nalabit a dayta ti mangipalagip kenka iti maysa a pasamak sinigsiglo sakbay ti kaaldawan ni Abijah iti makindaya a deppaar ti katurturodan ti Judea. Iti siudad ti Jerico, inlemmeng ni Rahab ti dua nga espia “kadagiti ungkay ti lino a naintaintar” iti atepna tapno mabilag. (Josue 2:6) Napateg ti lino iti biag dagiti Israelita. Tapno agruar dagiti linabag ti lino, nasken a marunot pay nga umuna dayta a mula. In-inut a mapasamak dayta no malinnaawan wenno nabibiit no mayuper iti waig wenno libtong. Apaman nga agsisinan dagiti linabag ti lino, mausardan iti panagaramid iti lienso, a maaramid idi a layag, tolda, ken kawes. Ti lino ket maus-usar met a pabilo dagiti lampara.

Sigun iti dadduma, saan a maimulmula ti lino idiay Gezer, ta medio nakiddit ti danum sadiay. Kuna met ti sabsabali a ti lino ket agtubo laeng iti maud-udi a paset ti tawen. Dayta ti gapuna nga adda dagiti mamati a ti sao a “lino” iti Gezer Calendar ket mabalin met a kayuloganna ti “ruot” a maipakan kadagiti animal.

Makabulan a Panagani iti Sebada

Iti kada tawen, kalpasan ti bulan ti panagputed kadagiti lino, napaliiw ni Abijah dagiti berde a dawa ti sebada, ti maani a simmaruno a dinakamatna iti kalendariona. Ti katupagna a bulan iti Hebreo ket ti Abib, a kayuloganna “Dagiti Berde a Dawa,” a posible a tumuktukoy kadagiti tiempo ti panagdadawa ngem saan pay a natangkenan dagiti bukbukel. Kastoy ti imbilin ni Jehova: “Adda koma panangngilin iti bulan ti Abib, ket masapul a rambakam ti paskua ken Jehova.” (Deuteronomio 16:1) Ti Abib (a napanaganan idi agangay iti Nisan) ti katupag dagiti paset ti bulantayo ita a Marso ken Abril. Ti tiempo a natangkenanen ti sebada ket mabalin nga adda nakainaiganna iti panangrugi dayta a bulan. Uray kadagitoy nga aldaw, ti tiempo a natangkenanen dagiti sebada ti pagibasaran dagiti  Karaite a Judio no kaano a mangrugi ti baro a tawenda. Aniaman ti kasasaad, dagiti immuna a maani a sebada ket nailili iti sanguanan ni Jehova iti maika-16 a bulan ti Abib.​—Levitico 23:10, 11.

Nakapatpateg ti sebada iti inaldaw a biag ti kaaduan nga Israelita. Yantangay nalaklaka ngem iti trigo, masansan a ti sebada ti kaykayat, nangruna dagiti napanglaw, iti panagaramid iti tinapay.​—Ezequiel 4:12.

Makabulan a Panagaapit ken Panagrukod

No panunotem ti kaaldawan ni Abijah, mabalin a mailadawanmo iti panunotmo ti maysa idi nga agsapa a nalabit nadlaw ni Abijah nga umar-ariwanas​—awanen ti tudo iti sumagmamano a tiempo. Dagiti mula iti nasayaat a daga ket agpannuray itan iti linnaaw. (Genesis 27:28; Zacarias 8:12) Ammo dagiti Israelita a mannalon a ti adu a mula a maapit kabayatan ti kalgaw iti tawen ket agkasapulan iti kalkalainganna nga angin agingga iti Pentecostes. Dagiti agdawa a mula nalabit kaay-ayoda ti nalamiis ken naagneb a kasaor, ngem dayta a kita ti angin ket makadangran kadagiti agbunga a kayo apaman a nagsabongdan. Ti napudot ken nabara nga abagat ti nakatulong iti panagbukar ken pannakapolinar dagiti sabong.​—Proverbio 25:23; Kanta ni Solomon 4:16.

Ni Jehova, a Mangtartarawidwid kadagiti paniempo, ti nangyurnos iti naannayas unay a sistema ti ekolohia. Idi kaaldawan ni Abijah, ti Israel ket talaga a “maysa a daga dagiti trigo ken sebada ken ubas ken higos ken granada, maysa a daga dagiti lana nga olibo ken diro.” (Deuteronomio 8:8) Ti lolo ni Abijah mabalin nga imbagana kenkuana ti maipapan iti naisangsangayan a tiempo ti kinawadwad idi nagturay ni masirib nga Ari Solomon​—a nalawag nga ebidensia ti panangbendision ni Jehova.​—1 Ar-ari 4:20.

Kalpasan a nadakamatna ti panagapit, nakasurat iti kalendario ti sao nga ipagarup ti dadduma a ti kaipapananna ket “panangrukod.” Nalabit tukoyen dayta ti panangrukod iti apit tapno maited ti binglay dagiti makintalon ken dagiti trabahador wenno uray ti pagbayad kas buis. Nupay kasta, para iti dadduma nga eskolar ti Hebreo, ti sao a “makidaydaya” ipatuldona ti Piesta Dagiti Lawas, nga agtinnag iti bulan ti Sivan (Mayo/Hunio).​—Exodo 34:22.

Dua a Bulan ti Panagruros Kadagiti Bulong

Ti simmaganad nga insurat ni Abijah ket maipapan iti dua a bulan a panangaywan iti kaubasan. Saan ngata a timmulong met a nagruros iti adu a bulong dagiti ubas tapno sumarut ti init kadagiti ubas? (Isaias 18:5) Kalpasanna, dimtengen ti panagbuburas iti ubas, maysa a makaparagsak a tiempo para iti maysa nga ubing kadagidi a tiempo. Nagimas la ketdin dagiti immuna a naluom nga ubas! Posible a naammuan ni Abijah ti maipapan iti 12 nga espia nga imbaon ni Moises iti Naikari a Daga. Napanda sadiay idi tiempo ti damo a panagluluom dagiti ubas tapno kitaenda  no kasano kasayaat ti daga. Iti dayta a tiempo, adda inyawidda a nagdakkelan a sangaraay nga ubas ta uray la a nasken a dua a lallaki ti mangawit iti dayta!​—Numeros 13:20, 23.

Makabulan a Kaadda ti Bungbunga iti Kalgaw

Ti bungbunga iti kalgaw ti naudi a natukoy iti kalendario ni Abijah. Iti nagkauna a Makintengnga a Daya, ti kalgaw ket paset ti tawen ti agrikultura a panawen ti panagbubunga. Kalpasan ti tiempo ni Abijah, inusar ni Jehova ti sasao a “maysa a labba ti bunga iti kalgaw” tapno iyilustrar ‘a dimtengen ti panungpalan iti ili nga Israel,’ sana inusar ti sasao a “bunga ti kalgaw” ken “panungpalan” iti Hebreo. (Amos 8:2) Dayta la ketdi ti nangipalagip iti di matalek nga Israel a dimtengen ti panungpalanna ken ti tiempo ti panangukom ni Jehova. Sigurado a karaman dagiti higos kadagiti bunga ti kalgaw a tuktukoyen ni Abijah. Dagiti higos iti kalgaw ket nalabit a naaramid a bibingka a pinilpil a pagtaraon wenno pagtapal iti busali.​—2 Ar-ari 20:7.

Ti Pakainaigam iti Gezer Calendar

Posible a napadasan ti ubing a ni Abijah ti biag iti away ken nakitana dagiti kaugalian iti panagtalon idiay lugarda. Mannalon ti kaaduan nga Israelita kadagidi a tiempo. Uray no saanmo pay a napadasan ti biag iti talon, dagiti reperensia iti dayta a tapi a naggapu idiay Gezer ti makatulong kenka tapno nalawlawag ti pannakaawatmo kadagiti mabasbasam iti Biblia. Iti kasta, ad-adda a matarusam ken maapresiarmo dayta.

[Footnote]

[Kahon/Ladawan iti panid 11]

POSIBLE A PANNAKAIPATARUS DAGITI NAISURAT ITI GEZER CALENDAR:

“Bulbulan ti kasayaatan nga arak ken panagapit iti olibo;

bulbulan ti panagmula;

bulbulan ti panagipastor bayat ti primavera;

bulan ti panagpag-ut iti lino;

bulan ti panagani iti sebada;

bulan ti panagani iti trigo ken panangrukod;

bulan ti panagarbas;

bulan ti bunga iti kalgaw.”

[pinirmaan ni:] Abijah b

[Footnote]

[Credit Line]

Archaeological Museum of Istanbul

[Tsart/Dagiti Ladawan iti panid 9]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

NISAN (ABIB)

Marso​—Abril

IYYAR (ZIV)

Abril​—Mayo

SIVAN

Mayo​—Hunio

TAMMUZ

Hunio​—Hulio

AB

Hulio​—Agosto

ELUL

Agosto​—Setiembre

TISRI (ETANIM)

Setiembre​—Oktubre

HESHVAN (BUL)

Oktubre​—Nobiembre

CHISLEV

Nobiembre​—Disiembre

TEBETH

Disiembre​—Enero

SHEBAT

Enero​—Pebrero

ADAR

Pebrero​—Marso

VEADAR

Marso

[Credit Line]

Mannalon: Garo Nalbandian

[Ladawan iti panid 8]

Panagkabakab idiay Gezer

[Credit Line]

© 2003 BiblePlaces.com

[Dagiti Ladawan iti panid 10]

Puon ti almendro

[Ladawan iti panid 10]

Mula a lino

[Credit Line]

Dr. David Darom

[Ladawan iti panid 10]

Sebada

[Credit Line]

U.S. Department of Agriculture