Nagkauna a Kristianidad ken Dagiti Didiosen ti Roma

ITI suratna ken Emperador Trajan iti Roma, kinuna ti gobernador ti Bitinia a ni Pliny nga Ub-ubing: “Kastoy ti inaramidko kadagidiay naisaklang kaniak a naakusar kas Kristiano. Pinagsaludsodak ida no Kristianoda, ket no aminenda, mamindua ken mamitlo pay a pagsaludsodak bayat a butbutngek ida iti pannusa. No ibagada latta a Kristianoda, ibilinko a mapapatayda.” No maipapan kadagidiay mangilibak a Kristianoda babaen ti panangilunodda ken Kristo ken panagdayawda iti estatua ti emperador ken kadagiti imahen dagiti didiosen nga intugot ni Pliny iti pangukoman, insuratna: “Panagkunak, rumbeng laeng a mawayawayaanda.”

Naidadanes dagiti nagkauna a Kristiano gapu iti panagkedkedda nga agdayaw iti emperador ken kadagiti imahen ti nagduduma a didiosen. Ania met ti kasasaad idi ti dadduma a relihion iti intero nga Imperio ti Roma? Ania dagiti dinaydayawda a didiosen, ken ania ti panangmatmat dagiti Romano kadagita? Apay a naidadanes dagiti Kristiano gapu iti panagkedkedda nga agidaton kadagiti didiosen ti Roma? Dagiti sungbat kadagita a saludsod tulongandatayo a mangsango kadagiti umasping nga isyu iti kaaldawantayo mainaig iti kinasungdo ken Jehova.

Dagiti Relihion iti Imperio

No kasano kaadu ti lenguahe ken kultura iti intero nga Imperio ti Roma, kasta met laeng ti kaadu ti didiosen a pagdaydayawanda. Nupay kasla karkarna ti Judaismo kadagiti Romano, imbilangda dayta kas maakseptar a relihion, ket sinalaknibanda dayta. Mamindua iti kada aldaw, dua a karnero ken maysa a baka ti maidaton iti templo ti Jerusalem para ken Cesar ken iti nasion ti Roma. Saan a napateg kadagiti Romano no maysa wenno adu a didiosen ti maay-ayo kadagita a daton. Ti napateg ket patalgedan dagita a panagdaton ti kinasungdo dagiti Judio iti Roma.

Nasaknap ti nadumaduma a kita ti paganismo kadagiti kulto iti ili. Adu ti nangakseptar iti mitolohia dagiti Griego, ken gagangay ti panagpadles. Dagiti makuna a karkarna a relihion a nagtaud iti Daya ikarida a magun-odan dagiti paspasurotda ti imortalidad, direkta a paltiing, ken makaadanida kadagiti didiosen babaen kadagiti espiritistiko a seremonia. Nagsaknap dagitoy a relihion iti intero nga imperio. Kadagiti nagkauna a siglo K.P., nalatak dagiti kulto ti dios dagiti Egipcio a ni Serapis ken ti diosa a ni Isis, ti ikan-diosa a ni Atargatis, ken ti dios-init dagiti Persiano a ni Mithra.

Ti libro ti Biblia nga Aramid sibabatad a deskribirenna ti paganismo a nanglikmut iti nagkauna a Kristianidad. Kas pagarigan,  maysa a mangkukulam a Judio ti kanayon a kadua ti Romano a prokonsul ti Chipre. (Ara. 13:6, 7) Idiay Listra, da Pablo ken Bernabe ket impagarup dagiti tattao kas da Hermes ken Zeus a didiosen dagiti Griego. (Ara. 14:11-13) Idi adda ni Pablo idiay Filipos, nakalangenna ti maysa nga adipen a babai nga agipadpadles. (Ara. 16:16-18) Idiay Atenas, kinuna ti apostol a dagiti umili ket ‘kasla ad-adda a managbutengda kadagiti didiosen ngem ti dadduma.’ Nakitana pay iti dayta a siudad ti maysa nga altar a nakitikitan iti “Maipaay iti Dios a Di Am-ammo.” (Ara. 17:22, 23) Dagiti taga-Efeso agdaydayawda iti diosa a ni Artemis. (Ara. 19:1, 23, 24, 34) Iti isla ti Malta, imbilang dagiti tattao a maysa a dios ni Pablo gapu ta saan a nadangran iti kagat ti uleg. (Ara. 28:3-6) Kadagiti kasta a kasasaad, masapul nga agannad dagiti Kristiano kadagiti impluensia a mabalin a mangmulit iti nasin-aw a panagdayawda.

Relihion Dagiti Romano

Bayat a dimmakkel ti imperio dagiti Romano, inakseptarda ti didiosen dagiti sinakupda gapu ta patienda a nagduduma laeng dagita a mangiladawan kadagiti pagdaydayawanda a didiosen. Imbes a laksidenda dagiti ganggannaet a kulto, inakseptar ken inannurotda dagita. Gapuna, ti relihion ti Roma ket kas kaadu ti nagduduma a puli ti umilina. Iti relihion dagiti Romano, saan a napateg ti naipamaysa a panagdayaw. Mabalin nga agdayaw dagiti tattao iti nagduduma a didiosen.

Ti kangatuan, kasayaatan, ken katan-okan a didiosen dagiti Romano ket ni Jupiter, a naibilang kas Optimus Maximus. Patien dagiti Romano nga iparangarang ni Jupiter ti kinadiosna babaen ti angin, tudo, kimat, ken gurruod. Ti kabsatna a babai ken asawana a ni Juno, a nainaig iti bulan, ti mangbambantay kano iti amin nga aspeto ti biag dagiti babbai. Ti balasangna a ni Minerva ti diosa ti propesion, arte, gubat, ken dagiti produkto nga inaramid ti ima.

Nagadu a didiosen ti patpatien dagiti Romano. Da Lares ken Penates ti didiosen dagiti pamilia. Ni Vesta ti diosa ti pugon. Ti dua ti rupana a ni Janus ti dios ti amin a pangrugian. Adda bukod a didiosen ti tunggal pagsapulan. Adda pay didiosen dagiti Romano para kadagiti galad ken kasasaad. Ni Pax ti diosa ti talna, ni Salus ti diosa ti salun-at, ni Pudicitia ti diosa ti kinaemma ken kinasin-aw, ni Fides ti diosa ti kinasungdo, ni Virtus ti dios ti kinatured, ken ni Voluptas ti diosa ti ragragsak. Patien dagiti Romano nga aniaman a mapasamak iti biagda, pagayatan dayta  dagiti didiosen. Tapno ngarud sigurado a nasayaat ti pagbanagan ti aniaman a pasamak iti biagda, masapul nga ay-aywenda dagiti didiosen babaen kadagiti ritual a kararag, daton, ken piesta.

Ti maysa kadagiti pamay-an a maammuanda ti pagayatan dagiti didiosen ket babaen kadagiti partaan. Ti panangsukimat iti lalaem dagiti naidaton nga animal ti kangrunaan a pangkitaanda iti partaan. Patien dagiti Romano a ti kasasaad ken itsura dagitoy nga organo ti mangipalgak no anamongan wenno laksiden dagiti didiosen ti aniaman nga aramid.

Idi arinunos ti maikadua a siglo K.K.P., patien dagiti Romano a dagiti kangrunaan a diosda ket isu met laeng ti dadduma kadagiti didiosen dagiti Griego​—ni Jupiter isu met laeng ni Zeus, ni Juno isu met laeng ni Hera, ken dadduma pay. Inakseptar met dagiti Romano ti mitolohia a mainaig kadagiti didiosen dagiti Griego. Ngem dagita a sarsarita ket saan a pakaidayawan dagiti didiosen, yantangay ipakitada dagiti pagkapuyan ken limitasionda a kas kadagiti tattao. Kas pagarigan, nailadawan ni Zeus kas manangrames ken pedopilia a nakidenna kadagiti tattao ken kadagiti naipagarup nga imortal. Dagiti nakababain nga aramid dagiti didiosen​—a masansan a mapadpadayawan kadagiti nagkauna a teatro​—ti nanggapuan met dagiti deboto nga agbiag a nalulok.

Mabalin a manmano a de adal ti nangibilang a literal dagita a sarsarita. Dadduma ti nangipagarup a simboliko dagita. Nalabit a dayta ti makagapu nga inyimtuod ni Poncio Pilato ti nalatak a saludsod nga “Ania ti kinapudno?” (Juan 18:38) Ipakita dayta ti “nasaknap idin a kapanunotan dagiti edukado a tattao, nga imposible a masierto no ania a talaga ti kinapudno.”

Panagdayaw iti Emperador

Nangrugi ti panagdayaw iti emperador bayat ti panagturay ni Augusto (27 K.K.P. agingga iti 14 K.P.) Gapu iti panangipasdek ni Augusto iti kinarang-ay ken talna kalpasan ti napaut a panawen ti gubat, adu ti naimpusuan a nagyaman kenkuana, nangruna dagiti Griego ti pagsasaoda a probinsia iti Daya. Kayat dagiti tattao ti agtultuloy a pannalaknib ti maysa a makita nga agturay. Tarigagayanda ti maysa nga institusion a makabael a mamagkappia kadagiti relihion, mangitandudo iti panagayat iti pagilian, ken mamagkaykaysa iti lubong iti sidong ti maysa a “manangisalakan.” Kas resultana, imbilangda ti emperador kas maysa a dios.

Nupay di impalubos ni Augusto nga isu ket ibilangda kas maysa a dios bayat a sibibiag pay, indagadagna a maidaydayaw ni Roma Dea, ti diosa a personipikasion ti Roma. Naideklara ni Augusto kas maysa a dios kalpasan ti ipapatayna. Gapuna, ti narelihiosuan ken nailian a debosion dagiti adda iti probinsia ket naiturong nga agpadpada iti sentro ti imperio ken iti agtuturayna. Ti panagdayaw iti emperador, a nagsaknap di nagbayag iti amin a probinsia, ket nagbalin a pamay-an ti panangyebkas iti panagraem ken kinasungdo iti Estado.

Ni Domitian, nga emperador manipud idi 81 agingga iti 96 K.P., ti damo a Romano nga agturay a nagkalikagum iti pannakaidayaw kas dios. Idi panawenna, dagiti Romano mapagdumadan dagiti Kristiano ken dagiti Judio ket busorenda ti matmatanda a baro a kulto. Mabalin nga idi panawen ti panagturay ni Domitian a naidestiero ni apostol Juan iti isla ti Patmos gapu iti ‘panangsaksina ken Jesus.’​—Apoc. 1:9.

Naisurat ti libro nga Apocalipsis bayat ti pannakaibalud ni Juan. Iti suratna, dinakamatna ni Antipas, maysa a Kristiano a napapatay idiay Pergamo, ti maysa a kangrunaan a sentro ti panagdayaw iti emperador. (Apoc. 2:12, 13) Mabalin a nangrugi idin nga ikalikagum ti gobierno ti imperio a makipaset dagiti Kristiano kadagiti ritual nga ar-aramiden ti relihion ti Estado. Kasta man  ti napasamak wenno saan, idi 112 K.P., kas ipakita ti surat ken Trajan a nadakamat itay, kalkalikaguman ni Pliny a makipaset dagiti Kristiano idiay Bitinia kadagita a ritual.

Pinadayawan ni Trajan ti panangtaming ni Pliny kadagiti kaso a naidatag kenkuana ken imbilinna a mapapatay dagiti Kristiano nga agkedked nga agdayaw kadagiti didiosen ti Roma. “Nupay kasta,” insurat ni Trajan, “no ibaga ti maysa nga isu ket saanen a Kristiano, ken paneknekanna dayta babaen ti panagdayawna kadagiti didiosentayo, mapakawan koma (aniaman ti napalabas a pammabasol kenkuana) apaman nga agbabawi.”

Saan a bigbigen dagiti Romano ti maysa a relihion a mangkalikagum iti naipamaysa a debosion kadagiti pasurotna. Saan a kalikaguman dayta ti didiosen dagiti Romano, isu nga apay koma a kalikaguman dayta ti Dios dagiti Kristiano? Matmatanda a ti panagdayaw kadagiti didiosen ti Estado ipamatmatna ti panangbigbig iti napolitikaan a sistema. Ngarud, maibilang a panagrebelde ti panagkedked nga agdayaw kadakuada. Ngem napaneknekan ni Pliny a saanda a mapilit ti kaaduan a Kristiano nga agdayaw kadagiti didiosenda. Para kadagiti Kristiano, ti kasta a panagdayaw ipamatmatna a saanda a matalek ken Jehova, isu a kinaykayat ti adu a nagkauna a Kristiano ti matay ngem ti makipaset iti idolatroso a panagdayaw iti emperador.

Apay a rumbeng a paginteresantayo ita dayta a banag? Iti dadduma a pagilian, manamnama kadagiti umili a dayawenda dagiti simbolo ti nasion. Kas Kristiano, sigurado a raementayo ti autoridad dagiti gobierno. (Roma 13:1) Ngem no maipapan kadagiti seremonia a pakairamanan dagiti bandera ti nasion, agtungpaltayo iti bilin ni Jehova nga ipaaytayo kenkuana ti naipamaysa a debosion ken iti balakad ti Saona a ‘pagtalawantayo ti idolatria’ ken ‘igagatayo ti bagbagitayo manipud kadagiti idolo.’ (1 Cor. 10:14; 1 Juan 5:21; Nah. 1:2) Kinuna ni Jesus: “Ni Jehova a Diosmo ti masapul a daydayawem, ket kenkuana laeng ti masapul a pangipaayam ti sagrado a panagserbi.” (Luc. 4:8) Sapay koma ta itultuloytayo a taginayonen ti kinasungdotayo iti Dios a pagdaydayawantayo.

[Blurb iti panid 5]

Dagiti pudno a Kristiano ipaayda ti naipamaysa a debosionda ken Jehova

[Dagiti Ladawan iti panid 3]

Dagiti nagkauna a Kristiano nagkedkedda nga agdayaw iti emperador wenno kadagiti imahen dagiti didiosen

Ni Emperador Domitian

Ni Zeus

[Credit Lines]

Emperador Domitian: Todd Bolen/Bible Places.com; Zeus: Rinetrato ni Todd Bolen/Bible Places.com, naala iti Archaeological Museum ti Istanbul

[Ladawan iti panid 4]

Dagiti Kristiano idiay Efeso nagkedkedda nga agdayaw iti nalatak a diosa a ni Artemis.​—Ara. 19:23-41