1-3. Apay a saan a nalaka a maikasaba dagiti adalan ni Jesus ti naimbag a damag iti “amin a nasion”?

DAKKEL a trabaho ti inted ni Jesu-Kristo kadagiti pasurotna. Imbilinna kadakuada: “Inkayo . . . ket mangaramidkayo iti ad-adalan kadagiti tattao iti amin a nasion.” Bayat nga itungtungpalda dayta, ti “naimbag a damag ti pagarian maikaskasabanto iti intero a mapagnaedan a daga maipaay a pangsaksi kadagiti amin a nasion.”—Mat. 24:14; 28:19.

² Dagidiay nga adalan ipatpategda ni Jesus ken ti naimbag a damag. Ngem nalabit dida ammo no kasano a maitungpalda ti trabahoda. Manmano laeng ngamin ti bilangda. Sa napapatay ni Jesus nga idekdeklarada nga Anak ti Dios. Adu met ti nangmatmat kadakuada kas ‘awanan adal ken gagangay’ a tattao. (Ara. 4:13) Ti mensahe nga idanonda ket maisupadi iti sursuro dagiti natan-ok a lider ti relihion, a nasursuruan kadagiti nagkauna a tradision. Saan a mararaem dagitoy nga adalan iti bukodda a pagilian. Sa ania koma ti kaimudingan ti nasionda nga Israel no idilig iti nabileg nga Imperio ti Roma?

 ³ Maysa pay, impakpakauna ni Jesus kadagiti adalanna a magurgura ken maidadanesdanto ken mapapatayto ti dadduma kadakuada. (Luc. 21:16, 17) Maipasangoda met kadagiti panangliput, ulbod a mammadto, ken nakaro a kinadakes. (Mat. 24:10-12) Uray no adu ti umawat iti mensaheda iti nadumaduma a lugar, kasano koma a maidanonda dayta “agingga iti kaadaywan a paset ti daga”? (Ara. 1:8) Kasla imposible a maitungpalda dayta gapu kadagita a kasasaad!

4. Ania ti resulta ti panangasaba dagiti adalan idi umuna a siglo?

⁴ Aniaman ti pakaseknan dagiti adalan, intultuloyda latta nga inkasaba ti naimbag a damag saan laeng nga iti Jerusalem ken Samaria no di pay ket iti dadduma pay a pagilian. Nupay naipasangoda iti nadumaduma a pakarigatan, ti naimbag a damag ket ‘naikaskasaba iti isuamin a parsua nga adda iti baba ti langit’ iti uneg ti 30 a tawen ken “agbungbunga ken rumangrang-ay dayta iti intero a lubong.” (Col. 1:6, 23) Kas pagarigan, gapu iti imbaga ken inaramid ni apostol Pablo iti isla ti Chipre, ti Romano a prokonsul a ni Sergio Paulo ket “nagbalin a manamati, ta nagsiddaaw unay iti sursuro ni Jehova.”—Basaen ti Aramid 13:6-12.

5. (a) Ania ti impasigurado ni Jesus kadagiti adalanna? (b) Ania ti kuna ti maysa a libro ti historia maipapan iti kasasaad idi umuna a siglo?

⁵ Ammo dagiti adalan ni Jesus a saanda a maibanag nga is-isuda ti trabaho a panangasaba. Kinuna ni Jesus a suportaranna ida ken tulonganto ida ti nasantuan nga espiritu. (Mat. 28:20) Adda dagiti kasasaad a nakatulong kadagiti adalan a mangikasaba iti naimbag a damag ti Pagarian idi a tiempo. Kuna ti libro nga Evangelism in the Early Church: “Nalabit awanen ti nasaysayaat pay a tiempo iti pakasaritaan ti lubong para iti pannakaisaknap ti kabuangbuangay nga Iglesia no di ti umuna a siglo AD . . . Idi maikadua a siglo, dagiti Kristiano . . . ibagbagada nga insagana ti Dios ti lubong para iti pannakaisaknap ti Kristianismo.”

6. Ania ti usigentayo (a) iti daytoy nga artikulo? (b) iti sumaruno?

⁶ Saan nga ibaga ti Biblia no immaniobra ti Dios ti paspasamak iti lubong idi umuna a siglo tapno makapangasaba dagiti Kristiano. Ngem daytoy ti sigurado: Kayat ni Jehova a maikasaba ti naimbag a damag, ket saan a nalapdan dayta ni Satanas. Iti daytoy nga artikulo, pagsasaritaantayo ti dadduma a kasasaad idi umuna a siglo a namagbalin a nalaklaka ti panangasaba dagiti adalan no idilig iti sabali a periodo iti historia. Iti sumaruno nga artikulo, usigentayo dagiti moderno a panagrang-ay a nakatulong iti panangikasabatayo iti naimbag a damag iti intero a lubong.

7. Ania ti Pax Romana, ken apay a nagpaiduma dayta?

⁷ Adda dagiti kasasaad iti Imperio ti Roma a nakatulong kadagiti Kristiano idi umuna a siglo. Kas pagarigan, adda idi ti Pax Romana, wenno Romano a Talna. Babaen iti dayta, nakontrol ti aniaman a rebelion iti nakalawlawa nga Imperio ti Roma. No dadduma, adda “gubgubat ken damdamag ti gubgubat,” kas impadto ni Jesus. (Mat. 24:6) Dinadael ti buyot ti Roma ti siudad ti Jerusalem idi 70 C.E., ken adda babassit a gubgubat kadagiti pagbedngan ti imperio. Ngem iti agarup 200 a tawen manipud idi tiempo ni Jesus, natalna ti kasasaad iti kaaduan a paset ti imperio. Kuna ti maysa a libro: “Daytoy pay laeng ti kapautan a talna iti pakasaritaan ti tao, ken awanen ti kasta a talna a napasaran ti nakaad-adu nga ili.”

8. Kasano a nagunggonaan dagiti nagkauna a Kristiano iti Romano a Talna?

 ⁸ Maipapan iti dayta a tiempo ti talna, kinuna ni Origen, a teologo idi maikatlo a siglo: “Nalabit saan a naisaknap ti sursuro ni Jesus iti intero a lubong no adu idi dagiti pagarian . . . ta napilitan koma dagiti lallaki nga agsoldado ken makilaban para iti bukodda a pagilian. . . . Kasta met, daytoy a sursuro maipapan iti talna ken saan a panagibales ket nalaklaka a naisaknap gapu iti panagbalbaliw ti kasasaad iti intero nga imperio ken gapu ta nataltalnan ti kasasaad bayat ti iyaay ni Jesus.” Nupay naidadanes dagiti manangiwaragawag iti Pagarian iti Imperio ti Roma, natalnada ken nabatad a nagunggonaanda iti nalinak a kasasaad iti daydi a tiempo.—Basaen ti Roma 12:18-21.

9, 10. Apay a nalaka a nakapagdaliasat dagiti adalan iti Imperio ti Roma?

⁹ Nakatulong kadagiti Kristiano ti adu a kalsada iti Imperio ti Roma. Addaan ti Roma iti nabileg ken organisado nga armada tapno mamantenir ken makontrolna dagiti iturayanna. Para iti alisto a panagdaliasat dagiti soldado, kasapulan dagiti nasayaat a kalsada, ket nalaing iti dayta dagiti Romano. Nangaramid dagiti Romano nga inheniero iti nasurok a 80,000 kilometro (50,000 milia) a kalkalsada a namagkakamang iti gistay amin a probinsia. Limmasat dagita a kalsada kadagiti kabakiran, desierto, ken kabambantayan.

¹⁰ Malaksid iti adu a kalsada, addaan met dagiti Romano iti agarup 27,000 kilometro (17,000 milia) a karkarayan ken kankanal a mabalin a daliasaten. Addaan dagiti barko ti Roma iti agarup 900 a ruta iti baybay a namagkakamang iti ginasut a sangladan. Isu a posible ngarud a makapan dagiti Kristiano iti nadumaduma a lugar a sakup ti Imperio ti Roma. Nupay adda dagiti parikut iti panagdaliasat, nakapan ni apostol Pablo ken ti dadduma pay iti intero nga imperio a saanda a kasapulan ti pasaporte wenno bisa. Awan ti imigrasion wenno custom nga agrikisa. Kabuteng idi dagiti kriminal ti pannusa dagiti Romano, isu a medio natalged dagiti kalsada. Natalged met ti panagbiahe iti baybay gapu ta adu ti agpatpatrolia a barko ti militar ti Roma, ket mabuteng dagiti pirata. Nupay narba ti dadduma a barko a nagsakayan ni Pablo ken adda dagiti peggad iti baybay, saan nga imbaga ti Kasuratan a nagpeggad dagiti panaglayagna gapu kadagiti pirata.—2 Cor. 11:25, 26.

11. Apay nga inusar dagiti adalan ti Griego a lengguahe?

¹¹ Ti gagangay, wenno Koine, a Griego a lengguahe ket nakatulong iti nasayaat a komunikasion ken panagkaykaysa dagiti Kristiano a kongregasion. Gapu ta adu a dagdaga ti sinakup ni Alejandro a Dakkel, adu ti agus-usar ken makatarus iti Griego. Mabalin ngarud a makasarita dagiti adipen ti Dios ti amin a kita ti tattao, ket nakatulong dayta iti pannakaisaknap ti naimbag a damag. Kasta met, dagiti Judio nga agnanaed idiay Egipto impatarusda iti Griego ti Hebreo a Kasuratan. Pagaammo dagiti tattao daytoy a bersion, a maawagan iti Septuagint, ken kanayon nga agkotar iti dayta dagiti immuna a pasurot ni Kristo. Inaramat met dagiti Kristiano ti Griego iti panangisuratda iti nabatbati a paset ti Biblia. Nalawa ti bokabulario ti Griego ken aduan kadagiti termino a makatulong iti panangilawlawag kadagiti naespirituan a bambanag.

12. (a) Ania ti codex, ken apay a nasaysayaat dayta ngem iti lukot? (b) Kaano a nangrugi nga usaren dagiti Kristiano ti codex?

 ¹² Ania ti inusar dagiti Kristiano idi umuna a siglo tapno maisuroda ti Biblia? Idi damo, nagaramatda kadagiti lukot. Ngem saan a nalaka nga usaren ken awiten dagita. No birokenda ti maysa a kasuratan, masapul nga ukradenda dayta sadanto lukoten manen. Ken kaaduanna a maymaysa laeng a bangir ti lukot ti nasuratan. Naisurat ti Ebanghelio ni Mateo iti intero a maysa a lukot. Ngem idi kuan, naimbento ti codex—ti kaunaan a porma ti libro. Buklen dayta dagiti napagtitipon a pinanid. Ti agbasa ukradenna ti codex ken nalakana a mabirokan ti sasao a sapsapulenna iti Kasuratan. Nupay saan nga ammo no kaano a nangrugi nga usaren dagiti Kristiano ti codex, kuna ti maysa a reperensia: “Adun a Kristiano ti agar-aramat iti codex idi maikadua a siglo isu a mabalin a nangrugi a maaramat dayta sakbay ti A.D. 100.”

13, 14. (a) Kasano nga inaramat ni Pablo ti kalinteganna kas makipagili iti Roma? (b) Kasano a nabenepisiaran dagiti Kristiano iti Romano a linteg?

¹³ Maipatpatungpal ti Romano a linteg iti intero nga imperio, ket naipaayan dagiti makipagili iti Roma iti kalintegan ken proteksion. Adda dagiti gundaway nga inaramat ni Pablo dayta a kalintegan. Idi naaresto idiay Jerusalem ken masapsaplit koman, imbagana iti maysa a Romano nga opisial: “Nainkalintegan kadi a saplitenyo ti tao a [Romano] ken di nakondenar?” Siempre, saan a nainkalintegan dayta. Idi imbaga ni Pablo a nayanak kas Romano, “madagdagus a pimmanaw kenkuana dagiti lallaki a mangusig koman kenkuana buyogen ti pammarigat; ket ti komandante ti militar nagbuteng idi masinunuona nga isu ket [Romano] ken pinarautanna.”—Ara. 22:25-29.

¹⁴ Kas makipagili iti Roma, naipakitaan ni Pablo iti konsiderasion idiay Filipos. (Ara. 16:35-40) Idiay Efeso, kalpasan a napagkalma ti managilista iti siudad ti makapungpungtot a bunggoy, dinakamatna kadakuada ti Romano a paglintegan. (Ara. 19:35-41) Ti panagapelar ni Pablo idiay Cesarea ti makagapu a napalubosan a mangidepensa iti pammatina iti saklang ni Cesar. (Ara. 25:8-12) Gapu ngarud iti Romano a linteg, nagbalin a posible ti ‘pannakaidepensa  ken legal a pannakaipasdek ti naimbag a damag.’—Fil. 1:7.

15. Kasano kasaknap dagiti Judio idi umuna a siglo?

¹⁵ Idi umuna a siglo, nagbalin a nalaklaka ti panangasaba dagiti Kristiano gapu ta adda dagiti Judio a komunidad a naiwarawara iti nadumaduma a dagdaga a sakup ti Roma. Ginasut a tawtawen sakbayna, dagiti Asirio, ken idi agangay dagiti Babilonio, kinautiboda dagiti Judio ken impanda ida iti sabali a luglugar. Idi maikalima a siglo B.C.E., addan dagiti Judio a komunidad iti 127 a probinsia ti Imperio ti Persia. (Ester 9:30) Idi adda ni Jesus ditoy daga, adda dagiti Judio a komunidad iti Egipto ken dadduma pay a paset ti Amianan nga Africa, kasta met iti Grecia, Asia Menor, ken Mesopotamia. Napattapatta nga iti 60,000,000 a tattao iti Imperio ti Roma, agarup 1 iti kada 14 ket Judio. Iti sadinoman a napanan dagiti Judio, intugot ken inannurotda ti relihionda.—Mat. 23:15.

16, 17. (a) Kasano a nagunggonaan ti adu a saan a Judio iti pannakaiwarawara dagiti Judio? (b) Ania a kaugalian dagiti Judio ti sinurot dagiti adalan?

¹⁶ Gapu ta naiwarawara dagiti Judio iti nadumaduma a lugar, adu a saan a Judio ti nagbalin a pamiliar iti Hebreo a Kasuratan. Nasursuroda nga adda maymaysa a pudno a Dios ken masapul nga annuroten dagidiay agserbi kenkuana dagiti nangato a moral a pagalagadanna. Kasta met, naglaon ti Hebreo a Kasuratan iti adu a padto maipapan iti Mesias. (Luc. 24:44) Agpada a naawatan dagiti Judio ken dagiti Kristiano a ti Hebreo a Kasuratan ket naipaltiing a Sao ti Dios, isu a nalaklaka a nakasabaan ni Pablo dagidiay agannayas ti pusoda iti kinalinteg. Masansan met a napan ti apostol kadagiti sinagoga dagiti Judio ket nakirinnason kadakuada manipud iti Kasuratan.—Basaen ti Aramid 17:1, 2.

¹⁷ Intultuloy dagiti Judio ti kaugalianda a panagdayaw. Regular a nagtataripnongda kadagiti sinagoga wenno iti ruar ti pagtaengan. Nagkakanta, nagkarkararag, ken nagsasaritaanda ti Kasuratan. Kasta met laeng ti maar-aramid ita kadagiti Kristiano a kongregasion.

18, 19. (a) Ania ti naitulong dagiti kasasaad idi umuna a siglo? (b) Ania itan ti panagriknam ken Jehova gapu iti daytoy nga artikulo?

¹⁸ Adu ngarud a nagpaiduma a kasasaad ti nakatulong iti naballigi a pannakaikasaba ti naimbag a damag. Ti Pax Romana, kombeniente a panagdaliasat, nasaknap a lengguahe, Romano a linteg, ken ti pannakaiwarawara dagiti Judio ket nakatulong kadagiti adalan ni Jesus a mangitungpal iti trabahoda nga inted ti Dios.

¹⁹ Agarup 400 a tawen sakbayna, kinuna ti Griego a pilosopo a ni Plato iti maysa kadagiti suratna: “Nakarigrigat a biroken ti namarsua ken ama daytoy nga unibersotayo, ket uray no masarakantayo, imposible a maibagatayo iti amin a tattao ti maipapan kenkuana.” Maisupadi iti dayta, kinuna ni Jesus: “Ti bambanag a di mabalin iti tao mabalin iti Dios.” (Luc. 18:27) Kayat ti Namarsua iti uniberso nga isu ket masarakan ken maam-ammo dagiti tattao. Kasta met, imbaga ni Jesus kadagiti pasurotna: “Mangaramidkayo iti ad-adalan kadagiti tattao iti amin a nasion.” (Mat. 28:19) Nalawag a gapu iti tulong ni Jehova a Dios, naballigi ti pannakaikasaba ti naimbag a damag. Ilawlawag ti sumaruno nga artikulo no kasano a maar-aramid ita dayta a trabaho.