Panagregget a Mangikasaba iti Naimbag a Damag Idiay Tesalonica

TI Tesalonica a pagaammo ita kas Thessaloníki wenno Salonika ket maysa a narang-ay a sangladan a siudad iti amianan a daya ti Grecia. Dakkel ti pasetna iti pakasaritaan dagiti Kristiano idi umuna a siglo, nangruna iti ministerio ni Pablo, ti Kristiano nga apostol iti nasnasion.​—ARAMID 9:15; ROMA 11:13.

IDI agarup 50 C.E., napan idiay Tesalonica da Pablo ken ti kaduana a ni Silas. Daytoy ti maikadua a panagdaliasat ni Pablo kas misionero ken ti damo a pannakaikasaba ti naimbag a damag maipapan ken Kristo iti lugar a pagaammo ita kas Europa.

Idi dimtengda idiay Tesalonica, malaglagipda pay laeng ti pannakakabkabil ken pannakaibaludda idiay Filipos, ti kabesera a siudad ti Macedonia. Kinapudnona, idi bimmisita ni Pablo kadagiti taga-Tesalonica, imbagana nga inkasabana “ti naimbag a damag ti Dios buyogen ti kasta unay a pannakidangadang.” (1 Tesalonica 2:1, 2) Nasaysayaat kadi itan ti kasasaad idiay Tesalonica? Anianto ngata ti mapasamak no mangasabada? Nabunga ngata? Ammuentayo nga umuna ti kasasaad ti nagkauna a siudad.

Siudad a Nariribuk ti Napalabasna

Ti nagan a Tesalonica a nagtaud iti dua a Griego a sao a kaipapananna “dagiti taga-Thessaly,” ken “panagballigi,” ipasimudaagna ti pannakidangadang. Naikuna nga idi 352 B.C.E., ni Ari Philip II ti Macedonia, ama ni Alexander the Great, inabakna ti maysa a tribu manipud iti makintengnga a Grecia idiay Thessaly. Kas pakalaglagipan dayta a panagballigi, pinanagananna ti maysa kadagiti balasangna iti Thessalonice. Idi agangay, ni Thessalonice ti nagbalin nga asawa ni Cassander a kasuno ni Alexander. Idi agarup 315 B.C.E., nangbangon ni Cassander iti maysa a siudad iti laud ti Chalcidice Peninsula ken impasurotna iti nagan ti asawana. Iti intero a nariribuk a pakasaritaan ti Tesalonica, masansan a napasaranna ti dangadang.

Narang-ay met a siudad ti Tesalonica. Addaan dayta iti kapintasan a sangladan idiay Aegean Sea. Idi panawen dagiti Romano, masarakan met dayta iti nalatak a kalsada a Via Egnatia. Gapu ta nagsayaat ti lugarna iti ruta iti baybay ken iti takdang, maysa dayta kadagiti pangawatan ken pagipatulodan ti imperio ti Roma kadagiti produktona. Iti panaglabas ti panawen, ti siudad ket nagiinnagawan dagiti Goth, Slav, Frank, Venetian, ken Turk gapu iti kinarang-ayna. Dadduma kadakuada ti nakidangadang tapno masakupda ti siudad. Ngem ipamaysatayo ti atensiontayo iti isasarungkar ni Pablo, idi rinugianna nga indanon ti naimbag a damag.

Idadateng ni Pablo Idiay Tesalonica

Apaman a dumteng ni Pablo iti maysa a siudad, masansan a makisarita nga umuna kadagiti  Judio ken managbuteng iti Dios gapu ta ammoda ti Kasuratan. Mausarna dayta a pangibasaran iti pannakisaritana ken matulonganna ida a mangtarus iti naimbag a damag. Kuna ti maysa nga eskolar a daytoy a kaugalianna ti mangipakita a maseknan kadagiti kailianna wenno “pangrugianna a mangasaba kadagiti Gentil.”​—Aramid 17:2-4.

Isu nga idi dimteng idiay Tesalonica, simrek nga umuna ni Pablo iti sinagoga nga “inlawlawagna [kadagiti Judio] ken pinampaneknekanna babaen kadagiti reperensia a masapul a ti Kristo agsagaba ken bumangon manipud kadagiti natay, ket kunkunana: ‘Isu daytoy ti Kristo, daytoy Jesus nga ibumbunannagko kadakayo.’”​—Aramid 17:2, 3, 10.

Nagbalin a kontrobersial idi ti impaganetget ni Pablo a kinasiasino ken akem ti Mesias. Ti panagsagaba ti Mesias ket saan a maitunos iti Mesias a pampanunoten dagiti Judio a mangwayawaya kadakuada. Tapno maguyugoy ni Pablo dagiti Judio, ‘nakirinnason’ kadakuada nga ‘inlawlawag,’ ken ‘pinaneknekanna’ babaen ti Kasuratan​—dagiti pakabigbigan ti nalaing a mannursuro. * Ngem ania ti reaksion dagiti dumdumngeg ken Pablo bayat nga ibagbagana kadakuada dagiti agkakapateg nga impormasion?

Nabunga Ngem Narigat a Ministerio

Sumagmamano a Judio ken adu a Griego a proselita ti dimngeg iti mensahe ni Pablo, kasta met ti adu kadagiti “kangrunaan a babbai.” Ti sasao a “kangrunaan a babbai” ket mayanatup unay ta natan-ok ti saad dagiti babbai idiay Macedonia. Addaanda iti takem iti gobierno, sanikua, kalintegan kas umili, ken negosio. Nayaramidanda pay iti monumento. No kasano nga inawat ti negosiante a ni Lidia ti naimbag a damag, adu met dagiti baknang ken prominente a babbai a dimngeg idiay Tesalonica.​—Aramid 16:14, 15; 17:4.

Ngem napalalo ti apal dagiti Judio. Nangallukoyda kadagiti “nadangkes a lallaki manipud kadagiti bayanggudaw iti plasa ket nangbuangayda iti bunggoy dagiti managderraaw ket riniribukda ti siudad.” (Aramid 17:5) Ania a klase dagitoy a lallaki? Kuna ti maysa nga eskolar ti Biblia a dagitoy ket “garamugam ken awan kaes-eskanna.” Innayonna pay, “agparang nga awan a pulos interesda; ngem kasda la kadagiti managderraaw, nalakada a masugsogan nga agaramid iti kinaranggas.”

Dayta a bunggoy “rinautda ti balay ni Jason [nagdagusan ni Pablo] ket inkagkagumaanda nga ipan ida kadagiti nariribuk a tattao.” Idi saanda a nakita ni Pablo, napanda iti kangatuan nga agturay iti siudad. Kalpasanna, “inulodda ni Jason ken ti sumagmamano a kakabsat a maipan kadagiti agturay iti siudad, nga iyik-ikkisda: ‘Dagitoy a tattao a nangbalintuag iti mapagnaedan a daga addada met ditoy.’”​—Aramid 17:5, 6.

Kas kabesera ti Macedonia, ti Tesalonica addaan iti gimong dagiti tattao, wenno bukodda nga agtuturay a mangtaming kadagiti isyu a pakaseknan dagiti umili. “Dagiti agturay iti  siudad,” wenno politarchs * ket nangato nga opisial a mangtagtaginayon iti talna ken urnos. Isu a nariribukanda idi naammuanda a dagitoy a “manangriribuk” ti mamagpeggad iti talna ti siudad, ta mabalin nga agtungpal dayta iti ibaballaet ti Roma ket mapukawda ti bukodda a gobierno.

Idin imbagada daytoy kakaruan a pammabasol: “Dagitoy a lallaki agtigtignayda a maibusor kadagiti bilin ni Cesar, a kunkunada nga adda sabali nga ari, ni Jesus.” (Aramid 17:7) Kuna ti maysa a komentarista nga ipasimudaag dayta ti “sedision ken iyaalsa” maibusor kadagiti emperador, a “di mangipalubos a madakamat ti nagan ti [sabali] nga ari iti aniaman kadagiti naparmek a probinsia, malaksid no ipalubos ti emperador.” Kasta met, agparang a kasla pudno ti pammabasol gapu ta ni Jesus nga Ari nga iwarwaragawag ni Pablo ket pinapatay dagiti agtuturay ti Roma maigapu iti sedision.​—Lucas 23:2.

Nariribukan dagiti agtuturay iti siudad. Gapu ta awan ti makitada nga ebidensia ken dida masapulan ni Pablo, “kalpasan a nakaalada nga umuna iti umdas a tani manipud ken Jason ken kadagiti dadduma pinalubosanda ida.” (Aramid 17:8, 9) Babaen daytoy a piansa, pinatalgedan ni Jason ken ti dadduma pay a Kristiano a pumanawen ni Pablo iti siudad ket saanen nga agsubli a mangriribuk. Mabalin a daytoy ti tuktukoyen ni Pablo idi dinakamatna a ‘binangenan ni Satanas ti danak’ ken linapdanna nga agsubli iti siudad.​—1 Tesalonica 2:18.

Karabiyanna, imbaon dagiti kakabsat da Pablo ken Silas a mapan idiay Berea. Nabunga met ti ministerio ni Pablo sadiay. Ngem daytoy ti namagpungtot kadagiti Judio idiay Tesalonica nga uray la dinaliasatda ti 80 a kilometro nga agturong iti Berea tapno sugsoganda ti bunggoy a mangriribuk kada Pablo. Nagdaliasat manen ni Pablo nga agturong idiay Atenas, ngem agtultuloy latta ti panangikagumaanna a mangidanon iti naimbag a damag.​—Aramid 17:10-14.

Panagregget ti Kabbaro a Kongregasion

Makaparagsak ta nabuangay ti baro a kongregasion idiay Tesalonica ngem saan laeng nga ibubusor ti nakaipasanguan dagiti Kristiano. Agnanaedda iti pagano ken imoral nga aglawlaw isu a dayta ti pagamkan ni Pablo. Ania ngata ti mapasamak kadagiti padana a Kristiano?​—1 Tesalonica 2:17; 3:1, 2, 5.

Ammo dagiti Kristiano idiay Tesalonica a no saanda a makipaset kadagiti ar-aramid dagiti tattao ken narelihiosuan nga ar-aramid iti siudad, guraen ken busoren ida dagiti dati a gagayyemda. (Juan 17:14) Kasta met, adu ti altar dagiti didiosen dagiti Griego a da Zeus, Artemis, ken Apollo, ken ti dadduma pay a didiosen ti Egipcio idiay Tesalonica. Nalatak met ti panagdayaw kadagiti emperador, ken masapul a makiraman ti amin nga umili ta no saan maibilangda a bumusbusor iti Roma.

 Kadawyan nga agbanag iti imoral a panagbiag ti panagdayaw iti imahen. Adda nagpapadaan da Cabirus, a didiosen idiay Tesalonica; Dionysus ken Aphrodite; ken Isis ti Egipto: ti panagdaydayaw kadagitoy ket napnuan kadagiti aglablabes a seksual a ragragsak ken panagbarbartek. Nasaknap ti pannakikamalala ken prostitusion. Ibilangda a saan a basol ti pannakiabig. Dagiti tattao ket naimpluensiaan iti kultura ti Roma. Sigun iti maysa a reperensia, “adu dagiti babayadan a lallaki ken babbai a ti trabahoda ket mangpennek laeng iti nainlasagan a tarigagay dagiti umili​—ken kuna dagiti doktor a saan kano a rumbeng a lapdan dayta a tarigagay.” Dayta ti makagapu a binalakadan ni Pablo dagiti Kristiano nga ‘adaywanda ti pannakiabig’ ken liklikanda ti “naagum a panaggartem iti sekso” ken “kinarugit.”​—1 Tesalonica 4:3-8.

Nagballigi Dagiti Kristiano

Determinado dagiti Kristiano idiay Tesalonica a makidangadang maipaay iti pammati. Ngem iti laksid ti ibubusor, rigat, ken ti pagano ken imoral nga aglawlaw, kinomendaran ida ni Pablo gapu iti ‘matalek nga aramid, naayat a panagbannog, ken panagibturda,’ kasta met ti pannakiramanda a nangisaknap iti naimbag a damag.​—1 Tesalonica 1:3, 8.

Idi 303 C.E., rimsua ti naranggas a panangidadanes iti Imperio ti Roma maibusor kadagidiay agkunkuna a Kristiano. Ti kangrunaan a nangisungsong ket ni Caesar Galerius, nga agnanaed idiay Tesalonica ken nangibangon iti adu a nagpipintas a pasdek. Agingga ita makita pay laeng dagiti turista ti sumagmamano a rebba dagita.

Mangaskasaba met ita dagiti Saksi ni Jehova kadagiti kaarrubada, masansan nga iti sanguanan a mismo dagiti pasdek nga imbangon dagiti naranggas a kabusor dagiti Kristiano. Nupay adda idi dagiti panawen iti maika-20 a siglo a nangaskasabada iti sidong ti nakaro nga ibubusor, adda itan agarup 60 a naregta a kongregasion dagiti Saksi iti siudad. Paneknekan dayta nga agtultuloy ken naballigi pay laeng ti panangikagumaanda a mangisaknap iti naimbag a damag a nangrugi adun a siglo ti napalabas.

[Footnotes]

[Mapa iti panid 18]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

Via Egnatia

MACEDONIA

Filipos

Amfipolis

Tesalonica

Berea

THESSALY

Aegean Sea

ATENAS

[Dagiti Ladawan iti panid 20, 21]

Makinngato: Ti Thessaloníki ita

Makimbaba: kolonada ken pagdigusan dagiti Romano idiay Agora

[Credit Line]

Dua a makimbaba a ladawan iti kannigid: 16th Ephorate of Prehistoric and Classical Antiquities, copyright Hellenic Ministry of Culture and Tourism

[Dagiti Ladawan iti panid 21]

Rotunda iti asideg ti arko ni Galerius; kitikit a ladawan ni Caesar Galerius; panangasaba iti asideg ti Arko ni Galerius

[Credit Line]

Makintengnga a ladawan: Thessalonica Archaeological Museum, copyright Hellenic Ministry of Culture and Tourism

[Picture Credit Lines iti panid 18]

Head medallion: © Bibliothèque nationale de France; stone inscription: Thessalonica Archaeological Museum, copyright Hellenic Ministry of Culture and Tourism