‘Manipud iti Bambantay Agminaskanto iti Gambang’
Bayat a suksukisoken ti grupo dagiti arkeologo dagiti rangkis ken kueba iti let-ang ti Judea, nasarakanda ti maysa a kueba nga adda iti nangato a rangkis. Adda ngata masarakanda a napateg a banag, nalabit kadaanan nga alikamen wenno manuskrito kas iti Dead Sea Scroll? Nasdaawda ta nadiskobreda ti adu a napapateg a gameng, a naawagan idi agangay iti Nahal Mishmar.
DAYTA a gameng a nailemmeng iti rengngat ken nabalkut iti runo nga ikamen ket nadiskobre idi Marso 1961. Buklen dayta iti 400 a bambanag, kaaduan kadagita ket naaramid iti gambang. Karaman kadagita ti nagduduma a korona, setro, rimienta, maso, ken dadduma pay nga igam. Dayta a nadiskobre ket paginteresan unay dagiti agbasbasa iti Biblia gapu ta natukoy iti Genesis 4:22 ni Tubal-cain a “mammanday iti tunggal kita ti rimienta a gambang ken landok.”
Adu pay laeng ti saludsod no sadino ti naggapuan ti gameng ken no apay nga adda sadiay. Ngem ti pannakadiskobre iti dayta ipakitana nga addan panagminas, panagtunaw, ken panagsukog iti gambang idi unana kadagiti lugar a naibaga iti Biblia.
LUGAR NGA AYAN TI GAMBANG ITI NAIKARI A DAGA
Idi dandanin sumrek dagiti Israelita iti Naikari a Daga, kinuna ni Moises kadakuada: “Iti bambantayna [iti dayta a daga] agminaskanto iti gambang.” (Deuteronomio 8:7-9) Nadiskobre dagiti arkeologo iti Israel ken Jordan ti adu a nagkauna a pagminasan ken pagtunawan, kas iti Feinan, Timna, ken Khirbat en-Nahas. Ania ti ipalgak dagita a lugar?
Nasarakan iti Feinan ken Timna ti adu a narabaw nga abut a nangalaan dagiti minero iti gambang iti las-ud ti agarup 2,000 a tawen. Agingga ita, adda pay laeng makita dagiti bisita a nabatbati nga agkaiwara a bato nga addaan gambang a berde ti kolorna. Siaanus a tikapen dagiti nagkauna a minero ti makitada a bato nga addaan gambang. Usarenda a pagtikap dagiti alikamen a naaramid iti bato. No maalada ti gambang, usarenda dagiti metal nga alikamen nga agkali iti naun-uneg pay, palawaenda dagiti kueba ken kurukoranda dagiti abut ken usok. Iti Job a libro ti Biblia, natukoy ti kasta a klase ti panagminas. (Job 28:2-11) Nadagsen daytoy a trabaho; kinapudnona, manipud maikatlo a siglo agingga iti maikalima a siglo C.E., dagiti Romano nga agturay sinentensiaanda dagiti napeklan a kriminal ken dadduma pay a balud nga agtrabaho kadagiti pagminasan iti gambang idiay Feinan.
Adda nasarakan a bunton ti rugit ti nagminasan iti Khirbat en-Nahas (kaipapananna “Nagdalusan ti Gambang”), a mangipakita nga idiay ti pagtunawan iti gambang. Patien dagiti eskolar a naipan sadiay dagiti naba a naala kadagiti asideg a pagminasan kas iti Feinan ken Timna. Tapno maisina ti gambang manipud iti naba, nausar dagiti anguyob ken yubuyoban a payaten ti saka tapno mapuyotan ti beggang ket bumara nga umabut agingga iti 2,200 degrees Fahrenheit (1,200°C) iti 8 wenno agingga iti 10 nga oras. Kadawyanna, maikkat ti agarup 5 a kilo a naba tapno makaala iti 1 kilo a gambang a maaramid iti nagduduma a banag.
USAR TI GAMBANG ITI NAGKAUNA NGA ISRAEL
Iti Bantay Sinai, espesipiko nga imbilin ni Jehova a Dios a ti maala a nasileng a metal iti dayta a lugar ket mausar a pagibangon iti tabernakulo, ken idi agangay ti templo idiay Jerusalem. (Exodo, kapitulo 27) Mabalin nga ammon dagiti Israelita ti agpanday sakbay a napanda idiay Egipto, wenno nalabit nasursuroda dayta sadiay. Idi pumanawdan idiay Egipto, ammodan ti mangsukog iti urbon a baka. Nakaaramidda metten iti adu nga alikamen a naaramid iti gambang a mausar iti tabernakulo kas iti dakkel a palanggana, banga, pariok, suplad wenno pala, ken tinidor.—Exodo 32:4.
Bayat ti panagdaliasatda iti let-ang, nalabit iti Punon (mabalin a ti Feinan ita) a lugar nga aduan iti gambang, nagreklamoda maipapan iti manna ken ti danum. Kas dusa, nangibaon ni Jehova kadagiti nagita nga uleg ket adu ti natay kadakuada. Idi nagbabawi dagiti Israelita, bimmallaet ni Moises ket binilin ni Jehova a mangaramid iti gambang a kaasping ti uleg ken maikabil iti maysa a poste. Kuna ti salaysay: “Ket napasamak a no ti maysa a serpiente nakagatna ti maysa a tao ket minatmatanna ti gambang a serpiente, nagtalinaed ngarud a sibibiag.”—Numeros 21:4-10; 33:43.
TI GAMBANG NI ARI SOLOMON
Naaramid iti gambang ti adu a paset ti templo idiay Jerusalem
Nagusar ni Ari Solomon iti adu nga alikamen a gambang iti templo idiay Jerusalem. Adu kadagita ket naala ni David nga amana idi pinarmekna ti Siria. (1 Cronicas 18:6-8) Ti gambang a “sinukog a baybay” ti dakkel a palanggana a pagbugguan dagiti papadi ket makalaon iti 17,500 a galon (66,000 L) ken 30 a tonelada ti kadagsenna. (1 Ar-ari 7:23-26, 44-46) Adda met ti dua a dadakkel nga adigi a gambang a naipatakder iti pagserkan ti templo. Dagitoy ket 26 pie (8 m) ti kangatona ken iti rabaw dagiti adigi adda dagiti paratok nga agarup 7.3 pie (2.2 m) ti katayagna. Adda abut iti tengnga dagiti adigi a 3 a pulgada (7.5 cm) ti kapuskolna, 5.6 pie (1.7 m) ti diametrona. (1 Ar-ari 7:15, 16; 2 Cronicas 4:17) Nakaskasdaaw ti kaadu ti nausar a gambang kadagitoy.
Maus-usar met ti gambang iti inaldaw-aldaw a biag dagiti tattao idi tiempo ti Biblia. Kas pagarigan, mabasatayo ti maipapan iti igam, grilios, instrumento ti musika, ken ridaw a naaramid iti gambang. (1 Samuel 17:5, 6; 2 Ar-ari 25:7; 1 Cronicas 15:19; Salmo 107:16) Tinukoy ni Jesus ti kuarta a “gambang” iti supot ken dinakamat ni apostol Pablo ni “Alejandro nga agpampanday.”—Mateo 10:9; 2 Timoteo 4:14.
Adu pay a saludsod ti sungbatan dagiti arkeologo ken historiador maipapan iti nagtaudan ti adu a gambang idi tiempo ti Biblia, ken ti misterio ti gameng iti Nahal Mishmar. Ngem patalgedan dagiti rekord iti Biblia, a ti tinawid dagiti Israelita ket talaga a ‘nasayaat a daga, ta manipud iti bambantayna agminasda iti gambang.’—Deuteronomio 8:7-9.
