1. Be ikhu si re bhi azagba-uwa nọnsi Jacob?

JACOB bhi Baibo wo hoẹmhọn imọn nesọle rebhe. Sokpan, Joseph ọle manman ha mhọn ẹjẹjẹ da nẹ. Ranmhude ọnan, ibhio iJoseph da ha mhọn ikhu da ọle. Bhiriọ, ẹkẹ iJoseph da ha khọ ele. Joseph bha lu ọkpa lu eva nin ibhio ọle ha da re inian he ọle. Ọrẹyiriọ, ele da yẹ khiẹn ọlẹn rẹ kiẹn igbọn. Ele ki khiẹn ọlẹn fo, ele da bha ohoghe man aba ele ghe, elanmhẹn ẹwẹ gbe ọmọn nin ọle hoẹmhọn ọlẹn an. Ranmhude ikhu, ele da zughu ọfure nọn ribhi azagba-uwa nọnsele a, yẹ lu emhin nọn ba aba ele bhi egbe.—Gen. 37:3, 4, 27-34.

2. Beji Galatians 5:19-21 rẹman, bezẹle nin ikhu ida mhẹn?

² Ikhu  *deba ikpẹ ne imhẹn nin Baibo tẹmhọnlẹn. Ene mhọn ọne ikpẹ nan ida sabọ nabhi Agbejele nọnsi Osẹnobulua. (Tie Galatians 5:19-21.) Ikhu dẹ sabọ si emhin ebe re bọsi, ihegbe, okhọnlẹn, bi okpohu.

3. Be imhan ha zilo nyan bhi ọne uhọnmhọn-ọta nan?

³ Ijiẹmhin ọsi Joseph bi ibhio ọle rẹman ghe ikhu dẹ sabọ zughu ọfure nọn ribhi azagba-uwa a. Aharẹmiẹn ghe mhan ida lu beji ibhio Joseph lu, ọkhẹke nin mhan gbega ọkhọle nọnsẹmhan ranmhude ọ bha gba nin mhan fo. Sẹyẹ, ọ dẹ sabọ hiẹ mhan. (Jer. 17:9) Ọnan zẹle ẹgheso, mhan ki ha mhọn ikhu da ẹbho. Bha ji mhan zilo nyan ijiẹmhin eso bhi Baibo ne ha sabọ rẹkpa mhan daghe emhin eso ne ha sabọ re ikhu jẹre bhi ọkhọle nọnsẹmhan. Mhan dẹ yẹ zilo nyan ebi mhan ha rẹ sabọ khọn ikhu miotọ yẹ bi ebi mhan ha rẹ sabọ ha khu ọbhi ọfure yẹ.

4. Bezẹle nin ibhokhan iPhilistine da ha mhọn ikhu da Isaac?

⁴ Ẹfe. Ranmhude Isaac bhi Baibo wo manman fe, ibhokhan iPhilistine da ha mhọn ikhu da ọle. (Gen. 26:12-14) Ranmhude ọnan, ele da re ekẹn rẹ lan omin nin Isaac da miẹn amẹn re nin ihuan bi ẹmena nesọle wọn. (Gen. 26:15, 16, 27) Beji ene ibhokhan iPhilistine lu, ẹbho eso ẹlẹnan mhọn ikhu da ẹbho ne fe nẹ ele. Ene ẹbho nan iwo gheghe guanọ nin ele ha mhọn emhin nin ene ẹbho mhọnlẹn, sokpan ele ki ha guanọ nin ele gbe ene ẹbho miẹn ele emhin nin ele mhọnlẹn.

5. Bezẹle nin ene mun ọkalo bhi oga da ha mhọn ikhu da iJesu?

⁵ Sade ẹbho hoẹmhọn ọria. Ene ẹbho ne mun ọkalo bhi oga da ha mhọn ikhu da iJesu ranmhude ẹbho ne bunbun manman hoẹmhọn ọlẹn. (Matt. 7:28, 29) Ọria nin Jehova je re, ọle iJesu khin. Ọle wo ha man ẹbho ẹmhọanta. Ọrẹyiriọ, ene ẹbho da ha bha ohoghe rẹ ria elin esili nọnsi Jesu a beji a ha da miẹn ghe, ẹbho bha yẹ ha hoẹmhọn ọlẹn. (Mark 15:10; John 11:47, 48; 12:12, 13, 19) Be imhan miẹn luẹ bhi ọne ijiẹmhin nan? Ọ bha khẹke nin mhan ha mhọn ikhu da ibhio mhan nin mhan ko ga ranmhude ẹbho hoẹmhọn ele. Ọkpakinọn, ọkhẹke nin mhan ha re egbe khọkhọ ikpẹ esili nesele.—1 Cor. 11:1; 3 John 11.

6. Be iDiotrephes rẹ rẹman yẹ ghe ọle mhọn ikhu?

⁶ Ahamiẹn ọria ribhi ihe bhi ẹkẹ agbotu. Bhi ore nin ọhẹnhẹn, Diotrephes da ha mhọn ikhu da ene ewanlẹn ne mun ọkalo bhi agbotu. Ọle da ha guanọ nin ọle ha yi ọne mun ọkalo bhi ẹwẹ ene ele ko ribhi agbotu. Bhiriọ, ọle da ha bha ohoghe rẹ ria elin ọsi ene ewanlẹn an bi ọsi John nin odibo a. (3 John 9, 10) Aharẹmiẹn mhan bha wo ha lu beji Diotrephes lu, mhan dẹ sabọ ha mhọn ikhu da obhio mhan nan re ọbhi ihe nin mhan mọn da guanọ, manman nọn ahamiẹn mhan riale ghe mhan dẹ sabọ miẹn ọne ẹsọn sẹ bii ọle la gbera ọle.

7. Be ikhu ha sabọ si ji mhan?

⁷ Inian ikhu diabe ilunmhun. Ahamiẹn ọ kẹ ọle rẹ fi iniẹn mun otọ bhi ọkhọle nọnsẹmhan, ọ ki ha nọghọ nan rẹ bhọ re kie. Ikhu dẹ sabọ re imhan ha mhọn ikpẹ ne imhẹn, bọsi ẹlobhọ, ẹhio, bi ẹgẹngẹn. Ọ dẹ sabọ re ọle ha nọghọ mhan rẹ ha mhọn ikpẹ esili bọsi, oyẹẹ, ẹjẹjẹ, bi ifuẹkẹ. Ranmhude ọnan, mhan ha kere ghe ikhu ho nọn jẹre bhi ọkhọle nọnsẹmhan, ọkhẹke nin mhan re ẹjẹje bhọ ọle re fia. Be imhan ha rẹ sabọ khọn ikhu miotọ yẹ?

8. Ikpẹ nela ha rẹkpa mhan rẹ khọn ikhu miotọ?

⁸ Ahamiẹn mhan mhọn idegbere, yẹ ji emhin nin mhan mhọn da khọn mhan, mhan ki sabọ khọn ikhu miotọ. Sẹyẹ, ahamiẹn mhan mhọn ene ikpẹ esili nan, ikhu ida miẹn otọ rẹ jẹre bhi ọkhọle nọnsẹmhan. Idegbere dẹ rẹkpa mhan nin mhan hẹi ha riale ghe imhan mhẹn gbera ẹbho rebhe. Ọria nọn mhọn idegbere ida ha riale ghe ọle ọkpa ebe mhẹn khẹke. (Gal. 6:3, 4) Ọria nọn ji ebe ọle mhọnlẹn da khọn ọlẹn ida ha re egbe ọle rẹ khọkhọ ẹbho ebhebhe. (1 Tim. 6:7, 8) Ọria nọn mhọn idegbere, nọn yẹ ji emhin nin ọle mhọn da khọn ọlẹn, ha daghe ghe, emhin esili si ọria ọbhebhe obọ, ọle ki deba ọne ọria ha ghọnghọn.

9. Beji Galatians 5:16 bi Philippians 2:3, 4 rẹman, be ẹlinmhin nọn khiale ha rẹkpa mhan lu?

⁹ Ẹlinmhin nọn khiale dẹ sabọ rẹkpa mhan nin emhin nin mhan mhọnlẹn da ha khọn mhan, bi nin mhan da ha mhọn idegbere. Bhiriọ, mhan ki sabọ khọn ikhu miotọ. (Tie Galatians 5:16; Philippians 2:3, 4.) Ẹlinmhin nọn khiale dẹ sabọ rẹkpa mhan fẹ ọkhọle nọnsẹmhan ghe nọnsẹn. Ọ ki rẹkpa mhan fi iria-eria ne imhẹn denọ, nin mhan da ha ria  eria bhi uwedẹ nọn gbale. (Ps. 26:2; 51:10) Bha ji mhan zilo nyan ijiẹmhin ọsi Moses bi Paul, ranmhude ele sabọ khọn ikhu miotọ.

10. Emhin nela sunu nọn ha rẹ sabọ re iMoses ha mhọn ikhu? (Fẹ adudu nọn ribhi odalo ọne ebe nan ghe.)

¹⁰ Arẹmiẹn iMoses wo ha ribhi ihe nọn khua, ọle bha gbega ọne ihe nin ọria ọbhebhe hẹi sabọ nabhọ. Bhi ọsi ijiẹmhin, ẹghe ọkpa ribhọ nin Jehova rẹ ne bhi ẹlinmhin nọn khiale nọn ribhi egbe ọsi Moses nin usun ewanlẹn ọsi ibhokhan Izrẹl ne mundia bhi egbegbe ibọkpọ nan da do ikolo. Ọ bha sẹ bue gbe nin ọne emhin nan sunu, Moses da họn ghe ewanlẹn eva ne bha vae bhi ọne ikolo miẹn ẹlinmhin nọn khiale nin enekẹle ne vae miẹn, bhiriọ, ele da ha lu emhin bọsi ohẹn. Ẹghe nin Joshua rẹ taman iMoses ebe ha sunu, ẹkẹ ene ẹbho bha ha khọ iMoses ranmhude Jehova re ẹlinmhin nọn khiale nin ele. Ọkpakinọn, ranmhude idegbere nin ọle mhọnlẹn, ọle da ha ghọnghọn ghe ene ẹbho yẹ kiẹn akhasẹ. (Num. 11:24-29) Be imhan ha sabọ miẹn luẹ bhi ọne ijiẹmhin nan ọsi Moses?

11. Be ene ewanlẹn ha rẹ sabọ re egbe khọkho iMoses yẹ?

¹¹ Ahamiẹn ghe ọwanlẹn uwẹ khin bhi ẹkẹ agbotu, a be sẹ ka taman uwẹ khẹ nin uwẹ man ọria iwẹnna nọn manman yẹẹ uwẹ rẹ lu bhi ẹkẹ agbotu? Bhi ọsi ijiẹmhin, asabọmiẹn ghe ọ manman ti uwẹ bhọ rẹ ha sun iluẹmhin ọsi ebe Ọkhẹughe nan luẹ bhi agbotu. Sokpan, ahamiẹn ghe ọria nọn mhọn idegbere bọsi Moses uwẹ khin, ofẹn ida ha mun uwẹ ghe ọria dẹ miẹn uwẹ ọne ihe sade a taman uwẹ nin uwẹ man ọne ọria ebi a rẹ sun ọne ikolo yẹ. Sokpan, uwẹ ki ha ghọnghọn rẹ man ọne ọria le.

12. Be ibhio mhan ne bunbun ẹlẹnan rẹ rẹman yẹ ghe ele mhọn idegbere bi ọkhọnlẹn bhi iẹnlẹn?

¹² Bha ji mhan tẹmhọn ijiẹmhin ọsi ibhio mhan nin ikpea ne ki dọmanlẹn. Ọnọn ribhi ihe ọsi ọwanlẹn nọn sun ene ewanlẹn ne ribhi agbotu ha ki sẹbhi ikpe 80, ọle ki sibhi ọne ihe re nin ọwanlẹn nọn bha sẹ dọmanlẹn. Ahamiẹn ọfẹotughe wanre sẹbhi ikpe 70, ọle ki sibhi ọne ihe re. Iwẹnna oga ọbhebhe nọn hi ki rẹ khin nan mun nanlẹn, ọle ki miẹn ọlẹn ọbhi egbe. Bhi ẹghe nọn bha sẹ ree gbe nian, a da ha je ibhio mhan ne bunbun ne ga bhi Bẹtẹ sibhi Bẹtẹ re, nin ele dọ ha lu iwẹnna oga ọbhebhe. Ene ibhio mhan nan imhọn ikhu da ibhio mhan ne ki ga bhi ihe nin ele ka rẹ ha ye bhi Bẹtẹ.

13. Be ha rẹ re iPaul ha mhọn ikhu da ene etuegbe 12 nesi Jesu?

¹³ Paul nin odibo yẹ wo rẹman ghe ọle mhọn idegbere. Sẹyẹ, ọle ji emhin nin ọle mhọnlẹn da khọn ọlẹn. Ọle bha re otọ nin ikhu rẹ jẹre bhi ọkhọle nọnsọle. Arẹmiẹn ọle wo ha lu nọnsẹn bhi iwẹnna oga, ọle da yọle: “Imẹn hi ọnọn khere nẹ bhi ẹwẹ etuegbe nesọle, ọ bhọ bha khẹke nan ka mẹn ba etuegbe nesọle.” (1 Cor. 15:9, 10) Etuegbe nesi Jesu wo ha rẹkhan ọlẹn lu iwẹnna itẹmhọn Osẹnobulua ẹghe nin ọle rẹ ha ribhi ọne otọ nan. Sokpan, ẹghe nin Jesu ki rẹ yu yẹ riọkpanọ fo, ọle iPaul rẹ kiẹn iKristiẹn. Arẹmiẹn a je ọle bọsi etuegbe nin ọle dọ tẹmhọn Osẹnobulua man ẹbho ne iyi ibhokhan iJew, ọle bha sẹ ọria nan ha ka ba etuegbe 12 nesi Jesu. (Rom. 11:13; Acts 1:21-26) Ọrẹyiriọ, Paul bha ha mhọn ikhu da ene etuegbe 12 nesi Jesu. Paul da wo ji ihe nin ọle ha ye da khọn ọlẹn.

14. Ahamiẹn mhan mhọn idegbere bi ọkhọnlẹn bhi iẹnlẹn, be imhan ha sabọ lu?

¹⁴ Ahamiẹn mhan mhọn idegbere, bi ahamiẹn mhan ji emhin nin mhan mhọn da khọn mhan, mhan ki ha mun ekpẹn nin ẹbho nin Jehova ne ọbhi ihe beji Paul nin odibo lu. (Acts 21:20-26) Jehova ne ikpea eso ọbhi ihe ọsi ene ewanlẹn nin ele ha re agbotu khian. Arẹmiẹn ọ bha gba nin ele fo, Jehova da sẹyẹ tie ele ikpea nan “rẹ lu ẹsele” nin agbotu. (Eph. 4: 8, 11) Mhan ha mun ekpẹn nin ene ewanlẹn, yẹ re obọ rẹkhan adia nin ele re nin mhan, mhan ki sabọ iJehova nọnsẹn. Mhan ki yẹ sabọ deba ibhio mhan ha nyẹnlẹn bhi ọfure.

15. Emhin nela ọkhẹke nin mhan lu?

¹⁵ Mhan ida sabọ ha mhọn ọfure sade mhan mhọn ikhu da egbe. Ọkhẹke nin mhan bhọ ikhu sibhi ọkhọle nọnsẹmhan re. Sẹyẹ, mhan ida ha lu emhin nọn ha re ẹbho ha mhọn ikhu da mhan. Mhan ha lu ọnan, ọle mhan ha da sabọ khu ọbhi ọfure yẹ ha re izebhudu nin egbe, beji Jehova yọle nin mhan rẹ ha lu ọle. (Rom. 14:19) Be hi emhin ne khẹke nin mhan lu nin mhan da sabọ rẹkpa ẹbho khọn ikhu miotọ? Be imhan ha rẹ sabọ khu ọbhi ọfure yẹ?

16. Be imhan ha rẹ sabọ rẹkpa ibhio mhan yẹ nin ele hẹi ha mhọn ikhu?

¹⁶ Uwedẹ nin mhan rẹ ria eria bi uwedẹ nin mhan rẹ lu emhin dẹ sabọ rẹso ẹbho nekẹle. Ọne agbọn Esu nan wo guanọ nin mhan ha re ebi mhan mhọnlẹn rẹ dẹgbọ. (1 John 2:16) Ọkpakinọn, ọnan dẹ sabọ re ẹbho ha mhọn ikhu da mhan. Mhan dẹ sabọ rẹkpa ẹbho nin ele hẹi ha mhọn ikhu da mhan, sade ọ iyi ebi mhan mhọnlẹn la emhin nin mhan ho nin mhan dẹ mhan wo tẹmhọn ọlẹn ẹghe rebhe. Sẹyẹ, ahamiẹn mhan lu emhin ọbhi oleghe sade a re mhan ọbhi ihe bhi ẹkẹ agbotu, mhan ki ha rẹkpa ẹbho nin ele hẹi ha mhọn ikhu da mhan. Ahamiẹn ihe nin mhan ye bhi ẹkẹ agbotu mhan wo tẹmhọnlẹn ẹghe rebhe, mhan ki ha re otọ nin ẹbho rẹ ha mhọn ikhu da mhan. Ọkpakinọn, ahamiẹn mhan ji ẹmhọn  ibhio mhan da rẹtẹ mhan, bi sade eji ele da mhẹn ọkpa mhan ghe, ọnan ki rẹkpa ele nin emhin nin ele mhọn da ha khọn ele. Mhan ki yẹ ha tuẹn ọfure bi ọkugbe nọn ribhi ẹwẹ mhan okhun.

17. Be ibhio iJoseph rẹ sabọ mun ọfure gbọ bhi azagba-uwa nọnsele yẹ? Be rẹkpa ele rẹ sabọ lu iriọ?

¹⁷ Mhan dẹ sabọ khọn ikhu miotọ! Bha ji mhan gbo tẹmhọn ijiẹmhin ọsi ibhio iJoseph. Ikpe ne bunbun ki gbera fo nin ele khiẹn iJoseph rẹ kiẹn igbọn, ele da dọ ke ọle re bhi Egypt. Ọkuẹsẹ Joseph ze egbe man ele ghe obhio ele ọle khin, ọle da ka dọnmhẹn ele fẹghe si ele fidenọ. Ọle da mhanmhanlẹn nin ele rebhe kugbe le ebale. Ẹghe nin ele ki rẹ ha le ebale, ọle da ji ọsi ọnọn kotọ bhi ẹwẹ ele natiọle iBenjamin da bun nẹ. (Gen. 43:33, 34) Ọrẹyiriọ, ele bha ha mhọn ikhu da iBenjamin. Sokpan, ele da rẹman ghe ẹmhọn iBenjamin bi aba ele nin Jacob, santuẹ ele a. (Gen. 44:30-34) Ranmhude ibhio iJoseph sabọ khọn ikhu nin ele rẹ ha mhọnlẹn miotọ, ele da sabọ kie mun ọfure gbọ bhi azagba-uwa nọnsele. (Gen. 45:4, 15) Iriọ yẹ nọn rẹji mhan ẹlẹnan. Ahamiẹn mhan sabọ khọn ikhu nọn ri mhan bhi ọkhọle miotọ, mhan ki sabọ ha mhọn ọfure bhi azagba-uwa bi agbotu nọnsẹmhan.

18. Beji James 3:17, 18 rẹman, be ha sunu sade mhan rẹkpa tuẹn ọfure nọn ribhi ẹwẹ mhan okhun?

¹⁸ Jehova guanọ nin mhan khọn ikhu miotọ yẹ ha khu ọbhi ọfure. Nin mhan rẹ sabọ lu iriọ, mhan dẹ manman dọnmhegbe. Beji ọne uhọnmhọn-ọta nan rẹman, ọ dẹ sabọ na mhan bhi ọkhọle rẹ ha mhọn ikhu da ẹbho. (Jas. 4:5) Sẹyẹ, uwedẹ nin ẹbho ne ribhi ọne agbọn nan rẹ lu emhin dẹ sabọ rẹ ọria ha mhọn ikhu. Ọkpakinọn, sade mhan mhọn idegbere, sade mhan ji emhin nin mhan mhọn da ha khọn mhan, bi sade mhan mhọn unun ekhuẹnmhẹn, ikhu ida miẹn otọ rẹ jẹre bhi ọkhọle nọnsẹmhan. Sẹyẹ, mhan ki sabọ ha tuẹn ọfure nọn ribhi ẹwẹ mhan okhun, bhiriọ ọrebhe ki sabọ ha re ikpẹ esili man.—Tie James 3:17, 18.