1-2. (a) Be ekhẹn gọvamẹnt eso sẹ rẹ kpokpo ẹbho nesi Jehova yẹ? Be ẹbho nesi Jehova ki lu yẹ? (b) Be imhan ha rẹ sabọ ha ghọnghọn yẹ aharẹmiẹn a kpokpo mhan? (Talọ nyan adudu nọn ribhi odalo ọle.)

 ẸLẸNAN nian, ọ gbera agbaẹbho 30 nan da mun idobolo ọbhi iwẹnna oga nọnsẹmhan. Bhi eso bhi ene agbaẹbho, ekhẹn gọvamẹnt muno ibhio mhan khue. Emhin ọbe nela ele lu? Jehova bha riale ghe ele mhọn emhin ọbe soso nin ele lu. Ebi ele lu hi nin ele rẹ ha tie Baibo yẹ ria eria nyan ọlẹn, dọ tẹmhọn Osẹnobulua, yẹ yo ikolo oga. Ele bha ka deba ekhẹn ahinmhin-ibo soso bhi ọne agbọn nan. Ene eguọmhandia nesi Osẹnobulua nan sẹyẹ wo sun rẹkhan ọlẹn arẹmiẹn a wo manman ha kpokpo ele. Ele da rẹman ghe ele bha ji emhin soso da re ele miẹn ghe ele bha ga Jehova. Ọnan wo re ele ha ghọnghọn.

² Asabọmiẹn uwẹ sẹ ka daghe ifoto ọsi ene ibhio mhan nan eso ne re izebhudu man, yẹ daghe ghe, ele bha khekhe ẹlo a bhi uhọnmhọn. Ele ghọnghọn ranmhude nin ele rẹ lẹn ghe, ẹmhọn ele ti Jehova bhọ nin ele rẹ sun rẹkhan ọlẹn. (1 Chron. 29:17a) Jesu yọle: “Eghọnghọn hi ọsi ẹbho nan kpokpo ba ẹmhọn ikhiakhiale . . . Bha wo manman ha ghọnghọn, ranmhude elele nin ibha ha miẹn . . . manman kpọnọ.”—Matt. 5:10-12.

3. Beji a rẹman bhi Acts 4:19, 20, be etuegbe nesi Jesu lu yẹ ẹghe nan rẹ ha kpokpo ele? Bezẹle nin ele da lu iriọ?

³ Ọnọghọ nin ibhio mhan kuẹlo da ẹlẹnan yẹ diabe ọne etuegbe  nesi Jesu yẹ ziẹngbe ọle bhi ore nin ọhẹnhẹn, ẹghe nan rẹ ha kpokpo ele ranmhude nin ele rẹ ha wewe ẹmhọn Jesu. Bhi ẹghe ne bunbun, ene bhohiẹn bhi kotu ọsi ibhokhan Ju da “taman ele nin ele hẹi yẹ tẹmhọn elin nọnsi Jesu.” (Acts 4:18; 5:27, 28, 40) Be ene etuegbe ki rẹ lu emhin yẹ? (Tie Acts 4:19, 20.) Ele lẹnmhin ghe, ọria nọn mhọn ahu nẹ ele ‘taman ele nin ele dọ tẹmhọn Osẹnobulua man ẹbho, yẹ manman sọsali’ rẹji Jesu Kristi. (Acts 10:42) Bhiriọ, Pita bi Jọni ne mundia nin etuegba nekẹle da re izebhudu rẹ yọle ghe, ele dẹ hẹnmhọn nin Osẹnobulua gbera ene ọbhohiẹn nin, yẹ yọle ghe ele ida zobọ bhọ rẹ ha tẹmhọn Jesu. Inian ọ diabe ele nọọn ene ọbhohiẹn nin ọne inọnta nan, ‘Ibha be riale ghe, ibha mhọn ahu gbera Osẹnobulua?’

4. Beji Acts 5:27-29 rẹman, ijiẹmhin nela etuegbe nesi Jesu re ọbhi otọ nin Kristiẹn ọsaje? Be imhan ha rẹ re egbe khọkhọ ele yẹ?

⁴ Ijiẹmhin esili ene etuegbe nesi Jesu re ọbhi otọ, nin Kristiẹn ọsaje re obọ rẹkhan rẹ na bhi ẹghe nin ha vade. Ele da muegbe nin ele rẹ hẹnmhọn nin Osẹnobulua nin Ojie nọnsele, ọ iyi eria. (Tie Acts 5:27-29.) A ki gbe ene etuegbe fo ranmhude nin ele rẹ sun rẹkhan Osẹnobulua, ele da sibhi ẹkẹ ọne ikotu ọsi ene ibhokhan Ju re ha ‘ghọnghọn . . . ranmhude a ka ele ba ene a re oya nan ranmhude elin [nọnsi Jesu].’ Ele da sẹyẹ wo ha tẹmhọn Osẹnobulua.—Acts 5:40-42.

5. Inọnta nela ọkhẹke nin mhan wanniẹn?

⁵ Ijiẹmhin nin ene etuegbe re ọbhi otọ zẹ inọnta eso egbe dagbare. Bhi ọsi ijiẹmhin, be ene etuegbe ha rẹ hẹnmhọn nin Osẹnobulua gbera eria yẹ, yẹ sabọ re obọ rẹkhan ọne uhi nan bhi Baibo nọn yọle “nin ọrebhe ha degbere nin ene gbẹloghe?” (Rom. 13:1) Be imhan ha rẹ “ha degbere nin ene gbẹloghe” beji Pọl nin odibo tale, yẹ ha sun rẹkhan Osẹnobulua nọn yi Ojie nọnsẹmhan nọn ke okhun nẹ?—Titus 3:1.

6. (a) Hela hi “ene gbẹloghe” nan sounun ọlẹn bhi Romans 13:1? Be ọkhẹke nin mhan rẹ ne ele lu emhin yẹ? (b) Be bhọ ọkhẹke nin mhan lẹn rẹji eria ne gbẹloghe?

⁶ Tie Romans 13:1. Bhi ọne ulọnlẹn nan, a  re “ene gbẹloghe” rẹ ha talọ ji eria ne gbẹloghe, ne mhọn ọne ahu rẹ taman ẹbho ebi ele ha rẹ lu emhin yẹ. Ọkhẹke nin Kristiẹn re obọ rẹkhan uhi nin gọvamẹnt gbe ọbhi otọ. Ene gbẹloghe lu ọle nin ọfure ha ribhọ, yẹ lu ọle beji ẹbho ha da re obọ rẹkhan uhi nin ele re ọbhi otọ. Sẹyẹ, ẹgheso bhọ, ele gbega ẹbho nesi Jehova. (Rev. 12:16) Bhiriọ, ọkhẹke nin mhan ha ha igho uhọnmhọn bi oko nin ele, mun ofẹn ele, yẹ mun ekpẹn nọn khẹke nin ele. (Rom. 13:7) Ọrẹyiriọ, ranmhude Jehova ji ene ekhẹn gọvamẹnt nan da ha gbẹloghe zẹle nin ele da mhọn ọne ahu nan. Jesu da re ọnan man ẹghe nin Pọntiọs Pailet nin gọvanọ ọsi Romu rẹ ha nọọn ọlẹn ọta. Ẹghe nin Pailet rẹ yọle ghe, ọle dẹ sabọ zẹ Jesu obọ nan hẹi gbe ọle a, la nan gbe ọle a, Jesu da taman ọlẹn ghe, ọle irẹ sabọ ha mhọn ahu bhi egbe ọle ahamiẹn ọnọn ke okhun nẹ bha re ọne ahu nanlẹn. (John 19:11) Beji ahu ọsi Pailet rẹ mhọn eji ọ sẹle, iriọ ahu ọsi eria ne gbẹloghe ẹlẹnan rẹ mhọn eji ọ sẹle.

7. Ẹghela ọ bha rẹ khẹke nin mhan rẹ hẹnmhọn nin ẹbho ne gbẹloghe? Be ọkhẹke nin ele lẹn?

⁷ Ọkhẹke nin Kristiẹn re obọ rẹkhan uhi nin gọvamẹnt gbe ahamiẹn ene uhi ida re imhan gbobọrauhi nesi Osẹnobulua. Ọkpakinọn, mhan ida hẹnmhọn nin eria ne gbẹloghe ahamiẹn ele yọle nin mhan lu emhin nin Osẹnobulua hele, la ahamiẹn ele yọle nin mhan hẹi lu emhin nin Ọle yọle nin mhan lu. Bhi ọsi ijiẹmhin, ele sabọ yọle nin ene usẹn ikpea dọ deba eyokhọnlẹn bhi agbaẹbho nọnsele. * La, ele sabọ rẹ yọle nin mhan hẹi yẹ noo Baibo bi ebe nesẹmhan, nin mhan hẹi yẹ tẹmhọn Osẹnobulua, bi nin mhan hẹi yẹ sikoko ga kugbe. Ahamiẹn eria ne gbẹloghe bha noo ahu nọnsele nọnsẹn, nin ele da dọ ha kpokpo edibo nesi Jesu, Osẹnobulua dẹ re ibhohiẹn nọn khẹke nin ele, ranmhude Jehova daghe emhin rebhe ne sunu.—Eccl. 5:8.

8. Ikẹkẹ nela ribhi ahu nin eria ne gbẹloghe mhọn bi ọne Jehova mhọn? Bezẹle nọn da khẹke nin mhan lẹn ọnan?

⁸ Ekhẹn gọvamẹnt mhọn ahu, ọkpakinọn, ọ iyi ele mhọn ahu nọn ke okhun nẹ. Jehova hi ọnọn mhọn ahu nẹ. Igba enẹn Baibo tie Jehova “Ọnọn Ke Okhun Nẹ.”—Dan. 7:18, 22, 25, 27.

9. Be Daniẹl nin akhasẹ daghe bhi imianlo?

⁹ Daniẹl nin akhasẹ da miẹn imianlo kẹkẹ ne rẹman ghe, Jehova mhọn ahu nẹ eria rebhe ne gbẹloghe. Daniẹl da ka daghe elanmhẹn ẹwẹ enẹn ne kpọnọ, ne mundia nin ugbẹloghe ne ka ha gbẹloghe ọne agbọn nan bhi ẹghe nọn gbera. Ene ugbẹloghe nan hi ugbẹloghe ọsi Babilọn, Mẹdo-Pẹsia, Gris, bi Romu, bi ugbẹloghe nọn ki ha gbẹloghe ọne agbọn nan nian, nọn yi Anglo-America. (Dan. 7:1-3, 17) Daniẹl da yẹ daghe Jehova dotua bhi uke ojukho bhi ẹgua-okhun. (Dan. 7:9, 10) Ọkhẹke nin emhin nin ọne akhasẹ nan kie daghe ha yi isekha rẹji eria ne gbẹloghe ẹlẹnan.

10. Beji Daniel 7:13, 14, 27 rẹman, họla Jehova re ọne ahu nan rẹ gbẹloghe ọne otọ nan? Be ọnan rẹman rẹji Ọle?

¹⁰ Tie Daniel 7:13, 14, 27. Osẹnobulua da miẹn gọvamẹnt ọsi ọne agbọn nan ahu re nin eria ebhebhe nọn khẹke nan re nan, ne yẹ mhọn ahu nẹ. Hela ọle re nan? Ọle da re nin ọmọn nọnsole nin Jesu Kristi, bi 144,000 ne ha deba ọle gbẹloghe rẹ sẹbhi ighegheghe. (Dan. 7:18) Bhi ọsi ẹmhọanta, Jehova hi Ọnọn Ke Okhun Nẹ. Bhiriọ, ọle ọkpa mhọn ọne ahu rẹ lu ọnan.

11. Emhin ọbhebhe nela Daniẹl yẹ gbẹn nọn rẹman Jehova mhọn ahu gbera eria ne gbẹloghe?

¹¹ Ene emhin nin Daniẹl miẹn bhi imianlo wo  diẹn mun ebi ọle ka tẹmhọnlẹn. Ọle da yọle ghe, Osẹnobulua nọn ribhi okhun ne ẹbho sibhi ihe ọsi ijie re, yẹ ne ẹbho ọbhi ihe ọsi ijie. Ọle da yẹ yọle ghe, “Ọnọn Ke Okhun Nẹ hi Ọnọn Gbẹloghe bhi ejele ọsi agbọn. Ọnọn ghọn ọlẹn, ọle mun ọlẹn nan.” (Dan. 2:19-21; 4:17) Ẹghe be ka ha ribhọ nin Jehova rẹ ne eria sibhi ugbẹloghe re, yẹ re ọne ugbẹloghe nin eria ebhebhe? Ehe.

12. Sounun bhi ijiẹmhin ne rẹman ebi Jehova rẹ ne ẹbho ne gbẹloghe sibhi ihe re bhi ẹghe nọn gbera. (Fẹ ọne ifoto ghe.)

¹² Jehova wo rẹman ghe ọle mhọn ahu gbera “ene gbẹloghe.” Bha ji mhan fẹ ijiẹmhin ea ghe ne re ọnan man. Fero nin ojie ọsi Ijipt da re ẹbho nesi Jehova ha lu igbọn. Sẹyẹ, ọle bha ka fan ele fia. Ọkpakinọn, Osẹnobulua da fan ele fia, yẹ gbe Fero ruẹ bhi Okpẹdẹ nọn Gian. (Ex. 14:26-28; Ps. 136:15) Bẹshaza nin ojie ọsi Babilọn da lu iluemhin. Bhi ọne iluemhin, ọle da ha khua egbe ọle okhun gbera Osẹnobulua. Sẹyẹ, nin ọle rẹ ha gẹn Osẹnobulua, ọle da ha gẹn ẹbọ nan re isiliva bi ikolu lu. (Dan. 5:22, 23) Ọkpakinọn, Osẹnobulua da re obọ mun ọne okpea nan nọn mhọn okpẹhio. A da gbe Bẹshaza a bhi ọne ukpasọn nin, yẹ mun ejele nọnsọle nin ibhokhan Media bi Pẹsia. (Dan. 5:28, 30, 31) Hẹrọd Agripa I nin ojie ọsi Palẹstin da gbe Jemisi nin odibo a, yẹ mun Pita nin odibo ọbhi ighan. Ọle da yẹ ha guanọ nin ọle gbe ọle a. Ọkpakinọn, Jehova da lu ọle nin Hẹrọd hẹi mun emhanmhan nọnsọle sẹ. “Ẹhi nọnsi Jehova da gbehẹ ọle.” Bhiriọ, ọle da yu.—Acts 12:1-5, 21-23.

13. Sounun bhi ijiẹmhin nọn rẹman ghe Jehova mhọn ahu gbera ijie kẹkẹ ne kugbe.

¹³ Jehova yẹ rẹman ghe, ọle mhọn ahu gbera ene gbẹloghe kẹkẹ ne kugbe. Bhi ọsi ijiẹmhin, ọle da khọn nin ibhokhan Izrẹl, yẹ rẹkpa ele fuẹn ijie 31 ọsi ibhokhan Kena an, ne kugbe dọ ne ibhokhan Izrẹl khọnlẹn. Sẹyẹ, ọle da rẹkpa ele rẹ mun eje manman kpọnọ bhi otọ nan ve nin ele. (Josh. 11:4-6, 20; 12:1, 7, 24) Jehova da yẹ rẹkpa ibhokhan Izrẹl rẹ khọn Bẹnhedad nin ojie, bi ijie 32 ọsi Siria miotọ ne mun okhọn bu ele.—1 Ki. 20:1, 26-29.

14-15. (a) Be Nẹbukadnẹza bi Darius nin ojie tale rẹji ahu nọnsi Jehova? (b) Be ọkpa bhi eria ne gbẹn ebe ọsi Psalm tale rẹji Jehova bi agbaẹbho nọnsọle?

¹⁴ Jehova wo ha rẹman ghe, ọle hi Ọnọn Ke Okhun Nẹ. Nin Nẹbukadnẹza nin ojie ọsi Babilọn rẹ ha re ogẹn ji Jehova nọn khẹke nan re ogẹn je, ọle bha lu iriọ. Sokpan, ọle  da re ahu nin ọle mhọn bi ejele nọnsọle ha dẹgbọ. Bhiriọ, Osẹnobulua da mun emẹnmẹn gbe ọle. Egbe ki dan Nẹbukadnẹza, ọle da “da gẹn Ọnọn Ke Okhun Nẹ” yẹ yọle ghe, “ugbẹloghe [nọnsi Jehova] dẹ ha ribhọ bhi ighegheghe.” Sẹyẹ, ọle da yẹ yọle: “Ọria soso iribhọ nọn ha sabọ mun ọle obọ mhọnlẹn.” (Dan. 4:30, 33-35) Ẹghe nan ki rẹ dọnmhẹn asun-rẹkhan nin Daniẹl mhọn da Osẹnobulua fo, sẹyẹ Jehova miẹn ọlẹn fan bhi uhio oduma, Darius nin ojie da yọle ghe, nin ẹbho ha mun ofẹn Osẹnobulua ọsi Daniẹl. Ranmhude ọle hi Osẹ nọn nyẹnlẹn, yẹ ribhọ rẹ sẹbhi ighegheghe. A ida guọghọ ejele nọnsọle a. Sẹyẹ, ahu nọnsọle ribhọ rẹ sẹbhi ighegheghe.—Dan. 6:7-10, 19-22, 26, 27.

¹⁵ Ọkpa bhi eria ne gbẹn ebe ọsi Psalm yọle: “Jehova zagha emhanmhan ọsi ene agbaẹbho a; ọle bha re otọ nin ene ẹbho rẹ lu ebi ele rẹ ha mhanmhan.” Ọle da yẹ yọle: “Eghọnghọn hi ọsi agbaẹbho nin Jehova yi Osẹnobulua nọnsele, ene eria nin ọle zẹle ne ha yi ẹbho nesọle.” (Ps. 33:10, 12) Emhin esili nọn ha wo re imhan ha sun rẹkhan Jehova khọnan!

16. Be ọkhẹke nin mhan ha mhọn bhi ọkhọle rẹji “ekpokpo nọn khua?” Bezẹle? (Fẹ ọne ifoto ghe.)

¹⁶ Mhan daghe ebi Jehova lu bhi ẹghe nọn gbera. Be ha ki sunu bhi ẹghe nọn bha yẹ ree gbe nian? Mhan dẹ sabọ rẹọbhọ ghe, Jehova dẹ sabọ miẹn eguọmhandia nesọle fan bhi ẹghe “ekpokpo nọn khua” nọn vade. (Matt. 24:21; Dan. 12:1) Jehova dẹ lu ọnan bhi ẹghe nin agbaẹbho kẹkẹ ne kugbe nọn yi Gọgi ọsi Megọgi ha rẹ mun okhọn bu ẹbho nesọle ne ribhi ọne otọ agbọn nan rebhe. Aharẹmiẹn ene itue 193 rebhe ne ribhi United Nations deba ene agbaẹbho kẹkẹ nan ne ha mun okhọn re, ele ida sabọ ne Ọnọn Ke Okhun Nẹ, bi ẹhi nesọle khọnlẹn. Jehova ve yọle: “Mẹn ki gene gẹn egbe mẹn, yẹ kpe elin nọnsẹmhẹn khia. Mẹn ki ji ọrebhe bhi agbaẹbho ne bunbun dọ lẹn mẹn; ele ki dọ lẹn ghe imẹn hi Jehova.”—Ezek. 38:14-16, 23; Ps. 46:10.

17. Be bhọ Baibo tale rẹji ijie ọsi ọne agbọn nan bi ẹbho ne sun rẹkhan Jehova?

 ¹⁷ Okhọnlẹn nin Gọgi ha mun bu ẹbho nesi Jehova, dẹ re ọle mun okhọn Amagẹdọn re nọn ha fuẹn “enijie ne ribhi ọne otọ agbọn nan rebhe” a. (Rev. 16:14, 16; 19:19-21) Sokpan, “ene lu emhin bhi uwedẹ nọn gbale ọkpa ha nyẹnlẹn bhi ọne otọ, sẹyẹ, ene okan ine, ele ha kẹre bhọ.”—Prov. 2:21.

18. Be Kristiẹn ọsaje ne bunbun sabọ lu? Bezẹle? (Daniel 3:28)

¹⁸ Rẹ na ẹghe ẹdẹlẹ ha vade, Kristiẹn ọsaje ne bunbun wo mun isẹhoa bi iẹnlẹn nọnsele ọbhi okhẹnan, ranmhude oyẹẹ nin ele mhọn da Jehova nin Ojie nọnsele. Ene Kristiẹn ọsaje nan wo muegbe nin ele rẹ sun rẹkhan Osẹnobulua. Inian ele diabe ibhokhan Hibru ea ne sun rẹkhan Jehova nọn Ke Okhun Nẹ, nọn dọ miẹn ele fan bhi ẹkẹ eranlẹn nan mun ele fi ọi.—Tie Daniel 3:28.

19. Be Jehova ha rẹ bhohiẹn ẹbho nesọle? Be ọkhẹke nin mhan lu nian?

¹⁹ Devid da tẹmhọn ebezẹle nọn da lu uhọnmhọn emhin nin mhan sun rẹkhan Osẹnobulua. Ọle da yọle: “Jehova ki mun ibhohiẹn bu ene agbaẹbho. Eo Jehova, re uwedẹ ikhiale nọnsẹmhẹn bi uwedẹ nin mẹn rẹ sun rẹkhan uwẹ rẹ bhohiẹn imẹn.” (Ps. 7:8) Devid da yẹ gbẹn yọle: “Ji asun-rẹkhan bi ikhiale gbega mẹn.” (Ps. 25:21) Uwedẹ nọn mhẹn nẹ nin mhan rẹ nyẹn iẹnlẹn nọnsẹmhan hi, nin mhan rẹ sun rẹkhan Jehova aharẹmiẹn mhan kuẹlo da ọnọghọ. Bhiriọ, emhin ki dia mhan bhi egbe beji ọ dia ọria ọkpa bhi egbe nọn gbẹn ebe ọsi Psalm. Ọle da yọle: “Eghọnghọn hi ọsi ẹbho ne [sun rẹkhan Jehova], ne re obọ rẹkhan uhi nọnsi Jehova.”—Ps. 119:1.