1, 2. (a) Be rẹman ghe ẹbho gbegbe bhọ nin ele ha mhọn isẹhoa rẹ ha lu ebi ele guanọ? (b) Be ọnan ki si ji ele?

ẸLẸNAN NIAN, ẹmhọn ebi ẹbho ha rẹ ha ribhi abọkpa yẹ, bi ebi ẹbho ha rẹ ha mhọn isẹhoa rẹ ha lu beji ọ yẹẹ ele, ọle ẹbho ne bunbun wo ta. Bhi ije bunbun bhi agbọn, ẹbho guanọ nan hẹi yẹ ha denyẹnyẹn ele, zọn ele, la nin ele kiẹn eria nin obọ gbele. Ẹbho guanọ nin ele ha mhọn isẹhoa rẹ ha talọ beji ọ yẹẹ ele, sẹyẹ tobele ha zẹ bhi ẹmhọn iẹnlẹn. Nan rẹ ha mhọn ọne isẹhoa rẹ ha lu la nyẹn beji ọ rẹ yẹẹ ele, ọle ẹbho ne bunbun guanọ.

² Nin ele rẹ sabọ miẹn ọne isẹhoa nan, ọle hi ẹmhọn nọn ki ribhọ. Ranmhude ọnan, ene bunbun ki ha khọnlẹn, gbegbe yẹ sọtẹ da ene gbẹloghe la eria ọbhebhe. Ọnan ki be re ele miẹn ọne isẹhoa nin ele guanọ? Hiehie! Ikuan-egbe bi uu ele miẹn bhọ. Enan rebhe rẹman ghe, ẹmhọanta Solomon nin Ojie tale bhi ẹghe nin ọle rẹ yọle: “Eria . . . denyẹnyẹn egbe ele rẹ si ikuan-egbe ji egbe ele.”—Eccl. 8:9.

3. Be imhan ha lu nin mhan rẹ miẹn eghọnghọn ọsaje bi ọkhọnlẹn ọsaje bhi iẹnlẹn?

 ³ James nin odibo taman mhan uwedẹ nin mhan ha rẹ miẹn eghọnghọn bi ọkhọnlẹn ọsaje bhi iẹnlẹn. Ọ yọle: “Ọria nọn gbẹlokotọ fẹ ọne uhi nọn gbale ọsi umiẹnfan ghe nọnsẹn, sẹyẹ lu rẹkhan ọlẹn, . . . ọle ki miẹn eghọnghọn bhi ebi ọle lu.” (Jas. 1:25) Jehova nọn gbe ọne uhi nọn gbale nan, ọle lẹn emhin nọn ha re eghọnghọn bi ọkhọnlẹn ọsaje nin eria bhi iẹnlẹn. Ọle da ne emhin rebhe nin Adam bi Eve, rẹ sẹbhi isẹhoa ọsaje nin ele rẹ zẹ ebi ele ha lu, nin ele da sabọ ha ghọnghọn bhi iẹnlẹn.

4. Isẹhoa nela Adam bi Eve ha mhọnlẹn? (Fẹ adudu nọn ribhi eji a da munhẹn ghe.)

⁴ Ebe nọnsi Genesis, uhọnmhọnlẹn 1 bi 2 ji mhan lẹn ghe, Adam bi Eve wo ha mhọn isẹhoa nin ele rẹ zẹ ebi ele ha lu. Ele wo ha mhọn emhin rebhe nin ele guanọ. Ele bha mun ofẹn emhin soso. A bha denyẹnyẹn ele. Ele bha kpokpo egbe bhi ẹmhọn ebale, iwẹnna, emianmhẹn la uu. (Gen. 1:27-29; 2:8, 9, 15) Ọnan be rẹman ghe Osẹnobulua wo fan obọ nin ele sẹsẹsẹ rẹ ha lu beji ọ yẹẹ ele? Ji mhan fẹ ọle ghe.

5. Be khẹke nin ẹbho ha mhọnlẹn nin ele da sabọ ha mhọn ọne isẹhoa rẹ ha zẹ ebi ele ha lu?

⁵ Ẹbho ne bunbun riale ghe, nin ele rẹ gene ha ribhi ọsi-ele-obọ-ele, ọkhẹke nin ele sabọ ha lu emhin rebhe nin ele guanọ, ọ bha rẹtẹ ele emhin nọn ha nanbhọre. Ebe natiọle The World Book Encyclopedia yọle ghe, nin ọria rẹ ha ribhi ọsi-ọle-obọ-ọle, ọ dẹ ha mhọn ọne ahu nọn rẹ ha zẹ sẹyẹ ha lu ebi ọle zẹle. Ọ da yẹ yọle ghe, beji uhi tale, ahamiẹn uhi nan gbe nin ẹbho, ọiyi uhi nọn bha gba, nọn bha khẹke, la uhi nin ẹwanlẹn iye, ọle hi ghe, ene eria gene ribhi ọsi-ele-obọ-ele. Ọnan rẹman ghe, ọkhẹke nin uhi eso ha ribhọ, beji ẹbho rebhe ne ribhi ọne agbaẹbho ha da sabọ sọyẹnmhẹn bhi isẹhoa nin ele mhọnlẹn. Inọnta nọn ki ribhọ hi: Họla mhọn ọne ahu rẹ gbe uhi nọn gbale, nọn khẹke, nin ẹwanlẹn yẹ ye?

6. (a) Bezẹle nin Jehova ọkpa da yi ọria nin isẹoha nọnsọle nin ọle rẹ zẹ ebi ọle ha lu imhọn ije ọsẹle? (b) Bezẹle nan da miẹn ghe isẹhoa nin eria mhọnlẹn nin ele rẹ tobele zẹ mhọn eji ọsẹle?

⁶ Bhi ẹmhọn isẹhoa nin ọria rẹ tobọle ha zẹ ebi ọle ha lu, emhin nin mhan ha lẹn hi, Jehova ọkpa hi ọria nin isẹoha nọnsọle imhọn eji ọsẹle, nin ọle rẹ zẹ ebi ọle ha lu. Bezẹle? Ranmunde ọle ọkpa hi Aman nọn man emhin rebhe, Ebeanlẹn nọn Kokhun Nẹ. (1 Tim. 1:17; Rev. 4:11) Ye ọta nọnsi David nin Ojie re, ọta nin ọle rẹ khọkhọ ihe nọn khua nọnsi Jehova nin ọria soso ida sabọ deba ọle gha. (Tie 1 Chronicles 29:11, 12.) Ọrebhe bhi otọ bi okhun mhọn ọne isẹhoa nin ele rẹ tobele zẹ, ọkpakinọn ọne ahu mhọn eji ọsẹle. Ọkhẹke nin ele lẹn ghe, Osẹnobulua nin Jehova ọkpa mhọn ọne ahu nin ọle rẹ gbe uhi nin ọle riale ọ gbale, nọn khẹke, nin ẹwanlẹn ye. Ọnin bhọ hi ebi Jehova lu bhi ẹghe nin ọle rẹ man Adam bi Eve.

7. Be hi emhin eso nin mhan kere mhan lu ne re eghọnghọn ji mhan?

⁷ Arẹmiẹn ghe Adam bi Eve mhọn ọne isẹhoa nin ele rẹ ha zẹ ebi ele ha lu bhi emhin ne bunbun, uhi eso ribhọ nan gbe nin ele. Eso bhi ene uhi da ha yi uhi nin ele kere bhi egbe, sokpan, uhi ele sẹyẹ khin. Bhi ọsi ijiẹmhin, Adam bi Eve lẹnmhin ghe, nin ele da sabọ ha nyẹnlẹn, ọkhẹke nin ele ha hiẹnhiẹn, le ebale, wẹ, yẹ lu emhin nekẹle. Ele dẹ be ha riale ghe ene uhi nan re ele kiẹn eria nan mun gba? Eye! Jehova lu ọle nan da miẹn ghe ene emhin nan dẹ ha re ele sọnyẹnmhẹn bhi iẹnlẹn. (Ps. 104:14, 15; Eccl. 3:12, 13) Ọ ibe yẹẹ mhan rebhe rẹ ha hiẹnhiẹn ahoho esili nọn mhẹn bhi egbe, le ebale nọn mhẹn bhi unun, la rẹ ha wẹ nọnsẹn? Ọ wo yẹẹ mhan rẹ ha lu ene emhin nan ẹdẹdẹ. Egbe ilọ mhan rẹ ha lu ele. Iriọ yẹ Adam bi Eve.

8. Be Osẹnobulua taman Adam bi Eve nin ele lu? Bezẹle nin ọle da gbe ọne uhi nan nin ele?

 ⁸ Jehova tobọle taman Adam bi Eve nin ele biẹ vuọn ọne otọ nan, yẹ ha gbẹloghe ọle. (Gen. 1:28) Ọne uhi nan be mhọn ebi ọle rẹ mun ele mhọnlẹn nin ele hẹi sabọ zẹ obọ zẹ oẹ? Eye! Ọ dẹ rẹkpa ele rẹ deba mun iho nọnsi Osẹnobulua sẹ—nin ọne otọ nan rẹ kiẹn otọ ọfubhegbe, nin ẹbho ne gbale da ha nyẹnlẹn bhọ bhi ighegheghe. (Isa. 45:18) Ẹlẹnan nian, ẹbho eso tobele zẹ ghe, ele ida bọdọ la re okhuo, la biẹ ọmọn sade ele bọdọ la re okhuo. Ene emhin nan iyi ọbe bhi ẹlo nọnsi Jehova. Ọrẹyiriọ, ẹbho sẹyẹ bọdọ la re okhuo, ele yẹ biẹ imọn arẹmiẹn ene emhin nan mhọn ọkakale nọnsele kẹkẹ. (1 Cor. 7:36-38) Bezẹle? Ranmhude, ọ re eghọnghọn bi okhọnlẹn re bhi iẹnlẹn sade ọ de ọbhọ beji ọkhẹke. (Ps. 127:3) Adam bi Eve ha rẹ ha ghọnghọn bhi ighegheghe bhi ibọdọ bi ire-okhuo nọnsele, bi bhi iẹnlẹn azagba-uwa nọnsele.

9. Bezẹle nin mhan ha da yọle ghe, uhi nọnsi Osẹnobulua bhi Genesis 2:​17, uhi nọn gbale, nọn khẹke, nin ẹwanlẹn ye nọn?

⁹ Jehova da gbe uhi ọbhebhe nin Adam bi Eve. Ọ da taman ele emhin nin ele ha miẹn bhọ sade ele gbe obọ ra ọne uhi. Ọ da taman ele yọle: “Ọne oran ọsi ilẹnmhin ọsi emhin nọn mhẹn bi emhin nọn imhẹn, bha hẹi le bhọ, ranmhude ukpẹdẹ nin bha ha le bhọ, bha dẹ gene yu.” (Gen. 2:17) Ọne uhi be mhọn eji ọ bha da gba, la ọ bha be khẹke, la ẹwanlẹn ibe ribhọ? Ọne uhi nan be mun Adam bi Eve gba? Hiehie! Bhi ọsi ẹmhọanta, eria eso ne manman luẹ iBaibo tẹmhọn ẹwanlẹn nọn ribhi ọne uhi nan. Bhi ọsi ijiẹmhin, ọkpa bhi ẹwẹ ele yọle ghe, ‘ebi ele daghe bhi ọne uhi nọnsi Osẹnobulua bhi Genesis 2:16, 17, ọle hi ghe, Osẹnobulua ọkpa lẹn emhin nọn ha mhẹn eria bhi egbe, ọle ọkpa sẹyẹ lẹn emhin nọn ida mhẹn ele bhi egbe. Nin ele rẹ sọnyẹnmhẹn bhi ọmhẹn nọn ribhọ, eria dẹ mun udu nyan Osẹnobulua yẹ ha hẹnmhọn nanlẹn. Ahamiẹn ele mhọn akan-ehọ, ele ki dọ tobele ha zẹ emhin ne mhẹn bi emhin ne imhẹn nin egbe ele.’ Ọ ida fo eria rẹ sabọ tobele mun ọne ihẹ nan.

10. Ikẹkẹ nela ribhọ, nin ọria rẹ ha mhọn isẹhoa nin ọle rẹ tobọle zẹ, bi nin ọria rẹ ha mhọn ọne ahu nin ọle rẹ tare emhin nọn mhẹn bi emhin nọn imhẹn?

¹⁰ Ẹbho ne bunbun ẹlẹnan sabọ rẹ ha riale ghe, uhi nin Osẹnobulua re nin Adam bha ji Adam da zẹ obo zẹ oẹ. Ọnan rẹman ghe, ele bha lẹn ikẹkẹ nọn ribhọ, nin ọria rẹ ha mhọn isẹhoa nin ọle rẹ tobọle zẹ, bi nin ọria rẹ ha mhọn ọne ahu nin ọle rẹ tare emhin nọn mhẹn bi emhin nọn imhẹn. Adam bi Eve mhọn ọne isẹhoa nin ele rẹ tobele zẹ si ele dẹ hẹnmhọn nin Osẹnobulua. Ọkpakinọn, Jehova ọkpa mhọn ọne ahu rẹ tare bhi emhin rebhe—emhin nọn mhẹn bi emhin nọn imhẹn. Ọnan hi ebi “ọne oran ọsi ilẹnmhin ọsi emhin nọn mhẹn bi emhin nọn imhẹn” mundia nan. (Gen. 2:9) Mhan dẹ miẹnkue ghe, ọiyi ẹghe rebhe mhan rẹ lẹn emhin nin mhan ha miẹn bhi ebi mhan zẹ rẹ lu. Mhan bha lẹn si ebi mhan zẹ rẹ lu dẹ wo ha mhẹn nin mhan ẹghe rebhe. Ọnan zẹle nan da miẹn ghe, ẹgheso, ọria sabọ ranmhude emhin esili nin ọle mhọn bhi ọkhọle mhanmhan emhin, ọkpakinọn, ikuan-egbe, ọbalọ, la iloya ọle ki da miẹn bhọ. (Prov. 14:12) Eria bha lẹn sẹ, ọle si emhin ne dia inian. Uhi nin Jehova gbe nin Adam bi Eve, ọle iJehova rẹ re uwedẹ oyẹẹ man ele ebi ele ha rẹ sabọ ha noo isẹhoa nin ele mhọnlẹn rẹ zẹ nọnsẹn yẹ. Be ọ rẹ ha yi iriọ yẹ? Ele gene zẹ nọnsẹn?

11, 12. Bezẹle nin ebi Adam bi Eve zẹ rẹ lu da re ele de dunmhun an? Noo ijiẹmhin rẹ re otọle man.

¹¹ Beji mhan luẹ kere, Adam bi Eve da zẹ nin ele rẹ mhọn akan-ehọ da iJehova. Eghe nin Esu rẹ taman Eve ghe, “ẹlo bha ki taanlan. Bha ki diabe Osẹnobulua, lẹn emhin nọn mhẹn bi emhin nọn imhẹn,” ọnan ki da kiẹn ebi Eve guanọ. (Gen. 3:5) Beji Adam  bi Eve ki zẹ rẹ mhọn akan-ehọ fo, isẹhoa nin ele mhọn rẹ zẹ ebi ele ha lu be kpọnọ gbera ọnikhẹ? Eye! Ele bha kiẹn ebi Esu yọle ghe ele dẹ kiẹn sade ele mhọn akan-ehọ. Ele da dọ kere ghe, ọkakale ele miẹn bhọ nin ele rẹ fi ikeke gbe iJehova ha lu ọsi ele khian. (Gen. 3:16-19) Bezẹle? Ranmhude ghe, Jehova bha re ọne ahu nin eria rẹ ha zẹ nin egbe ele emhin nọn mhẹn bi emhin nọn imhẹn.—Tie Proverbs 20:24 bi ebi a gbẹn bhi otọle; Jeremiah 10:23.

¹² Bhi ọsi ijiẹmhin, ria ẹmhọn ọria nọn gua arople. Nin ọle rẹ sabọ gua ọle sẹbhi eji ọle khian, ọle dẹ rẹkhan uwedẹ nan yọle nin ele ha rẹkhan. Ẹlẹnan nian, emhin eso nan lu ọbhi ẹkẹ arople sabọ rẹkpa ọnọn gua ọne arople rẹ lẹn eji o ha tin nan sẹbhi eji ọle khian. Ẹria yẹ nanbhi otọ re adia nanlẹn bhi okhun. Ọnọn gua ọne arople bha da ka rẹkhan ebi a taman ọlẹn, nin ọle da tobọle zẹ uwedẹ nin ọle ha rẹkhan, emhin dẹ sabọ sunu ji ọne arople bi ẹbho ne ribhọ. Iriọ yẹ Adam bi Eve. Ele da ha guanọ nin ele tobele zẹ uwedẹ nin ele ha rẹkhan. Ele da fi ikeke gbe adia nọnsi Osẹnobulua. Be bhọ ki nanbhọre? Ele da de dunmhun an. Olukhọ bi uu ele ki miẹn bhọ. Olukhọ bi uu imọn nesele ki le bhi uku. (Rom. 5:12) Ranmhude ele guanọ nin ele ha ribhi ọsi-ele-obọ-ele, isẹhoa ọsaje nin ele rẹ ha mhọnlẹn nin ele rẹ ha zẹ ebi ele ha lu, ele da mun fia.

13, 14. Be imhan ha re sabọ ha mhọn isẹhoa osaje yẹ?

¹³ Ẹbho sabọ ha riale ghe, ahamiẹn isẹhoa nin ele mhọn rẹ ha lu emhin manman kpọnọ, egbe ki manman fu ele re. Ẹmhọanta nọn ribhọ hi, arẹmiẹn ghe ọ yẹẹ ẹbho nin ọria soso hẹi gbe uhi nin ele, ikuan-egbe dẹ sabọ nanbhọre. Ọmhẹnmhin nin ọria rẹ ha mhọn isẹhoa ọsaje nin ọle rẹ ha zẹ ebi ọle ha lu. Ọkpakinọn, riale ebi ọne agbọn nan ha rẹ dia yẹ sade uhi soso iribhọ. Ranmhude ọnan, ebe natiọle The World Book Encyclopedia da yọle ghe, uhi nan gbe bhi otọ bhi agbaẹbho nọn ki rẹ khin, mhọn ebi ọ rẹ sabọ re isẹhoa nin ẹbho yẹ, sẹyẹ gba ele obọ mhọnlẹn. Ọ bha lẹkhẹ nan rẹ gbe uhi nọn ha sabọ re inian ha wẹnna. Riale ebi ebe uhi nin eria sẹ gbẹn bun sẹyẹ, iriọ ẹbho yẹ rẹ bun ne taan otọ ọne uhi a, yẹ rẹ ọne uhi mun ẹbho ne lu emhin ọbe.

 ¹⁴ Jesu taman mhan uwedẹ nọn lẹkhẹ nin mhan ha rẹ miẹn isẹhoa ọsaje nin mhan rẹ ha zẹ ebi mhan ha lu. Ọle da yọle: “Edibo nesẹmhẹn bha gene khin sade bha re obọ rẹkhan ebi mẹn taman bha, bha ki lẹn ẹmhọanta, ọne ẹmhọanta ki miẹn bha fan.” (John 8:31, 32) Emhin eva Jesu yọle mhan dẹ lu nin mhan da sabọ miẹn ọne isẹhoa nan. Ọhẹnhẹn, rẹọ bhi ẹmhọanta nin Jesu man. Ọzeva, kiẹn odibo nọnsọle. Iriọ mhan ha lu nin mhan rẹ miẹn isẹhoa ọsaje. Isẹhoa ọsaje bhi obọ emhin nela? Jesu re otọ ọle man mhan bhi ẹghe nin ọle rẹ yọle: “Ọria nọn ki rẹ ha khin nọn isibhi olukhọ re, igbọn ọsi olukhọ ọle khin. . . . Ọne Ọmọn ha fan ibha fia, bha ki gene ha yi ẹbho nan fan fia.”—John 8:34, 36.

15. Bezẹle nin isẹhoa nin Jesu vele ha da sabọ re imhan kiẹn ebhọ nan gene fan fia?

¹⁵ Ọne isẹhoa nin Jesu yọle edibo nesọle dẹ miẹn, ọ kpọnọ gbera ọne isẹhoa nin ẹbho ne bunbun khọnlẹn nan ẹlẹnan. Jesu yọle, “Ọne Ọmọn ha fan ibha fia, bha ki gene ha yi ẹbho nan fan fia.” Ebi ọle tẹmhọnlẹn hi, nan rẹ fan fia bhi obọ ọsi olukhọ. Ighan bi udenyẹnyẹn ọsi olukhọ, ọle hi oya nọn kpọnọ nẹ nin eria sẹ miẹn bhi egbe. Ọiyi emhin ọbe ọkpa ọlukhọ nin mhan kere bhi egbe re imhan lu, ọ sabọ yẹ si mhan re ikeke bhi emhin esili nọn khẹke nin mhan lu, la, si mhan re ikeke bhi emhin nin mhan lẹn mhan dẹ sabọ lu. Iriọ mhan rẹ yi igbọn ọsi olukhọ. Ọnan re egbe iẹnlẹn lọ ọria. Ọle yẹ si ọbalọ, iloya bi uu re. (Rom. 6:23) Ene ọbalọ bi iloya wo manman re obọ so iPaul. (Tie Romans 7:21-25.) A ha fan mhan fia bhi ighan nin mhan ye bhi obọ olukhọ, ọle ọkpa mhan ha da sabọ miẹn isẹhoa ọsaje nin Adam bi Eve mun fia.

16. Be imhan ha rẹ sabọ kiẹn ebhọ nan gene fan fia yẹ?

¹⁶ Ẹghe nin Jesu rẹ yọle, “sade bha re obọ rẹkhan ebi mẹn taman bha,” ọle guanọ nin mhan lẹn ghe emhin eso ribhọ nin ọle guanọ nin mhan lu nin ọle da sabọ miẹn mhan fan. Ọria nọn re egbe guẹ nin Osẹnobulua fo, ọle iyẹ da ha nyẹnlẹn nin egbe ọle. Ọle tobọle zẹ ghe, ọle dẹ ha re obọ rẹkhan uhi nesi Jesu, ranmhude odibo nọnsi Jesu ọle ki khin. (Matt. 16:24) Bhi ẹghe nan ha rẹ noo izoese ọsi uyumhin nọnsi Jesu sotọ nọnsẹn bhi egbe mhan, mhan ki gene kiẹn ẹbho nan fan fia, ne mhọn isẹhoa osaje, beji Jesu vele.

17. (a) Be ha re imhan ha mhọn iẹnlẹn ọsaje nin eghọnghọn bi ọkhọnlẹn ye? (b) Be imhan ha zilo nyan bhi uhọnmhọn-ọta nọn ki sẹ ọle bhi egbe?

¹⁷ Mhan da ha nyẹnlẹn rẹkhan iman-emhin nesi Jesu, ọnan ki re imhan ha mhọn iẹnlẹn ọsaje nin eghọnghọn bi ọkhọnlẹn ye. Ọnan ki re imhan ha mhọn iruduba ghe, a dẹ fan mhan fia sẹsẹ bhi obọ olukhọ bi uu. (Tie Romans 8:1, 2, 20, 21.) Ebi mhan ha zilo nyan bhi uhọnmhọn-ọta nọn ki sẹ ọle bhi egbe hi, ebi mhan ha rẹ ha noo isẹhoa nin mhan mhọnlẹn yẹ nian, nin mhan da sabọ ha re ogẹn ji Jehova, Osẹnobulua nọn nyan isẹhoa ọsaje, rẹ sẹbhi ighegheghe.