John Mills a tie aba mẹn. 1913 ọle mianmẹn bhi New York. Ikpe 25 ọle khin ẹghe nin ọle rẹ mianmẹn. Obhio mhan nin Russell ta ọta igbegberuẹ bhi amẹn bhi ikolo nin ọle da mianmẹn. Ọ bha sẹ bue gbe nin ọle mianmẹn fo, ọle da ha khian agbaẹbho natiọle Trinidad. Enin ọle da re okhuo. Constance Farmer, ọle a tie ọne okhuo. Ọkpa bhi ẹwẹ ene iBible Student ọne okhuo khin. Aba mẹn da rẹkpa ọmọẹ ọle natiọle William R. Brown rẹ re vidio natiọle “Photo-Drama of Creation” man. Ele da wo ha re ọne ividio nan man rẹ dọ sẹbhi ẹghe nan rẹ ji William R. Brown ha khian otọ West Africa bhi ukpe 1923. Aba mẹn bi inẹn mẹn da sẹyẹ ha lu iwẹnna oga bhi Trinidad. Ọkpa bhi enanzẹle ele khin.

Imọn isinlin aba mẹn bi inẹn mẹn biẹ. Ranmhude Rutherford a tie ọnọn gbẹloghe Watch Tower Bible and Tract Society ẹghenin, ele da mun Rutherford hẹ ọmọn ọdiọn nọnsele. Sẹyẹ, ranmhude Clayton J. Woodworth a tie ọnọn ha mhọn obọ bhi The Golden Age (nan ki tie ọle Awake! nian), ele da yẹ mun Woodworth hẹ mẹn bhi ẹghe nan rẹ biẹ mẹn bhi December 30, 1922. Ele re imọn rebhe nesele yo isiku sẹkọndri fo. Ọrẹyiriọ, ẹmhọn oga ele yi mhan manman ha khu ọi. Inẹn mhan wo manman guẹ ebi a rẹ gbe otọ iBaibo fanọan yẹ man ọria. Ọ wo yẹẹ aba mhan rẹ ha taman mhan okha ne ribhi Baibo. Egbe rebhe ọle wo rẹ talọ sade ọle gbe ene okha man mhan nin mhan da sabọ lẹn otọle nọnsẹn.

Ene emhin nan nin ele ha man mhan le wo manman rẹkpa mhan. Mhan itue ea bhi ẹwẹ ikpea isẹn da yo iSiku iGilead. Ibhio mẹn ea nin ikhuo da re ikpe ne bunbun rẹ lu iwẹnna ọkanẹfan bhi Trinidad and Tobago. Ranmhude ene emhin nin aba mhan bi inẹn mhan ha man mhan le, mhan da sabọ ha lu iwẹnna oga nọnsi Jehova. Adia nin ele yẹ ha re nin mhan wo gene ha rẹkpa mhan lu nọnsẹn bhi oga nọnsi Jehova.​—⁠Ps. 92:⁠13.

Uwa nọnsẹmhan a da ha sikoko sade a khian dọ lu iwẹnna itẹmhọn Osẹnobulua. Ekanẹfan wo re ẹnẹ re bhi isẹ mhan. Ele ki wo ha tẹmhọn obhio mhan nin  George Young. Misiọnari ọne obhio mhan nan khin. Canada ọle na vae bhi Trinidad. Aba mẹn bi inẹn mẹn ki wo ha re eghọnghọn tẹmhọn William R. Brown, ne ribhi otọ West Africa. Enan rebhe da rẹkpa mẹn munhẹn ha dagbare bhi itẹmhọn Osẹnobulua bhi ẹghe nin mẹn rẹ ha ribhi ikpe igbe.

Ẹghenin, ebe nesẹmhan wo manman ha re ohoghe ọsi ene ga oga ohoghe man. Ọ yẹ wo ha re eku ọsi ene do ẹki eku man. Sẹyẹ, ọ bha ha re obọ ọbhi ilọnmhọn ọfinẹfi. Ranmhude ọnan, ẹbho da ha khọẹkẹ ranmhude ebe nesẹmhan. Bhi ọsi ijiẹmhin, bhi Trinidad, ene mun ọkalo bhi otuẹ da si ene gbẹloghe ọbhọ, nin ele hẹi yẹ re obọ ọbhọ nan rẹ ha gha ebe nesẹmhan bhi Trinidad. Mhan da ne ene ebe he, yẹ do ha noo ele ọkuẹsẹ ene ebe fo. Ọne ẹghe nan, mhan ki mun udede ikadi natiọle placard mhọnlẹn, yẹ re usun ha gha ebe nesẹmhan, eso ki ha hẹn ikẹkẹn. Mhan yẹ re imoto ha tẹmhọn Osẹnobulua sẹbhi eje manman ree bhi Trinidad. Mhan da wo ha sọnyẹnmhẹn bhi ọne iwẹnna. Enan rebhe rẹkpa mẹn rẹ sabọ mianmẹn ẹghe nin mẹn rẹ ha ribhi ikpe 16.

Ranmhude oga ẹmhọanta nin mẹn kere bhi azagba-uwa nọnsẹmhan, bi ranmhude iwẹnna oga nin mẹn deba ha lu, mẹn da dọ ha mhọn ọlẹn bhi ọkhọle ghe mẹn dẹ kiẹn misiọnari. Mẹn wo sẹyẹ ha mhọn ọnan bhi ọkhọle ẹghe nin mẹn rẹ dọ deba Edmund W. Cummings bhi agbaẹbho natiọle Aruba. Bhi ọne agbaẹbho, itue igbe vae bhi Ayere ọsi uyumhin nọnsi Jesu nan lu bhi 1945. Ọnan da wo re imhan ha ghọnghọn. Ukpe nọn rẹkhan ọlẹn, a da mun agbotu ọhẹnhẹn gbọ bhi ọne agbaẹbho.

Ọ bha sẹ bue gbe, mẹn da tẹmhọn Osẹnobulua man ọria nin mhan ko wẹnna. Oris Williams a tie ọlẹ. Ọle da wo ha gbugan ghe, ẹmhọanta iman-emhin nin ọle rẹọ khin. A ki dọ ha man ọle iBaibo, ọle da dọ luẹ ebi Baibo gene ta. Bhi January 5, 1947, ọle da mianmẹn. Akizẹbue mhan da dọ hoẹmhọn-egbe. Bhiriọ mhan da re egbe. Ọle da munhẹn ha lu iwẹnna ọkanẹfan bhi November 1950. Ranmhude ọle, iẹnlẹn nọnsẹmhẹn da wo ha de ọsọgbọn.

Bhi 1955, a da tie mhan nin mhan dọ yo isiku iGiliẹd nọnzi 27. Bhiriọ, mẹn bi okhuo mẹn da sibhi iwẹnna nọnsẹmhan re yẹ khiẹn uwa bi emhin nekẹle nesẹmhan. Mhan da sibhi Aruba re ha khian ọne isiku. Mhan ki yo ọne isiku fo bhi July 29, 1956, a da je mhan ha khian Nigeria.

Okhuo ọle nin Oris da yọle: “Ẹlinmhin nọnsi Jehova rẹkpa ọria rẹ ziẹngbe ọnọghọ na miẹn bhi iwẹnna imisiọnari. Ọ bha ha yẹẹ mẹn rẹ kiẹn missiọnari beji ọ rẹ ha yẹẹ ọdọ mẹn. Emhin nọn ha yẹẹ mẹn hi, nin mẹn biẹ imọn yẹ ha gbẹloghe azagba-uwa. Mẹn ki dọ lẹn sẹbhọ ghe iwẹnna nọn khẹke nan re ẹjẹje lu, ọle iwẹnna itẹmhọn Osẹnobulua khin, mẹn da fi iria-eria nọnsẹmẹn denọ. Ẹghe nin mhan ki rẹ yo isiku iGiliẹd fo, mẹn da wo muegbe nin mẹn rẹ kiẹn misiọnari. Worth Thornton nọn wẹnna bhi ọfisi ọsi obhio mhan nin Knorr da dọ yi mhan ọkinbue ẹghe nin mhan rẹ nabhi okọ nin mhan ha rẹ kpanọ. Ọle da taman mhan ghe, Bẹtẹ mhan ha da ha ga. Arẹmiẹn ọnan re egbe lọ mẹn, mẹn da wo dọnmhegbe nin uwedẹ iẹnlẹn nọnsẹmhẹn diẹn mun uwedẹ nan rẹ nyẹnlẹn bhi Bẹtẹ. Iwẹnna kẹkẹ mẹn lu bhi Bẹtẹ. Bẹtẹ da wo dọ manman ha yẹẹ mẹn. Eji mẹn da wẹnna bhi Bẹtẹ nọn manman ti mẹn bhọ nẹ hi, eji ẹbho ka sẹ sade ele re ẹnẹ re. Ranmhude mẹn manman hoẹmhọn ẹbho, ọ da wo ha ti mẹn bhọ rẹ ha wẹnnna bhi enan. Bhiriọ, mẹn da sabọ ha miẹn ibhio mhan ne bunbun ne ribhi Nigeria sade ele re ẹnẹ re. Ẹgheso, ele ha vae, ohanmhẹn ki wo ha gbe ele, amẹn ki ha ghọn ele, ẹbubu ki yẹ wo vuọn ele egbe. Ọ wo manman ha ti mẹn bhọ rẹ ha rẹkpa ele ranmhude oga ọnan yẹ khin rẹji Jehova.” Gene gene, iwẹnna rebhe nin mhan ha lu wo ha rẹ mhan ziẹn ọbhọ.

Bhi 1961, mhan rebhe bhi azagba-uwa da si egbe koko bhi Trinidad nin mhan da re egbe re ahoho. Obhio mhan nin Brown da gbe okha emhin eso nin ọle miẹn bhi otọ Africa man mhan. Mẹn da yẹ gbe okha oṣi ebi iwẹnna nọnsẹmhan rẹ tuẹn okhun yẹ bhi Nigeria. Bhiriọ, Brown da re obọ mẹn bhi ijian-abọ yẹ taman aba mẹn yọle: ‘Johnny, ọmọn nọnsẹ sabọ yo Africa, arẹmiẹn uwẹ bha sabọ yo.’ Aba mẹn da yọle: ‘Ọmọn, uwẹ lu nọnsẹn, hẹi ji egbe lọ ẹ!’ Izebhudu nin mẹn ha miẹn bhi obọ ọsi ene ẹbho nan ne mun oga mhọn nọnsẹn da wo ha rẹkpa mẹn bhi iwẹnna oga nin mẹn lu.

Bhi 1962, a da gbo tie mẹn nin mẹn dọ yo isiku iGiliẹd nọnzi 37. Uki igbe, ọle mhan gbe bhi ọne isiku. Obhio mhan nin Wilfred Gooch, nọn ha  gbẹloghe Bẹtẹ nọn ribhi Nigeria ẹghenin da yo ọnọnzi 38. Ọle ki yo ọle sotọ, a da ji ọle ha khian England. Bhiriọ, a da re mẹn ọbhi ihe ọsi ọnọn gbẹloghe Bẹtẹ bhi Nigeria. Beji Brown ha lu, mẹn da ha re ẹnẹ ji ibhio mhan bhi ije kẹkẹ bhi Nigeria, nin mẹn da sabọ lẹn ele nọnsẹn yẹ manman hoẹmhọn ele. Arẹmiẹn ele bha fe, eghọnghọn bi ọkhọnlẹn nin ele mhọn bhi iẹnlẹn da wo rẹman ghe, ọ iyi igho la ẹfe re ọria miẹn eghọnghọn bhi iẹnlẹn. Arẹmiẹn ele bha fe, ele dọnmhegbe rẹ muegbe nọnsẹn vae bhi ikolo oga. Ọnan da wo ha rẹ mhan ghọnghọn. Moto ne khua bọsi lọri bi bus, ọle ele rẹ vae bhi usikoko nọn nẹ. * A gbẹn emhin eso ọbhi ene bus, emhin bii: “Little drops of water make a mighty ocean.” (“Ikpẹ amẹn ne dia khere khere kiẹn okpẹdẹ.”)

Ẹmhọanta ọne ọta nin gene khin! Ilọnmhọn nin ọdeọde lu, emhin kpataki nọn. Mẹn bi Oris nin okhuo mẹn yẹ wo deba bhi ọne ilọnmhọn bhi Nigeria, aharẹmiẹn ọ dia khere. Bhi ukpe 1974, Esali Jehova ne ribhi Nigeria da dọ bun sẹbhi 100,000. Gbera United States bi Nigeria, agbaẹbho ọbhebhe iribhọ nin Esali Jehova da bun sẹnian. Ọnan rẹman ghe ọne iwẹnna wo lu re alo bhi Nigera!

Bhi ẹkẹ ọne utuẹn okhun nan, okhọn iBiafra da sunu bhi Nigeria bhi ukpe 1967 rẹ sẹbhi 1970. Bhi uki ne bunbun, Bẹtẹ bha yẹ sabọ ha ne ibhio mhan ne ribhi otọ iBiafra talọ. Ọkpakinọn, ọ da khẹke nin mhan dọnmhegbe ne ebale oriọn ji ele. Beji mhan ka ta bhi okhun ọlẹn, ranmhude erọnmhọn nin mhan nan, bi udu nin mhan mun tẹ iJehova, mhan da sabọ fan ra ọne ẹdẹ iNiger igba ne bunbun.

Mẹn yere okhẹnan ne bunbun nin mhan miẹn bhi ẹghe nin mhan rẹ ha bu ene ibhio mhan nan. Bhi ọsi ijiẹmhin, emianmhẹn, eyokhọnlẹn ne kẹ fi osisi ranmhude ofẹn, bi okhẹnan kẹkẹ. Arẹmiẹn ọ manman re ofẹn mun nan rẹ gbera eyokhọnlẹn ọsi Nigeria diọbhi otọ iBiafra, a ha nabhi obọ ọsi Biafra fo okhẹnan manman ye nẹ, ranmhude enin ọne okhọn da manman kaka. Ẹdẹ ọkpa, mẹn da na bhi Asaba re okọ fan ra ẹdẹ Niger diọbhi Onitsha ọsasọn. Mẹn ki sibhi enin re, mẹn da diọbhi Enugu dọ re izebhudu nin ewanlẹn ne ribhi agbotu bhi enin. Ẹdẹ ọbhebhe, mẹn da diọbhi Aba dọ ziẹn ewanlen ne ribhi agbotu udu. Bhi ọne ẹghe nin, a da taman ọrebhe bhi enin ghe, nin ọria soso hẹi re orukpa ru bhi uwa nọnsele ọsi ọsasọn, nin oghian ele hẹi sabo daghe ele. Bhi Port Harcourt, mhan da tuabe re erọnmhọn kpẹn ikolo nọnsẹmhan, ranmhude, eyokhọnlẹn ọsi Nigeria mun okhọn sẹbhi ọne agbaẹbho.

Ene ikolo nan da wo ha yi emhin ne khẹke ranmhude, ele mhan rẹ ha rẹkpa ene ibhio mhan nan lẹn ghe Jehova sẹyẹ manman hoẹmhọn ele, ghe ọbha khẹke nin ele deba ibo soso bhi ọne okhọn. Ibhio mhan ne ribhi Nigeria da wo sabọ ziẹngbe sẹbhi ẹghe nin ọne okhọn rẹ kpẹn. Ele da rẹman ghe, ahoẹmhọn-egbe nọn ribhi ẹwẹ ele ziẹn sẹbhọ ghe, Ihegbe nọn ribhi ẹwẹ ene agbaẹbho ida sabọ rẹ wa ele a. Ele da wo ha mhọn okugbe bhi ẹwẹ ele. Ọ da wo ha ti mẹn bhọ ghe mẹn sẹyẹ wo deba ele ẹghe nin ele rẹ ha ribhi ẹkẹ ekpokpo.

Bhi 1969, a da do usikoko nọn nẹ bhi Yankee Stadium, New York. “Peace on Earth” hi uhọnmhọn-ọta ọsi ọne usikoko. Obhio mhan nin Milton G. Henschel hi ọnọn sun ọne usikoko. Ranmhude mẹn hi ọnọn ha rẹkpa ọle, mẹn da wo miẹn emhin ne bunbun luẹ bhi obọ ọle. Emhin nin mẹn luẹle da wo rẹkpa mẹn, ranmhude bhi 1970, a da yẹ do usikoko nọn nẹ bhi Lagos, Nigeria. Uhọnmhọn-ọta ọsi ọne usikoko hi “Men of Goodwill.” Jehova zẹle nin ọne usikoko da kiẹọnlẹn, ranmhude a la wo khọn fo bhi Nigeria. Ọne usikoko wo re ọrebhe ha sọnyẹnmhẹn, ranmhude, urolo ne bun sẹbhi 17, ọle a rẹ do ọne usikoko. Sẹyẹ, Itue 121,128, ele vae. Ẹlo obhio mhan nin Knorr, obhio mhan nin Henschel, bi ene nabhi United States bi England vae da sẹbhi ẹbho ne bunbun ne mianmẹn, itue 3,775 mianmẹn! Rẹ nabhi ẹghe Pentecost rẹ sẹbhi ẹlẹnan, ọnan deba usikoko nin ẹbho sẹ da mianmẹn nẹ. Ọ iyi obhi ẹsọn khere mhan miẹn ẹghe nin mhan rẹ ha mhanmhan ọne usikoko nan. Bhi Nigeria, ẹbho da wo ha vẹ vae bhi oga nọnsi Jehova.

Ọ gbera ikpe 30 nin mẹn gbe bhi Nigeria. Bhi one ẹghe nan, ọ wo ha sẹ mẹn ọnyẹnmhẹn rẹ ha rẹ ẹnẹ ji agbotu kẹkẹ bi Bẹtẹ kẹkẹ bhi West Africa. Ọnan da re isẹhoa nin mẹn rẹ ha ziẹn ene imisiọnari udu. Ọ da wo ha ti ele bhọ ghe, a re inian ha rẹkpa ọdeọde bhi ẹwẹ ele. Ele da lẹn sẹbho ghe, a bha fi ikeke gbe ele. Ọnan da rẹkpa mẹn lẹn ghe, ahamiẹn mhan gbẹlokotọ bhi egbe ọria, ọne ọria ki miẹn ahu rẹ ha tuẹn okhun bhi oga. Ọle ki yẹ sabọ ha tuẹn okugbe nọn ribhi agbotu nọnsi Jehova okhun.

 Jehova ọkpa hi ọnọn sabọ rẹkpa mhan rẹ ziẹngbe oya nin okhọn iBiafra bi emianmhẹn sire. Mhan da wo ha daghe ọle ghe, Jehova nan erọnmhọn nin mhan.

Okhuo Woodworth da yọle: “Igba ne bunbun mhan khọnmhọn imalaria. Ẹghe ọkpa nin ọdọ mẹn rẹ khọnmhọn, a da tuabe mun ọlẹn ha khian họspita bhi Lagos. Ọkuẹsẹ a sẹbhi enin, ọle da kuọ. A da taman mẹn ghe, asabọmiẹn ghe ọle ida miẹn uhọnmhọn. Akhuẹnmhẹn Osẹnobulua ghe, ọle bha yu. Ẹghe nin ọle ki rẹ taan ẹlo a, ọle da wo munhẹn ha tẹmhọn Agbejele man ọnọn ha gbẹloghe ọle. Akizẹbue mẹn da rẹkhan ọlẹn rẹ ẹnẹ ji ọne ọria nin mhan da munhẹn ha man ọlẹn iBaibo. Mr. Nwambiwe, ọle a tie ọle. Ọle da vae bhi oga ẹmhọanta, yẹ mianmẹn. Akizẹbue, ọle da ha yi ọwanlẹn bhi agbotu bhi Aba. Mẹn tobọmhẹn yẹ rẹkpa ẹbho ne bunbun dọ ga iJehova, rẹ dọ sẹbhi ekhẹn iMuslim. Ọkpakinọn, ọ wo manman ha rẹ mhan ghọnghọn nin mhan rẹ dọ lẹn ẹbho ne ribhi Nigeria, urolo nọnsele, bi ebi ele rẹ lu emhin yẹ.”

Emhin ọbhebhe nin mhan yẹ luẹ hi: Ahamiẹn mhan guanọ nin mhan ha sọnyẹnmhẹn bhi iwẹnna oga nin mhan vae dọ lu bhi agbaẹbho ọbhebhe, ọkhẹke nin mhan hoẹmhọn ibhio mhan ne ribhi enin, aharẹmiẹn uwedẹ iẹnlẹn nọnsele dikẹ bhi ọsẹmhan.

Ukpe 1987, ọle mhan sibhi Nigeria re. A da je mhan ha khian agbaẹbho natiọle St. Lucia nọn ribhi Caribbean, nin mhan dọ ha lu iwẹnna imisiọnari bhi enin. Arẹmiẹn mhan wo ha miẹn edọnmhẹn ọsọgbọn kẹkẹ bhi enan, mhan da sẹyẹ wo ha sọnyẹnmhẹn bhi iwẹnna oga nin mhan ha lu. Ọne agbaẹbho nan bha diabe otọ Africa. Bhi Africa, ikpea ki ha ne ikhuo ne bunbun. Ọkpakinọn, bhi enan, okpea bi okhuo ki ha nyẹnlẹn kugbe aharẹmiẹn ele bha re egbe. Ẹbho ne bunbun nin mhan ne ha luẹ iBaibo da ji ebi ele ha luẹ da rẹso ele, bhiriọ, ele da fidenọ.

Ahu da wo ha fo mhan bhọ ranmhude idọnmanlẹn. Bhiriọ, bhi ukpe 2005, Otu Nọn Sun Oga da je mhan ha khian Bẹtẹ nọn kokhun ne bhi Brooklyn, New York, U.S.A. Ẹdẹdẹ mẹn rẹ khuẹnmhẹn iJehova ranmhude okhuo mẹn. Bhi ukpe 2015, okhuo mẹn da yu. Ọnan wo manman ba mẹn bhi egbe. Okhuo nọn mhẹn ọle khin, ọle wo ha mhọn ikpẹ esili ne bunbun. Ikpe 68 nin mhan rẹ ha yi okhuo bi ọdọ, mẹn wo manman hoẹmhọn ọlẹn. Mhan da dọ kere ghe, nin okhuo bi ọdọ rẹ sabọ ha ghọnghọn, la nin eghọnghọn rẹ sabọ ha ribhi ẹkẹ agbotu, ọkhẹke nan ha rẹhunmhan egbe, nan ha mhọn idegbere, bi nan ha re ikpẹ ọsi ẹlinmhin nọn khiale man. Ọ yẹ khẹke nan ha mun ekpẹn nin ene Osẹnobulua ne ọbhi ihe nin ele ha gbẹloghe.

Jehova mẹn bi okhuo mẹn wo ha khuaẹloghe nin ọle rẹkpa mhan rẹ sẹyẹ sabọ ha ga ọle, aharẹmiẹn egbe lọ mhan. Mhan da kere ghe, beji mhan rẹ ha fi iẹnlẹn nọnsẹmhan denọ, emhin da wo ha mhẹn ọbhọ. Emhin dẹ sẹyẹ wo manman mhẹn obhọ bhi ẹghe odalo!​—⁠Isa. 60:17; 2 Cor. 13:⁠11.

Jehova da wo ha nan erọnmhọn ọbhi iwẹnna oga ọsi ene biẹ mẹn bi ene ele ko ga bhi Trinidad and Tobago. Bhiriọ, ele da wo ha bun ọbhọ. Ẹlẹnan nian, itue 9,892 vae dọ deba ele bhi oga ẹmhọanta. Bhi Aruba, ibhio mhan ne bunbun da wo dọnmhẹgbe nin ele rẹ ziẹn agbotu nin ọhẹnhẹn bhi enin. Ọne agbotu nin, ọle mẹn ka ha ye bhi enin. Ẹlẹnan nian, agbotu ne bun sẹbhi 14 ki ribhi ọne agbaẹbho. Esali Jehova ne ribhi Nigeria ki bun sẹbhi 381,398. Bhi St. Lucia, ẹbho ne bun sẹbhi 783 vae bhi oga nọnsi Jehova.

Mẹn ki wanre gbera ikpe 90 nian. Psalm 92:14 yọle: “Ele ha rẹ dọnmanlẹn, ele ki sẹyẹ ha sasa; Ahu dẹ sẹyẹ do ele bhọ, ele dẹ yẹ daanlan.” Emhin rebhe nin mẹn re iẹnlẹn nọnsẹmhẹn lu bhi oga nọnsi Jehova wo ti mẹn bhọ. Uwedẹ nan rẹ bẹẹ mẹn wanre bhi oga ẹmhọanta wo rẹkpa mẹn ga iJehova nọnsẹn. Ranmhude oyẹẹ nin Jehova mhọn da mẹn, mẹn da sabọ wo ha lu re alo bhi oga nọnsọle.​—⁠Ps. 92:⁠13.