OKHA ỌSI OBHIO MHAN
Jehova Wo Dia Ẹfan Nọnsẹmhẹn
ẸGHE nọn gbera, usẹn-obhokhan ọkpa da nọọn mẹn yọle, “Ejela yẹẹ uwẹ nẹ bhi Baibo?” Mẹn bha zẹwẹ riia ẹghe a rẹ taman ọlẹn. Mẹn da taman ọlẹn yọle, “Proverbs 3:5, 6 nọn. Enin yọle: ‘Re ọkhọ nọnsẹ rebhe mun udu nyan iJehova. Hẹi re udu tẹ ilẹn-otọ-emhin nọnsẹ. Guanọ adia nọnsi Jehova bhi ebi uwẹ lu rebhe, ọle ki dia uwedẹ nọnsẹ mundia nọnsẹn.’” Jehova wo gene dia uwedẹ nọnsẹmhẹn. Be bhọ ọle rẹ lu ọ yẹ?
ENE BIẸ MẸN DA WO DIA MẸN ỌBHI UWEDẸ NỌN GBALE
Ukpe 1920 gbera fo ọkuẹsẹ ene biẹ mẹn luẹ ẹmhọn iJehova. Ele vae bhi oga ẹmhọanta fo ọkuẹsẹ ele bọ egbe. Ukpe 1939 a biẹ mẹn. England mhan da ha nyẹnlẹn ẹghe nin mẹn rẹ ha ribhi obhokhan. Mẹn da ha rẹkhan ene biẹ mẹn yo ikolo oga. Akizẹbue, mẹn da deba iTheocratic Ministry School. Mẹn sẹyẹ wo yere ebi mẹn rẹ re ọta man yẹ bhi ọsi ọhẹnhẹn. A da mun mẹn hẹn uke okhun emhin beji unun nọnsẹmhẹn ha da sẹbhi eji microphone ye. Ikpe ehan mẹn ha ye ẹghenin. Ofẹn da wo ha mun mẹn beji mẹn rẹ wo ha ghe ẹbho ne kaehọ.
Ahamiẹn mhan lu iwẹnna itẹmhọn Osẹnobulua, aba mẹn ki gbẹn ebi mẹn ha taman ọria ọbhi ukpe ebe re nin mẹn. Ikpe elẹnlẹn mẹn ha ye, ẹghe nin mẹn ọkpa rẹ dọ so obọ bhi odẹ ọsi ọria bhi ọsi ọhẹnhẹn, nin mẹn dọ tẹmhọn Osẹnobulua man ọlẹn. Ọ da wo ha ti mẹn bhọ ghe, ọnọn nyan ọne uwa da wo miẹn mẹn ọne ukpe ebe, tie ọle, yẹ miẹn mẹn ebe natiọle “Let God Be True”! Mẹn da wo runẹ bu aba mẹn dọ taman ọlẹn. Ikolo oga nin mhan ha yo bi iwẹnna itẹmhọn Osẹnobulua nin mhan ha lu da wo rẹ mẹn ha ghọnghọn. Ọ da yẹ rẹkpa mẹn ha mhọn ọhubhudu rẹ dọ re ẹghe nọnsẹmhẹn rebhe rẹ ha lu iwẹnna oga.
Ẹmhọanta nin mẹn luẹ bhi Baibo da wo kie dọ manman ha yẹẹ mẹn ẹghe nin aba mẹn rẹ gbẹn ghe nan ha ne Watchtower nin mẹn. Ele ha ne nin mẹn, mẹn ki wo ha tie ọle. Urẹọbhọ nin mẹn mhọn da iJehova da wo kie dọ manman ziẹn. Bhiriọ, mẹn da re egbe guẹ nanlẹn.
Bhi 1950, mhan rebhe bhi azagba-uwa da yo usikoko nọn yọle “Theocracy’s Increase,” bhi New York. Uhọnmhọn-ọta ọsi ukpẹdẹ nọnzi isẹn ọsi ọne usikoko hi “Missionary Day” (Ukpẹdẹ Nọnsi Misiọnari). Ọne ukpẹdẹ nin, obhio mhan nin Carey Barber, ọle ta ọta igbegberuẹ bhi amẹn. Akizẹbue, ọne obhio mhan nan da dọ ha yi ọkpa bhi Otu Nọn Sun Oga. Ọle ki nọọn mhan ne ho ne mianmẹn ene inọnta eva nan
nọọn sade a ta ọta igbegberuẹ bhi amẹn sotọ, mẹn da deba yọle “ehe” bhi eji mhan da kpanọ mundia. Arẹmiẹn ikpe 11 mẹn khin ẹghenin, mẹn lẹnmhin ghe, emhin kpataki nọn nin mẹn rẹ mianmẹn. Ofẹn da wo ha mun mẹn rẹ nabhi ẹkẹ ọne amẹn ranmhude mẹn bha sẹ lẹn ebi a rẹ gua yẹ. Obhio aba mẹn da rẹkhan mẹn sẹbhi eji mẹn ha da mianmẹn. Ọle da taman mẹn ghe, emhin soso ida sunu ji mẹn. Ẹjẹje ọne imianmẹn wo rẹ sunu. Oẹ nọnsẹmhẹn bhọ bha sẹbhi otọ ọne amẹn. Obhio mhan ọkpa da mun mẹn nin obhio mhan ọbhebhe, ọle ki rẹ mẹn mianmẹn fo, ọle da gbo mun mẹn nin obhio mhan ọbhebhe nin ọle mun mẹn kpanọ bhi ẹkẹ ọne amẹn. Rẹ na bhi ọne ukpẹdẹ nin ha vade, Jehova wo ha dia ẹfan nọnsẹmhẹn.MẸN DA WO HA MHỌN URẸỌBHỌ DA IJEHOVA
Ẹghe nin mẹn ki rẹ yo isiku isẹkọndri sotọ, mẹn da ha guanọ nin mẹn munhẹn ha lu iwẹnna ọkanẹfan. Ọkpakinọn, ene man mẹn emhin bhi isiku da sua mẹn ọbhọ nin mẹn ha khian univasiti. Mẹn da gene ka ele ehọ, mẹn da ha khian. Sokpan, ọ bha sẹ bue gbe nin mẹn munhen, mẹn da dọ kere ghe, mẹn ida sabọ mun oga ẹmhọanta mhọn nọnsẹn yẹ denọ ẹlo ọbhi ebi a man mẹn le bhi enin. Bhiriọ, mẹn da mhanmhanlẹn ghe mẹn dẹ zobọ. Mẹn da ta ọne ẹmhọn nan man iJehova bhi erọnmhọn. Mẹn da yẹ gbẹn ilẹta ji ene man mẹn emhin. Bhi ọne ilẹta, mẹn da re ekpẹn-ekpẹn taman ele ghe mẹn dẹ zobọ. Ukpe ọkpa mẹn gbe bhi ọne univasiti mẹn kuẹ zobọ. Mẹn da mun udu tẹ iJehova yẹ wo re ẹjẹje munhẹn ha lu iwẹnna ọkanẹfan.
Bhi July 1957, Bẹtẹ da je mẹn ha khian Wellingborough nin mẹn dọ deba obhio mhan nin Bert Vaisey ha lu iwẹnna ọkanẹfan bhi enin. Ọne obhio mhan nan da wo man mẹn emhin ne bunbun. Ọyaya ọle wo rẹ tẹmhọn Osẹnobulua. Ọle da yẹ rẹkpa mẹn rẹ sabọ ha mhanmhan uwedẹ nin mẹn ha rẹ ha tẹmhọn Osẹnobulua. Itue elẹnlẹn ha ribhi agbotu nọnsẹmhan. Imẹn, obhio mhan nin Vaisey bi ibhio mhan nin ikhuo ehan ne dọmanlẹn. Beji mẹn rẹ wo muegbe ikolo oga ọbhi otọ yẹ re ewanniẹn ọbhi inọnta bhi enin, urẹọbhọ nin mẹn mhọn da iJehova da wo kie manman ziẹn. Mẹn da yẹ wo miẹn isẹhoa rẹ ha re ọne urẹọbhọ man.
Mẹn da gbe obhi ẹghe khere bhi ighan ranmhude mẹn bha ka deba usun eyokhọnlẹn. Ọ bha sẹ bue gbe nan fan mẹn fia bhi ighan, mẹn da miẹn obhio mhan nin okhuo natiọle Barbara. Iwẹnna ọkanẹfan kpataki ọle lu. Mhan da bọ egbe bhi ukpe 1959. Mhan da wo muegbe rẹ dọ lu iwẹnna oga bhi eji ọ hi ki rẹ khin nin agbotu je mhan ha khian. Agbaẹbho natiọle Lancashire, ọle a ka wo je mhan ha khian bhi northwest England. Bhi January 1961, a da tie mẹn nin mẹn dọ yo isiku natiọle Kingdom Ministry School. Bẹtẹ nọn ribhi London a da do ọne isiku nan. Uki ọkpa a rẹ do ọle. A ki do ọne isiku sotọ, a da je mẹn nin mẹn dọ ha lu iwẹnna ọfẹotughe. Ọnan da wo han mẹn ilo! A da yi mẹn ka re uzana eva rẹ deba ọfẹotughe ọkpa dọ rẹnẹ ji agbotu ne ribhi agbaẹbho natiọle Birmingham, nin ọle da miẹn ẹghe rẹ man mẹn emhin. A da ji okhuo mẹn nin Barbara da dọ deba mẹn bhi enin. Ọne uzana eva ki sotọ, mhan da dọ ha lu iwẹnna ọfẹotughe bhi Lancashire bi Cheshire.
EMHIN NỌN GBALE NỌN NAN RẸ MUN UDU TẸ IJEHOVA
Bhi August 1962, bẹtẹ da gbẹn ilẹta ji mhan. Ele da je ebe nin ọria ha gbẹn rẹ tare ghe ọle ho nin ọle yo isiku iGiliẹd rẹkhan ọne ilẹta. Ele da taman mhan ghe, nin mhan jẹje gbẹn ọbhi ọne ebe yẹ je ọle ji ele. Mẹn bi okhuo mẹn da nan erọnmhọn yẹ jẹje gbẹn ọbhi ọne ebe yẹ je ọle ha khian iBẹtẹ. Uki isẹn ki gbera,
mhan da ha khian isiku iGiliẹd nonzi 38 nan ha do bhi Brooklyn, New York. Uki igbe a rẹ do ọne isiku nan.Bhi isiku iGiliẹd, mhan da wo luẹ ẹmhọn iBaibo, ẹmhọn agbotu nọnsi Jehova bi ẹmhọn ibhio mhan bhi ọne otọ agbọn nan rebhe. Mhan da yẹ wo miẹn emhin luẹ bhi obọ ibhio mhan nekẹle ne yo ọne isiku. Ọ da wo manman ha ti mẹn bhọ rẹ ha deba obhio mhan nin Fred Rusk ha wẹnna ukpẹdẹ-ukpẹdẹ. Ọkpa bhi ene man mhan emhin ọle khin. Emhin ọkpa nin ọle wo ha man mhan le hi, nin mhan ji adia nin mhan re nin ọria diẹn mun iBaibo. Ibhio mhan ebhebhe ne man mhan emhin bhi ọne isiku hi; Nathan Knorr, Frederick Franz, and Karl Klein. Mhan da yẹ wo miẹn emhin luẹ bhi ijiẹmhin ọsi obhio mhan nin A. H. Macmillan. Ọle hi ọnọn man mhan ebi Jehova rẹ rẹkpa agbotu nọnsọle yẹ ẹghe nin ele rẹ miẹn edọnmhẹn rẹ na bhi ukpe 1914 rẹ sẹbhi 1919.
A DA JE MHAN HA KHIAN OTỌ AFRICA
Ọ ki kẹ khere nin mhan rẹ yo ọne isiku sotọ, obhio mhan nin Knorr da dọ taman mẹn bi okhuo mẹn ghe, Burundi bhi otọ Africa, ọle a ha je mhan ha khian. Ọle ki wo ta ọnan man mhan fo, mhan da wo tuabe ha khian ilibrary nọn ribhi Bẹtẹ, nin mhan da dọ fẹghe bhi Yearbook eka Esali Jehova ribhi Burundi ẹghenin. Ọ da wo han mhan ilo ghe, Ọsali Jehova soso iribhi ọne agbaẹbho. Ọ da wo khia bi ẹlo ghe, agbaẹbho nin mhan bha manman lẹn bhi otọ Africa, ọle mhan khian. Sẹyẹ, a bha sẹ ka tẹmhọn Osẹnobulua bhi ọne agbaẹbho khẹ. Ọnan da wo ha re ofẹn mun mhan. Sokpan, erọnmhọn nin mhan ha nan da wo ha ko mhan udu re.
Emhin rebhe wo dikẹ bhi eji a je mhan ha khian, rẹ sẹbhi uwedẹ nan rẹ nyẹnlẹn bhi enin. Bhi enan, ọ da khẹke nin mhan luẹ urolo iFrench. Ọ da yẹ wo ha nọghọ mhan rẹ miẹn eje mhẹn nin mhan ha dia. Ikpẹdẹ eva ki gbera nin mhan sẹbhi enan, obhio mhan natiọle Harry Arnott, nin mhan ko yo isiku iGiliẹd da sẹbhi eji mhan ye, ẹghe nin ọle rẹ ha gbera khian agbaẹbho nan je ọle ha khian bhi Zambia. Ọle da rẹkpa mhan guanọ eji mhan ha dia. Enin da kiẹn uwa ọhẹnhẹn nin mhan ka dia ẹghe nin mhan rẹ munhẹn ha lu iwẹnna imisiọnari. Ọ bha sẹ bue gbe, ene gbẹloghe da munhẹn ha kpokpo mhan. Ele bhọ bha lẹn emhin soso rẹji Esali Jehova. Ẹghe nin mhan ki rẹ ha sọnyẹnmhẹn bhi iwẹnna oga nin mhan ha lu bhi ọne agbaẹbho, ene gbẹloghe da dọ taman mhan ghe mhan dẹ sibhi ọne agbaẹbho re sade mhan bha dọ miẹn ele ebe nin ele rẹ re isẹhoa nin ọria rẹ wẹnna. Ọnan da wo ba mhan bhi egbe a. Bhiriọ, mhan da ha khian agbaẹbho ọbhebhe natiọle Uganda.
Ofẹn da wo ha mun mhan ghe, mhan imhọn ivisa nin mhan rẹ ha khian Uganda. Ọkpakinọn, mhan da mun udu tẹ iJehova. Obhio mhan ọkpa nọn na bhi Canada vae dọ tẹmhọn Osẹnobulua bhi eji a bha sẹ
da manman tale bhi Uganda, da rẹkpa mhan bu ọkpa bhi ene fẹ eria ne nabhi ọne agbaẹbho ghe. Ọle da tẹmhọn idia nin mhan ye man ọlẹn. Bhiriọ, ele da re isẹhoa nin mhan rẹ vae bhi ọne agbaẹbho. Sokpan, ele da yọle nin mhan kẹ lu ilọnmhọn ivisa nọnsẹmhan. Ọnan da wo rẹkpa mhan lẹn ghe Jehova re imhan bhi ikeke.Ọ iyi beji emhin dia bhi Burundi ọ yẹ dia bhi enan bhi Uganda. Bhi ọsi ijiẹmhin, a ka wo munhẹn ha tẹmhọn Osẹnobulua bhi enan fo, arẹmiẹn Esali Jehova 28 ọkpa ribhi ọne agbaẹbho nan rebhe. Sẹyẹ, mhan miẹn ẹbho eso ne sabọ zẹ urolo ebo. Ọkpakinọn, mhan da dọ kere ghe, nin mhan rẹ sabọ rẹkpa ene ẹbho nan luẹ ẹmhọn Osẹnobulua, ọkhẹke nin mhan luẹ urolo nọnsele, aharẹmiẹn ọkpa mhan sabọ luẹ bhi ẹwẹ ene urolo ne bunbun nan zẹ bhi enan. Urolo natiọle Luganda, ọle ẹbho ne bunbun ha zẹ bhi Kampala. Enin mhan da munhẹn ha tẹmhọn Osẹnobulua. Bhiriọ, mhan da luẹ ọne urolo nan. Arẹmiẹn ọ gbe ikpe ne bunbun ọkuẹsẹ mhan sabọ guẹ ọne urolo nan, ọ da wo re iwẹnna itẹmhọn Osẹnobulua nin mhan lu ha kiọnlẹn. Ọnan da wo sabọ rẹkpa mhan ha daghe ebe khẹke nin eria nin mhan man ele iBaibo lẹn. Bhi ọbọ nọnkẹle, ọ da wo rẹkpa ele rẹ sabọ ha tan ọkhọle a man mhan rẹji emhin nin ele luẹ.
IJE KẸKẸ NIN MHAN RẸNẸ DIỌ
Ọ wo rẹ mhan ghọnghọn rẹ ha rẹkpa ẹbho luẹ ẹmhọanta ne ribhi Baibo. Ọne eghọnghọn nan da wo kie tuẹn okhun, ẹghe nan rẹ yọle nin mhan ha lu iwẹnna ọfẹotughe bhi ọne agbaẹbho nan. Bẹtẹ nọn ribhi Kenya da taman mhan ghe, nin mhan rẹkpa ha guanọ agọ nan ha sabọ je ekanẹfan kpataki diọ. Beji mhan rẹ ha guanọ agọ ne sẹ iriọ khian, ẹbho ki wo ha miẹn mhan ọbhi egbe. Arẹmiẹn ele bhọ bha sẹ ka miẹn Esali Jehova khẹ, ele da wo ha miẹn mhan ọbhi egbe rẹ sẹbhọ ghe, ele ki ha nyẹn ebale nin mhan.
Ọnan ki gbera, mhan da yẹ yo ije kẹkẹ dọ lu iwẹnna oga. Bhi ọsi ijiẹmhin, mẹn da na bhi Kampala ha khian Seychelles nọn yi agbaẹbho nin okpẹdẹ natiọle India Ocean nẹga. Inian mẹn rẹ khian ọne okhian nan: Mẹn ki ka gbe ikpẹdẹ eva bhi train rẹ na bhi Kampala rẹ sẹbhi Mombasa bhi Kenya. Bhi Mombasa, mẹn ki nabhi okọ rẹ fan ẹdẹ ra sẹbhi Seychelles. Rẹ na bhi 1965 rẹ sẹbhi 1972, okhuo mẹn da ha deba mẹn rẹnẹ diọ bhi Seychelles. Bhi ọsi ọhẹnhẹn, Esali Jehova eva ọkpa ha ribhi Seychelles. Khere-khere, ẹbho da dọ ha deba ele sikoko ga. Akizẹbue, agbotu da dọ ha ribhi enin. Mhan yẹ khian okhian yo ije ebhebhe dọ rẹnẹ ji ibhio mhan bhi Eritrea, Ethiopia, bi Sudan.
Ẹghe nin eyokhọnlẹn rẹ miẹn ene gbẹloghe ihe bhi Uganda, emhin da wo re ẹjẹje fidenọ. Ọne ẹghe nan da wo dọ ha yi ẹghe nọn manman nọghọ. Emhin eso ne sunu da dọ rẹkpa mhan lẹn ghe, emhin nọn gbale nọn nin Baibo rẹ yọle ghe, nin mhan ha hẹnmhọn nin ene gbẹloghe. (Mark 12:17) Ẹghe ọkpa ribhọ nan rẹ yọle ghe, nin ọrebhe ne na bhi agbaẹbho ọbhebhe vae diọbhi police station nọn sikẹ ele dọ gbẹn elin ọbhi otọ. Mhan da wo re ẹjẹje lu beji a tale. Beji mẹn bi misiọnari ọbhebhe rẹ ha hẹn moto bhi Kampala, ekhẹn unakpa eso da mun mhan mhọn, udu da wo wa mhan. Ele da tale ghe, ene baba otọ fẹghe mhan khin. Bhiriọ, ele da muno mhan ha khian police station nọn ke okhun nẹ. Bhi enin, mhan da taman ele ghe eria ọfure mhan khin, ghe misiọnari mhan khin. Mhan da taman ele ghe mhan gbẹn elin ọbhi otọ fo. Ọkpakinọn, ele bha rẹọ mhan bhọ. Bhiriọ, ele da na bhi enin muno mhan vae bhi police station nọn sikẹ eji mhan dia. Unakpa nin mhan kere bhi enin da taman ele ghe, nin ele zẹ mhan obọ, ghe mhan ka dọ gbẹn elin ọbhi otọ fo. Ọnan da wo re udu mhan sotọ.
Emhin nọn re ofẹn mun nọn nan rẹ miẹn usun egbanegbe bhi uwedẹ, manman nọn sade ele da bubua. Ẹghe nọn hi ki rẹ khin nin mhan rẹ daghe ele bhi uwedẹ, mhan ki nan erọnmhọn ji Jehova. Mhan ha ki sẹbhi eji ele ye, ele ki ji mhan da gbera. Ọkhọle nọnsẹmhan ki wo lọre. Ọ da wo ba mhan bhi egbe a
ghe, bhi 1973, a da taman imisiọnari rebhe ne na bhi agbaẹbho ọbhebhe vae bhi Uganda ghe, nin ele kpanọ.Ejayenan nian, agbotu da yọle nin mhan ha khian Côte d’Ivoire, bhi West Africa. Ọnan da wo ha yi udede ufidenọ rẹji mhan, ranmhude, uwedẹ ikẹ a rẹ lu emhin bhi ọne agbaẹbho nan. Mhan dẹ gbo kie ha zẹ urolo iFrench ẹghe rebhe. Sẹyẹ, mhan dẹ luẹ ebi mhan ha rẹ deba imisiọnari ne na bhi eje kẹkẹ vae ha nyẹnlẹn yẹ. Bhi enan, mhan da yẹ wo dọ daghe ghe Jehova re imhan bhi ikeke, ranmhude, ẹbho wo ha miẹn ẹmhọn Osẹnobulua nin mhan taman ele ọbhi egbe. Mẹn bi okhuo mẹn da wo dọ daghe ebi Jehova rẹ wo ha dia ẹfan nọnsẹmhan yẹ ranmhude mhan mun udu tẹ ọle.
Okhuo mẹn da dọ ha khọnmhọn emianmhẹn icancer. Mhan wo ha na bhi otọ Africa diọbhi ẹbho-ebo, bhi eji ọle da dọ ha gbẹloghe egbe. Ọrẹyiriọ, ọ ki dọ ha ribhi ukpe 1983, ọ da wo khia mhan bhi ẹlo a ghe mhan iyẹ da sabọ ha lu iwẹnna oga bhi otọ Africa. Ọnan da wo ba mhan bhi egbe a.
IDIA NIN MHAN YE DA FIDENỌ
Emianmhẹn icancer nin okhuo mẹn ha khọnmhọn da wo ha khọ ọbhọ ẹghe nin mhan rẹ ha ribhi Bẹtẹ bhi London. Akizẹbue, ọle da yu. Ibhio mhan nin mhan ko ga bhi Bẹtẹ da wo manman ha rẹkpa mẹn ẹghe nin ọnan rẹ sunu. Okhuo bi ọdọ ọkpa ribhọ ne wo manman rẹkpa mẹn rẹ sabọ ziẹngbe yẹ mun udu tẹ iJehova bhi ọne ẹghe nan. Akizẹbue, mẹn da miẹn obhio mhan ọkpa nin okhuo nọn re ẹghe eso vae dọ ha wẹnna bhi Bẹtẹ. Ọle ka lu iwẹnna ọkanẹfan kpataki. Ọle wo manman hoẹmhọn iJehova yẹ wo ha rẹman ghe, iwẹnna oga ọle mun kalo bhi iẹnlẹn. Ann hi elin nọnsọle. Bhi ukpe 1989, mẹn da re ọle bhi amhẹn. Rẹ na bhi ẹghenin ha vade, Bẹtẹ nọn ribhi London mhan da ko ga.
Rẹ na bhi 1995 rẹ dọ sẹbhi 2018, mẹn da ha yi ọkpa bhi ibhio mhan nin Bẹtẹ nọn ke okhun nẹ je, nin ele rẹnẹ ji Bẹtẹ ne ribhi agbaẹbho kẹkẹ. Ọ ki bu agbaẹbho 60 nin mẹn ki sẹ rẹnẹ yo. Ọne iwẹnna nan wo manman ti mẹn bhọ. Bhi agbaẹbho nọn hi ki rẹ khin nin mẹn rẹnẹ yo, mẹn da ha daghe uwedẹ nin Jehova rẹ ha rẹkpa ẹbho nesọle bhi idia kẹkẹ nin ele ye.
Bhi 2017, mẹn da rẹnẹ sẹbhi otọ Africa. Ọ da wo ha ti mẹn bhọ rẹ re okhuo mẹn nin Ann sẹbhi Burundi. Uwedẹ nin iwẹnna oga rẹ wo ha lu re alo bhi enin da wo han mhan ilo. Mẹn da kere ghe, ago nin mẹn da ka tẹmhọn Osẹnobulua bhi enin bhi ukpe 1964, ọle a da bọn iBẹtẹ nọn ribhi enin. Ibhio mhan ne bun sẹbhi 15,500 ne ribhi ọne agbaẹbho nan, ele ọne iBẹtẹ nan rẹkpa.
Ẹghe nin mẹn rẹ daghe ene agbaẹbho kẹkẹ nan yọle nin mẹn rẹnẹ yo bhi 2018, mẹn da wo ha ghọnghọn ranmhude Côte d’Ivoire deba ene agbaẹbho. Ẹghe nin mhan rẹ sẹbhi Abidjan bhi Côte d’Ivoire, ọ da wo dia mẹn bhi egbe ghe mẹn vae bhi uwa. Mhan ki sẹbhi ugha nan yọle nin mhan dia bhi Bẹtẹ, mẹn da ha re ẹlo na bhi ebe nan gbẹn elin ọsi ẹbho ne ribhi ọne iBẹtẹ ọi. Mẹn da kere ghe, obhio mhan natiọle Sossou, ọle nyẹnlẹn bhi ugha nọn sikẹ ọsẹmhẹn. Mẹn da ha riale ghe, ọne obhio mhan nan hi obhio mhan nọn ka ha ga bhi ihe ọsi city overseer ẹghe nin mẹn ka rẹ ha ga bhi Abidjan. Ọkpakinọn, ọ iyi ọle, ọmọn nọnsọle nọn.
Bhi ọnọghọ rebhe nin mẹn miẹn bhi egbe, mẹn da dọ kere ghe, mhan ha mun udu nyan iJehova, ọle ki dia uwedẹ nọnsẹmhan. Jehova da wo gene mun ive nesọle sẹ bhi egbe mẹn. Ejayenan nian, mẹn dẹ wo ha re ọyaya rẹkhan uwedẹ nin Jehova yọle nin mhan ha rẹkhan rẹ dọ sẹbhi agbọn ọsọgbọn nọn vade.—Prov. 4:18.