Ukpe 1941, ọle a da biẹ mẹn bhi Paris bhi agbaẹbhọ ọsi France. Azagba-uwa nọnsẹmhan imanman mhọn igho. Ọ wo yẹẹ mẹn rẹ manman ha luẹ emhin. Ọkpakinọn, ẹghe nin mẹn ki rẹ ha ribhi ikpe igbe, mẹn da ha khọnmhọn emianmẹn natiọle tuberculosis. Bhiriọ, mẹn bha yẹ sabọ ha yo isiku. Ene idọkitọ ne ha gbẹloghe mẹn da yọle nin mẹn ha ribhi uke ibẹdi ranmhude ibiẹn nesẹmhẹn ne rẹkpa mẹn hiẹnhiẹn, bha yẹ ha wẹnna nọnsẹn. Ranmhude ọnan, bhi uki ne bunbun, mẹn da ha noo ẹghe nọnsẹmhẹn rẹ ha tie dictionary, yẹ kaehọ ebi Yunivasiti ọsi Paris tẹmhọnlẹn bhi Radio Sorbonne. Ẹghe nin idọkitọ nọnsẹmhẹn ki rẹ yọle egbe daan mẹn, ghe mẹn dẹ sabọ fikie isiku, mẹn da manman ha ghọnghọn. Mẹn da taman egbe mẹn yọle, ‘Iwẹnna esili idọkitọ wo lu!’ Rẹ na bhi ọne ẹghe nin ha vade, mẹn da ha mhọn ọlẹn bhi ọkhọle ghe, mẹn dẹ ha hinmhin ẹbho ne khọnmhọn. Ẹghe nọn hi ki rẹ khin nin aba mẹn rẹ nọọn mẹn ebi mẹn ha re iẹnlẹn nọnsẹmhẹn lu sade mẹn wanre, mẹn ki ha taman ọlẹn, “Mẹn guanọ nin mẹn ha yi idọkitọ.” Bhiriọ, nin mẹn rẹ lu iwẹnna idọkitọ da dọ ha yi emhin nin mẹn ho nin mẹn re iẹnlẹn nọnsẹmhẹn lu.

Ekhẹn Catholic azagba-uwa nọnsẹmhan ha khin. Ọkpakinọn, mẹn bha manman lẹn Osẹnobulua. Bhiriọ, mẹn da ha mhọn inọnta ne bunbun nin mẹn bha sabọ wanniẹn. Mẹn munhẹn ha luẹ iwẹnna idọkitọ bhi yunivasiti fo mẹn kuẹ dọ rẹọbhọ ghe, emhin ne nyẹnlẹn bha tobele zegbere.

Mẹn yẹ ye ẹghe ọhẹnhẹn re nin mẹn rẹ noo emhin natiọle microscope rẹ ha fẹ emhin ne nyẹnlẹn bhi ẹkẹ eran natiọle tulip cells. Ọ da wo han mẹn ilo rẹ daghe ebi ene emhin nan rẹ lu emhin yẹ sade ovuẹn zẹ, bi sade ulinlin fi. Mẹn da yẹ gbẹlokotọ fẹ ebi  emhin natiọle cytoplasm (ẹkẹ egbe ene emhin nan ne nyẹnlẹn bhi eran ele ye) rẹ si yẹ sade umhẹn rẹ so ọle, bi ebi ọ rẹ taanlan yẹ sade a mun ọlẹn bhi amẹn. Ranmhude ọnan bi uwedẹ ebhebhe nin ene emhin nan rẹ fi egbe denọ yẹ, ele sabọ nyẹnlẹn bhi eje hi ki rẹ khin. Ẹghe nin mẹn ki rẹ dọ lẹn sẹbhọ ghe, emhin ne bunbun nin ẹlo isabọ daghe ribhi ẹkẹ eran, mẹn da dọ rẹọbhọ ghe, emhin ne nyẹnlẹn bha wo tobele zegbere, ghe ọria ribhọ nọn man ele.

Ẹghe nin mẹn rẹ ha ribhi ukpe nọnzi eva bhi isiku ọsi idọkitọ, mẹn da wo kie dọ daghe ebe re imẹn rẹọbhọ ghe Osẹnobulua ribhọ. Ẹghe nin mhan ki rẹ ha luẹ ebi a rẹ mhanmhan egbe ọsi ọria yẹ, mhan da dọ luẹ ebi eran-obọ rẹ rẹkpa mhan rẹ kuẹn ikpẹn-abọ re yẹ, sẹyẹ niẹn ọlẹn an. Uwedẹ nin efun bi iguẹ ne re imhan bhi egbe rẹ fi ka mun egbe, bi ebi ele ko rẹ wẹnna kugbe yẹ wo manman han ilo. Bhi ọsi ijiẹmhin, mẹn da luẹ kere ghe, iniẹn ribhọ nọn diẹn ikpẹn-abọ mun eran-abọ nọnsẹmhan. Ọne iniẹn nan mhọn eji ọ da waa yi eva bhi uguẹ nọnzi eva bhi ikpẹn-abọ nọnsẹmhan, beji a ha da miẹn ghe, iniẹn nọn khian uguẹ nọn kike bhi ikpẹn-abọ ki sabọ na adesẹ ọle gbera. A manman gbanọ ene iniẹn nan mun iguẹ ikpẹn-abọ nesẹmhan. Sade a bha re inian mhanmhan abọ nesẹmhan nọn, ikpẹn-abọ nesẹmhan irẹ ha wẹnna nọnsẹn. Ọnan da re imẹn lẹn ghe, Ọnọn man mhan wo manman mhọn ẹwanlẹn.

Uwedẹ nin Osẹnobulua rẹ man emhin da wo kie manman ha ti mẹn bhọ, ẹghe nin mẹn rẹ luẹ ebi ọmọn rẹ munhẹn hiẹnhiẹn yẹ sade ọle wo ha dagbare. Ọmọn ha ribhi ẹkẹ ọsi inẹn ọlẹn, obọ inẹn ọlẹn ọle da miẹn ahoho nin ọle rẹ nyẹnlẹn. Ọnan zẹle nan ida miẹn ahoho bhi ibẹn nan rẹ hiẹnhiẹn ọsi ọmọn nọn ribhi ẹkẹ. Sokpan, uzana eso ọkuẹsẹ a biẹ ọmọn, emhin nọn diabe abhili ki fie dagbare bhi ene ikuẹkuẹ uhio ne ribhi ibẹn nan rẹ hiẹnhiẹn nọnsọle. Ọne ọmọn ha wo hiẹnhiẹn bhi ọsi ọhẹnhẹn sade a biẹ ọle, emhin ọhan-ilo kẹkẹ ki sunu. Uhio ọkpa bhi udu ọsi ọne ọmọn ki gue. Ọnan ki re aranlẹn nọnsọle ha diọbhi ibẹn nan rẹ hiẹnhiẹn. Ranmhude abhili ne fie dagbare bhi ene uhio ne ribhi ọne ibẹn, ene uhio isoman sade ahoho nabhi ẹkẹ ọle. Bhiriọ, ọne ọmọn ki wo re ẹjẹje tobọle ha hiẹnhiẹn.

Ranmhude mẹn ho nin mẹn lẹn Ọnọn re uwedẹ ọhan ilo rẹ man ene emhin nan, mẹn da munhẹn manman ha luẹ iBaibo. Uhi nin Osẹnobulua gbe nin ibhokhan Izrẹl bhi ikpe 3,000 ne gbera rẹji uwedẹ nọn khẹke nin ele rẹ ha gbẹloghe egbe da wo han mẹn ilo. Osẹnobulua da taman ibhokhan Izrẹl ghe, ọkuẹsẹ ele gban egbe a, ele ki ka tọ uhio a. Ele ha gban egbe a fo, ele ki gue ọle. Ele ki re amẹn rẹ ha gbe egbe ẹghe rebhe. Sẹyẹ, ahamiẹn ọria khọnmhọn emianmhẹn nin ọle ha sabọ mun nin ọria ọbhebhe, a ki mun ọne ọria sibhi eji ẹbho ye re. (Lev. 13:50; 15:11; Deut. 23:13) Baibo sunu bhi ene emhin nan. Sokpan, ikpe 150 ne gbera, ọle ekhẹn azemhinre rẹ dọ lẹn ebi emianmhẹn rẹ vẹ nẹga yẹ. Mẹn da yẹ dọ lẹn ghe, ene uhi ne ribhi ebe ọsi Leviticus rẹji ẹmhọn inegbe-nowẹ nan gbe nin ibhokhan Izrẹl, da rẹkpa ele ha mhọn egbe nọn daanlẹn. (Lev. 12:​1-6; 15:​16-24) Bhiriọ, mẹn da dọ lẹn sẹbhọ ghe, Aman nọn man emhin gbe ene uhi nan nin ibhokhan Izrẹl beji emhin ha da mhẹn nin ele. Sẹyẹ, ọle nan erọnmhọn nin ẹbho ne re obọ rẹkhan uhi nesọle. Mẹn da dọ rẹọbhọ ghe Osẹnobulua nyan iBaibo​—⁠Osẹ nin mẹn bha lẹn elin nọnsọle ẹghe nin.

Ẹghe nin mẹn rẹ ha luẹ iwẹnna idọkitọ bhi yunivasiti, mẹn da miẹn ọmanmhẹn natiọle Lydie nin mẹn dọ hoẹmhọn ọlẹn. Mhan da bọ egbe bhi ukpe 1965 ẹghe nin mẹn sẹyẹ rẹ ribhi isiku. Bhi ukpe 1971, mẹn bi Lydie mhọn imọn ea fo, bhi ẹwẹ imọn ehan nesẹmhan. Okhuo mẹn nin Lydie wo manman re iyobọ  nin mẹn bhi iwẹnna idọkitọ nin mẹn lu, bi bhi azagba-uwa mhan.

Mẹn da wẹnna bhi họspita na bhi ikpe ea, ọkuẹsẹ mẹn dọ ha mhọn eji mẹn da hinmhin ẹbho ne khọnmhọn. Ọ bha sẹ bue egbe, okhuo bi ọdọ ne dọ gbẹloghe egbe nin mẹn tẹmhọnlẹn bhi okhun ọlẹn, da vae dọ gbẹloghe egbe bhi eji mẹn ye. Mẹn ki ho nin mẹn gbẹn ikhunmhun nin ọne okpea, okhuo ọle da yọle: “Idọkitọ huẹan, mhan inoo aranlẹn rẹ hinmhin egbe.” Ọnan da wo han mẹn ilo. Bhiriọ, mẹn da yọle: “Ẹmhọanta? Bezẹle?” Ọle da yọle: “Esali Jehova mhan khin.” Mẹn bha sẹ ka họn ẹmhọn Esali Jehova khẹ, la ebi ele man rẹji aranlẹn. Ọne okhuo da mun Baibo nọnsọle dagbare. Ọle da rẹman mẹn bhi Baibo ebezẹle nin ele ida noo aranlẹn. (Acts 15:​28, 29) Bhiriọ, ọle bi ọdọ ọle da rẹman mẹn ebi Agbejele nọnsi Osẹnobulua ha lu, ghe ọ dẹ re oya, emianmhẹn, bi uu kie. (Rev. 21:​3, 4) Mẹn da re eghọnghọn yọle: “Ebi ibha taman mẹn hi, ebi imẹn na bhi egbe obhokhan yọle mẹn dẹ lu gene sunu! Ranmhude mẹn guanọ nin ẹbho hẹi yẹ manman loya zẹle nin mẹn da dọ luẹ iwẹnna idọkitọ.” Ranmhude ebi ele ta wo yẹẹ mẹn, mhan da zilo na bhi uriagogo ọkpa bi ukhiọnmhẹn. Ẹghe nin ọne okhuo bi ọdọ ki rẹ kpanọ fo, mẹn bha yẹ guanọ nin mẹn ha yo otuẹ Catholic. Mẹn da dọ lẹn ghe Aman nọn man emhin mhọn elin, ghe elin ọlẹn hi Jehova.

Igba ea mẹn bi ọne okhuo bi ọdọ nan rẹ ko miẹn egbe bhi eji mẹn da gbẹloghe ẹbho ne khọnmhọn. Ebe gbera uriagogo ọkpa mhan rẹ ko zilo bhi ene ẹghe nan. Mẹn da tie ele vae bhi uwa nọnsẹmhẹn beji mhan ha da manman miẹn ẹghe rẹ zilo bhi Baibo. Arẹmiẹn okhuo mẹn nin Lydie muegbe nin ọle rẹ deba mhan ha luẹ Baibo, ọle bha rẹọbhọ ghe emhin eso nin otuẹ Catholic man mhan le, ohoghe nọn. Bhiriọ, mẹn da tie ifada vae bhi uwa nọnsẹmhan. Mhan da noo Baibo rẹ gbugan ẹmhọn emhin nan man bhi otuẹ rẹ sẹbhi ọsasọn. Ene emhin nin mhan zilo ọle da rẹkpa okhuo mẹn rẹ rẹọbhọ ghe, Esali Jehova ọkpa man ẹmhọanta ne ribhi Baibo. Ọne ẹghe nan ki gbera, oyẹẹ nin mhan mhọn da Jehova da ha tuẹn okhun rẹ sẹbhọ ghe, mhan da mianmẹn bhi ukpe 1974.

Emhin nin mẹn luẹle rẹji iho nọnsi Osẹnobulua rẹji eria da re imẹn fi ebi mẹn rẹ ha mun kalo bhi iẹnlẹn denọ. Mẹn bi okhuo mẹn da dọ mun ẹmhọn oga nọnsi Jehova kalo bhi iẹnlẹn. Mhan da yọle ghe, mhan dẹ noo adia ne ribhi Baibo rẹ bẹẹ imọn nesẹmhan wanre. Mhan da man imọn nesẹmhan nin ele hoẹmhọn Osẹnobulua bi ẹbho nekẹle. Ọnan da wo re azagba-uwa nọnsẹmhan sikẹ egbe nọnsẹn.​—⁠Matt. 22:​37-39.

Mẹn bi okhuo mẹn ha yere ebi imọn nesẹmhan rẹ lu emhin yẹ ẹghe rebhe nin mhan rẹ ko ha mhọn ọkhọle ọkpa rẹji ebi mhan ho nin mhan lu, mhan ki wo ha jiẹ. Ele lẹnmhin ghe, ọta nin Jesu tale nọn  yọle nin mhan ha “ji ‘Ehe’ nọnsẹ ha yi ehe, ‘Eye’ ki yẹ ha yi eye,” ọle mhan re obọ rẹkhan bhi uwa nọnsẹmhan. (Matt. 5:37) Bhi ọsi ijiẹmhin, ẹghe nin ọkpa bhi iminkhuo nesẹmhan rẹ ha ribhi ikpe 17, okhuo mẹn bha ka nin ọle deba usun ibo ọle dagbare. Otuọnkpa bhi ẹwẹ ele da taman ọmọn okhuo nọnsẹmhan yọle: “Ahamiẹn inẹn ẹn bha ka nin uwẹ deba mhan dagbare, dọ taman aba ẹ!” Ọkpakinọn, ọmọn nọnsẹmhan da yọle: “Ẹghe mẹn ha gheghe riia a sade mẹn dọ taman ọlẹn. Emhin ọkpa ele ko ta.” Gene-gene, imọn ehan nesẹmhan da daghe ọle ghe, adia ne ribhi Baibo mhan re obọ rẹkhan. Mhan wo manman khuẹnmhẹn iJehova ghe, ene bunbun bhi azagba-uwa nọnsẹmhan ẹlẹnan ga Ọle.

Arẹmiẹn ẹmhọanta nin mẹn luẹle re imẹn fi ebi mẹn rẹ ha mun kalo bhi iẹnlẹn denọ, mẹn da yẹ ha guanọ nin mẹn re iwẹnna idọkitọ nin mẹn luẹle rẹ rẹkpa ẹbho nesi Osẹnobulua. Bhiriọ, mẹn da zegbere nin mẹn rẹ dọ ga bhi Bẹtẹ nọn ribhi Paris. Akizẹbue, mẹn da yẹ ga bhi Bẹtẹ nan la bọn nọn ribhi Louviers. Ọ ki bu ikpe 50 nian nin mẹn mọn da na bhi uwa dọ ha ga bhi Bẹtẹ. Bhi ene ẹghe nan, mẹn da dọ ha mhọn imọẹ bhi ẹwẹ ibhio mhan ne ga bhi Bẹtẹ. Eso bhi ẹwẹ ele nian gbera ikpe 90. Emhin da ha ribhọ nọn han mẹn ilo ẹdẹ ọkpa, ẹghe nin mẹn rẹ miẹn obhio mhan nọn la wo munhẹn ha ga bhi Bẹtẹ. Mẹn da dọ lẹn sẹbhọ ghe, imẹn hi idọkitọ nọn rẹkpa inẹn ọlẹn biẹ ọle bhi ikpe 20 ne gbera!

Bhi ikpe ne gbera nian, oyẹẹ nin mẹn mhọn da Jehova wo tuẹn okhun beji mẹn rẹ ha daghe ebi ọle rẹ ha noo agbotu nọnsọle rẹ dia ẹbho nesọle, yẹ gbega ele. Bhi egbe ẹghe ukpe 1980, Otu Nọn Sun Oga da mun emhanmhan gbọ bhi United States nọn ha rẹkpa idọkitọ lẹn ebezẹle nin Esali Jehova ida si aranlẹn ọbhi egbe.

Bhi ukpe 1988, Otu Nọn Sun Oga da mun ọfisi ọsọgbọn gbọ bhi Bẹtẹ nọn kokhun nẹ, ne ha rẹkpa ibhio mhan beji a ha da miẹn ghe a bha ha re aranlẹn gbẹloghe ele. Bhi ọsi ọhẹnhẹn, ọne ọfisi nan da ha gbẹloghe iwẹnna nin Otu Ewanlẹn Nin Agbotu Je Bu Idọkitọ lu bhi United States, nin ele rẹ ha rẹkpa Esali Jehova guanọ eji ele ha da sabọ gbẹloghe egbe nọnsẹn sade ele khọnmhọn. Otu Ewanlẹn Nin Agbotu Je Bu Idọkitọ da yẹ dọ ha ribhi otọ France, ẹghe nan rẹ mun ọne emhanmhan nan gbọ bhi otọ agbọn rebhe. Uwedẹ nin agbotu nọnsi Jehova rẹ gbẹloghe ibhio mhan ne khọnmhọn da wo rẹso mẹn!

Iwẹnna idọkitọ hi ebi mẹn wo ka hoẹmhọnlẹn. Ọkpakinọn, mẹn ki ria ẹmhọn ebe khẹke nin mẹn mun kalo bhi iẹnlẹn, mẹn da dọ kere ghe nin mẹn rẹ rẹkpa ẹbho dọ lẹn Jehova nọn re iẹnlẹn nin mhan yẹ dọ ga ọle lu uhọnmhọn emhin nẹ iwẹnna idọkitọ nin mẹn luẹle nin mẹn rẹ rẹkpa ẹbho. Ẹghe nin mẹn ki rẹ pẹnshiọn bhi isi iwẹnna, mẹn bi okhuo mẹn da ha noo ẹghe ne bunbun uki-uki rẹ lu iwẹnna ọkanẹfan ọsi ẹghe rebhe. Mhan sẹyẹ wo lu eka nin mhan ha sabọ lu rẹ tẹmhọn Osẹnobulua man ẹbho.

Mẹn yẹ lu eka nin mẹn ha sabọ lu rẹ rẹkpa ẹbho ne khọnmhọn. Ọkpakinọn, mẹn dọ lẹn sẹbhọ ghe, idọkitọ soso iribhọ nọn ha sabọ re ekhọnmhọn rebhe, la re uu kie. Mẹn wo kuaẹloghe ẹghe nan ha rẹ miẹn ghe, ọbalọ, emianmhẹn, bi uu ida yẹ ha ribhọ. Ranmhude mẹn dẹ ha nyẹnlẹn bhi ighegheghe bhi agbọn ọsọgbọn nọn ha kẹ vae, mẹn dẹ ha mhọn ọne isẹhoa rẹ luẹ emhin kikẹ nin Osẹnobulua manlẹn rẹ sẹbhi uwedẹ nin ọle rẹ man egbe nọnsẹmhan. Emhin rebhe nin mẹn rẹ ha mhọn bhi ọkhọle ghe mẹn dẹ lu ẹghe nin mẹn rẹ ha ribhi obhokhan, dẹ kẹ munsẹ. Mẹn rẹọbhọ ghe emhin esili khẹ mhan bhi ẹghe odalo!