UHỌNMHỌN-ỌTA NỌNZI 30
Mun Oga Ẹmhọanta Mhọn Nọnsẹn
“Eghọnghọn nin mẹn mhọn nọn gbera ọnan iribhọ, ghe, nin mẹn rẹ ha họn ghe imọn nesẹmhẹn wo ha khian nọnsẹn bhi uwedẹ ẹmhọanta.”—3 JOHN 4.
ILLO 54 “Ọnan Hi Ọne Uwedẹ”
EBI MHAN DA LUẸ *
1. Beji 3 John 3, 4 rẹman, emhin nela re imhan ghọnghọn?
JOHN nin odibo da wo ha ghọnghọn ẹghe nin ọle rẹ họn ghe ẹbho nin ọle rẹkpa vae bhi oga sẹyẹ wo ga iJehova nọnsẹn. Ranmhude ọle ghe ene ẹbho nan bii imọn nesọle, John da wo ha dọnmhegbe rẹ rẹkpa ele deziẹn bhi oga nọnsẹn ẹghe nin ele rẹ ha ribhi ẹkẹ ọnọghọ kẹkẹ. Iriọ yẹ nọn rẹji mhan. Ọ rẹ mhan ghọnghọn rẹ daghe imọn nesẹmhan la ẹbho nin mhan man ele iBaibo re egbe guẹ nin Jehova yẹ wo ha situa bhi oga nọnsọle.—Tie 3 John 3, 4.
2. Bezẹle nin Jehova da noo iJohn rẹ gbẹn ebe ji ene ga ọle?
2 Asabọmiẹn Ephesus la egbegbe enin, ọle John da ha nyẹnlẹn bhi ukpe 98 C.E. Asabọmiẹn ẹghe nan rẹ fan ọlẹn fia bhi ighan nin ọle rẹ ha ye bhi Patmos, ọle rẹ diọbhi enin. Egbe ọne ẹghe nin, ọle iJehova rẹ noo ẹlinmhin nọn khiale rẹ dia iJohn rẹ gbẹn ebe ea bhi Baibo. Ọle noo iJohn rẹ gbẹn ene ebe nan rẹ ziẹn urẹọbhọ nin Kristiẹn mhọn da iJesu. Sẹyẹ, ene ebe dẹ yẹ rẹkpa ele rẹ dọnmhegbe ha khian bhi uwedẹ ẹmhọanta.
3. Inọnta nela mhan ha re ewanniẹn ọi?
3 Bhi ẹwẹ edibo nesi Jesu rebhe, John hi ọnọn tọ nẹ. Ọle da wo ha kpokpo egbe ranmhude ẹbho eso man iman-emhin ohoghe bhi ẹkẹ agbotu. * (1 John 2:18, 19, 26) Ene ẹbho nan da ha yọle ghe Osẹnobulua ele ga, ọkpakinọn, ele bha ha re obọ rẹkhan uhi nesọle. Bha ji mhan zilo nyan adia nin John gbẹn ji agbotu ranmhude ọne ẹmhọn nan. Beji mhan ha rẹ ha zilo nyan ene adia, mhan dẹ re ewanniẹn ọbhi ene inọnta nan: Be a re ọle ta nan rẹ ha khian bhi uwedẹ ẹmhọanta? Emhin nela ha sabọ de mhan idobolo bhi uwedẹ ẹmhọanta? Be imhan ha rẹ sabọ rẹkpa ibhio mhan yẹ bhi ẹkẹ agbotu?
BE A RE ỌLE TA NAN RẸ HA KHIAN BHI UWEDẸ ẸMHỌANTA?
4. Beji 1 John 2:3-6 bi 2 John 4, 6 rẹman, be imhan ha rẹ sabọ ha khian bhi uwedẹ ẹmhọanta yẹ?
4 Mhan ha lẹn ẹmhọanta ne ribhi Baibo, yẹ ha re obọ rẹkhan uhi ne ribhi ẹkẹ ọle, ọle mhan ha da sabọ yọle ghe mhan khian bhi uwedẹ ẹmhọanta. (Tie 1 John 2:3-6; 2 John 4, 6.) Jesu wo re ijiẹmhin esili man mhan bhi uwedẹ nin ọle rẹ ha hẹnmhọn nin Aba ọle. Bhiriọ, uwedẹ kpataki nin mhan ha rẹ rẹman ghe mhan hẹnmhọn nin Jehova hi, mhan ki manman ha re egbe khọkhọ iJesu.—John 8:29; 1 Pet. 2:21.
5. Be ha sabọ rẹkpa mhan ziẹn urẹọbhọ nin mhan mhọn ghe oga ẹmhọanta mhan ye?
5 Be ha rẹkpa mhan nin mhan hẹi zobọ bhọ rẹ ha khian bhi uwedẹ ẹmhọanta? Ebe ha rẹkpa mhan hi, mhan ki rẹọbhọ ghe Jehova hi Osẹ ọsi ẹmhọanta, ghe ẹmhọanta ọta rebhe nin ọle taman mhan bhi Baibo khin. Mhan ki yẹ rẹọbhọ ghe, Jesu hi Mezaya nan ve ive ọle. Ẹbho ne bunbun ẹlẹnan bha rẹọbhọ ghe Jesu hi Ojie ọsi Agbejele nọnsi Osẹnobulua. John sekha nin Kristiẹn ghe, ẹbho ne bunbun ribhọ ne ho nin ele hiẹ ẹbho ne bha ziẹn nọnsẹn bhi urẹọbhọ nin ele mhọn da iJehova bi Jesu. (2 John 7-11) John da gbẹn ghe ọria nọn bha rẹọbhọ ghe Jesu hi Kristi, ọbha-ohoghe ọle khin. (1 John 2:22) Uwedẹ iribhọ nin ọria ha rẹ sabọ hiẹ mhan sade mhan luẹ iBaibo. Sade mhan luẹ iBaibo, ọle ọkpa mhan ha da sabọ dọ lẹn iJehova bi Jesu. (John 17:3) Bhiriọ, ọnan ki rẹkpa mhan ziẹn urẹọbhọ nọnsẹmhan ghe oga ẹmhọanta mhan ye.
EMHIN NELA HA SABỌ DE MHAN IDOBOLO BHI UWEDẸ ẸMHỌANTA?
6. Emhin ọkpa nela ha sabọ sua elasẹre sibhi uwedẹ ẹmhọanta re?
6 Ọkhẹke nin Kristiẹn rebhe ha gbega egbe nin ẹbho hẹi sabọ re ẹwanlẹn ọsi ọne agbọn nan rẹ hiẹ ele. (1 John 2:26) Elasẹre ọ manman khẹke ne gbega egbe bhi ọne ufi nan. Obhio mhan nin okhuo natiọle Alexia, * nọn yi ikpe 25 da yọle: “Ẹghe nin mẹn rẹ dia khere, emhin eso nan man ẹbho le bhi ọne agbọn nan da wo ha kpokpo mẹn bhi ọkhọle. Bọsi iman-emhin ghe emhin ne nyẹnlẹn tobele zegbere bi iman-emhin ohoghe nekẹle. Ẹgheso ribhọ nin ene iman-emhin rẹ ha ti mẹn bhọ. Ọkpakinọn, mẹn da riale ghe, ọ iyi emhin nọn khẹke nin mẹn rẹ fi ikeke gbe emhin nin mẹn luẹle bhi Baibo dọ ha rẹọbhi emhin rebhe nan man mhan le bhi isiku.” Alexia da re ẹghe ọbhi otọ rẹ luẹ brokiọ ne yọle, Life—How Did It Get Here? By Evolution or by Creation? Uki eso ki gbera, ọle bha yẹ ha mhọn edandan. Alexia da yọle: “Mẹn da tobọmẹn ziẹn urẹọbhọ nọnsẹmhẹn ghe, ọta ẹmhọanta, ele ribhi Baibo. Mẹn da dọ luẹ kere ghe, mẹn dẹ miẹn eghọnghọn bi ọfure sade mẹn re obọ rẹkhan adia ne ribhọ.”
7. Be ọkhẹke nin mhan rẹban? Bezẹle?
7 Aharẹmiẹn elasẹre mhan khin la mhan ki dọmanlẹn, ọ bha khẹke nin mhan ha ga iJehova yẹ lu emhin ọbe bhi ẹkhokho. John nin odibo da tale ghe, ọria ida sabọ khian bhi uwedẹ ẹmhọanta sade ọle nyẹnlẹn iẹnlẹn esankan. (1 John 1:6) Ahamiẹn mhan guanọ nin Jehova ha re ẹlo esili ghe mhan, ọkhẹke nin mhan ha mhọn ọlẹn bhi ọkhọle ghe ọle daghe emhin rebhe. Bhi ọsi ẹmhọanta, mhan ida sabọ re emhin soso he nin Jehova ranmhude, ọle daghe emhin rebhe nin mhan lu.—Heb. 4:13.
8. Ẹlo nela ene ribhi ẹkẹ ọne agbọn nan rẹ ghe emhin ọbe nọn khẹke nin mhan rẹban?
8 Ọ iyi ẹlo nin ene ribhi ọne agbọn nan rẹ ghe emhin ọbe ọkhẹke nin mhan yẹ rẹ ha ghe ọle. John nin odibo da gbẹn yọle: “Mhan ha yọle, ‘Mhan imhọn olukhọ bhi egbe,’ mhan gheghe hiẹ egbe mhan.” (1 John 1:8) John gbẹn ọne ọta nin, ranmhude bhi ọne ẹghe nin, ene ha man iman-emhin ohoghe da ha tale ghe, aharẹmiẹn ọria tan ẹlo a lu emhin nin Osẹnobulua hele, ọle dẹ yẹ sabọ ha yi ọmọẹ Osẹnobulua. Iriọ ẹbho ne ribhi ọne agbọn nan ẹlẹnan yẹ ta. Arẹmiẹn ene bunbun yọle ghe Osẹnobulua ele ga, ọ iyi ẹlo nin Osẹnobulua rẹ ghe emhin ọbe ele rẹ ghe ọle, manman nọn bhi ilọnmhọn oghe. Bhi ọsi ijiẹmhin, ele ki ha tale ghe ahamiẹn ọria tobọle zẹ nin ọle rẹ lu ilọnmhọn nin Osẹnobulua ghe bii ilọnmhọn oghẹ, ọne ọria bha lu khọlọ.
9. Elele nela elasẹre ha sabọ miẹn sade ele re obọ rẹkhan emhin nin Baibo tale?
9 Ọ sabọ rẹ ha nọghọ nin ene elasẹre rẹ ha ghe ilọnmhọn oghẹ beji Osẹnobulua rẹ ghe ọle. Ranmhude, ibo ele bhi isiku la bhi isi iwẹnna sabọ rẹ ha sua ele ọbhọ nin ele ha re ẹlo nin ọne agbọn nan rẹ ghe ẹmhọn oghẹ rẹ ghe ọle. Ọnan hi ebe sunu ji Aleksandar. Ọle da yọle: “Imanmhẹn eso 1 John 2:14.
bhi isiku nọnsẹmhẹn da ha sua mẹn ọbhọ nin mẹn ne ele nowẹ. Ele da ha yọle ghe ranmhude mẹn imhọn ọmanmhẹn nin mẹn ne zọshọ, ghe ikpea mẹn ne nowẹ.” Ahamiẹn uwẹ miẹn edọnmhẹn nọn dia inian, hẹi yele a ghe uwẹ ha lu rẹkhan adia nọn ribhi Baibo, uwẹ ki gbega egbe ẹ bhi emianmhẹn, ẹbho ki ha mun ekpẹn nin uwẹ, uwẹ ki ha ghọnghọn, sẹyẹ, ikolu nin uwẹ bi Jehova ko mhọnlẹn ki yẹ ziẹn. Ẹghe nọn hi ki rẹ khin nin uwẹ rẹ sabọ khọn edọnmhẹn nọn dia inian miotọ, ọ ki ha lẹkhẹ nin uwẹ rẹ ha lu ebe gbale. Yere ghe, Esu, ọle si ẹbho ọbhọ nin ele ha ghe ilọnmhọn oghẹ bii emhin nọn mhẹn. Bhiriọ, uwẹ ha sabọ rẹban ilọnmhọn oghẹ, ọle hi uwẹ khọn Esu miotọ.—10. Be 1 John 1:9 rẹ rẹman yẹ ghe mhan dẹ sabọ re ọkhọle nọn khiale rẹ ga iJehova?
10 Mhan lẹn sẹbhọ ghe Jehova hi ọnọn mhọn ọne ahu rẹ tare emhin ne mhẹn bi emhin ne imhẹn. Sẹyẹ, mhan dọnmhegbe nin mhan hẹi lu emhin nin Jehova hele. Ọrẹyiriọ, mhan sẹyẹ dobọ lu emhin ọbe ẹgheso. Ọnan ha sunu, mhan ki ka man iJehova bhi erọnmhọn yẹ bhii ọle nin ọle rẹhunmhan mhan. (Tie 1 John 1:9.) Ahamiẹn ọne olukhọ manman kaka, mhan ki bu ene ewanlẹn nin Jehova re mundia bhi agbotu nin ele rẹkpa mhan. (Jas. 5:14-16) Sokpan, ọ bha khẹke nin mhan ji ọkhọle nọnsẹmhan ha gbe mhan asan ranmhude olukhọ nin mhan lu bhi ẹghe nọn gbera. Bezẹle? Ranmhude Aba mhan nọn ribhi okhun re Ọmọn nọnsọle rẹ zọese nin mhan, beji a da miẹn ghe ọle ki sabọ ha rẹhunmhan olukhọ nesẹmhan. Jehova bha mun amẹn koko bhi unun ẹghe nin ọle rẹ yọle ọle dẹ rẹhunmhan ọria nọn fidenọ bhi olukhọ nọnsọle. Ranmhude ọnan, mhan dẹ sabọ ha re ọkhọle nọn khiale rẹ ga iJehova.—1 John 2:1, 2, 12; 3:19, 20.
11. Be imhan ha rẹ sabọ gbega egbe mhan yẹ bhi iman-emhin ohoghe ne ha sabọ gbe mhan urẹọbhọ sotọ?
11 Ọ bha khẹke nin mhan ha re ehọ bhi ọta ọsi ene de sibhi oga re. Rẹ na ẹghe nan rẹ mun agbotu ọsi Kristiẹn gbọ, Esu wo dọnmhegbe rẹ ha noo ene man iman-emhin ohoghe rẹ kọ * Eghian mhan wo dọnmhegbe nin ele re intanẹt rẹ gbe urẹọbhọ nin mhan mhọn da Jehova sotọ. Ele yẹ dọnmhegbe rẹ si uwaegbe a re bhi ẹkẹ agbotu nin mhan hẹi yẹ hoẹmhọn ibhio mhan. Hẹi re ehọ ọbhi ọta ọsi eria ne sẹ inian ranmhude, obọ Esu ene ohoghe na vae!—1 John 4:1, 6; Rev. 12:9.
ikpẹ edandan ọbhi ọkhọle ọsi Kristiẹn. Ọnan zẹle nọn da khẹke nin mhan lẹn ikikẹ nọn ribhi iman-emhin ẹmhọanta bi iman-emhin ohoghe.12. Bezẹle nọn da khẹke nin mhan ha ziẹn urẹọbhọ nọnsẹmhan?
12 Ahamiẹn mhan guanọ nin mhan gbega egbe mhan bhi iman-emhin ohoghe nin Esu guanọ nin ọle rẹ gbe mhan urẹọbhọ sotọ, ọkhẹkẹ nin mhan ziẹn urẹọbhọ nin mhọn da iJesu bi uwedẹ nin Jehova rẹ noo ọle rẹ mun iho nọnsọle sẹ. Ọkhẹke nin mhan yẹ gba-ẹkẹ ẹbho nin Jehova noo rẹ sun agbotu nọnsọle ẹlẹnan. (Matt. 24:45-47) Mhan dẹ sabọ ziẹn urẹọbhọ nọnsẹmhan sade mhan luẹ iBaibo ẹghe rebhe. Bhiriọ, urẹọbhọ nọnsẹmhan ki diabe oran nọn manman fi iniẹn mun otọ. Ọnan Paul ha tẹmhọnlẹn ẹghe nin ọle rẹ gbẹn ji agbotu nọn ha ribhi Colossae yọle: “Beji ibha ki miẹn iJesu Kristi nin Ebeanlẹn ọbhi egbe, bha ha khian bhi uwedẹ nọnsọle, bha deziẹn nọnsẹn yẹ ha bọn okhun bhi uki egbe nọnsọle, bha ha fi ikazi mun otọ nọnsẹn bhi urẹọbhọ nọnsẹbha.” (Col. 2:6, 7) Urẹọbhọ ọsi Kristiẹn ha deziẹn nọnsẹn, Esu la ẹbho ne ribhi ibo nọnsọle ida sabọ lu ọle emhin soso.—2 John 8, 9.
13. Be bhọ ẹbho ne ribhi ọne agbọn nan rẹ ne mhan lu emhin yẹ? Bezẹle?
13 Mhan lẹn sẹbhọ ghe ẹbho ne ribhi ọne agbọn nan dẹ he mhan. (1 John 3:13) John taman mhan yọle, “ọria ọbe re ọne agbọn nan khian.” (1 John 5:19) Beji ọne agbọn nan rẹ bu ọkpẹnlẹn, ẹkẹ kie wo manman khọ Esu. (Rev. 12:12) Ọ iyi ilọnmhọn oghẹ bi iman-emhin ohoghe ọkpa Esu guanọ nin ọle noo rẹ gbe mhan urẹọbhọ sotọ, ọle yẹ noo ekpokpo. Esu lẹnmhin ghe obhi ẹghe khere ki kẹ ọle re. Ọnan zẹle nin ọle da dọnmhegbe kaka nin ọle rẹ mun idobolo ọbhi iwẹnna oga nin mhan lu la nin ọle rẹ gbe mhan urẹọbhọ sotọ. Ọnan zẹle nin agbaẹbho eso da mun idobolo ọbhi iwẹnna oga nọnsẹmhan. Ọkpakinọn, ibhio mhan ne ribhi ene agbaẹbho nan sẹyẹ wo ziẹngbe. Ele wo rẹman ghe, emhin nọn hi ki rẹ khin nin Esu lu mhan le, mhan ida fi ikeke gbe iJehova!
RẸKPA ENE IBHA KO GA MUN OGA ẸMHỌANTA MHỌN NỌNSẸN
14. Be imhan ha rẹ rẹkpa ibhio mhan yẹ nin ele da sabọ mun oga ẹmhọanta mhọn nọnsẹn?
14 Be imhan ha rẹ rẹkpa ibhio mhan yẹ nin ele da sabọ mun oga ẹmhọanta mhọn nọnsẹn? Mhan ki ha re ẹkẹ ẹjẹjẹ rẹ ne ele lu emhin. (1 John 3:10, 11, 16-18) Ọkhẹke nin mhan ha re oyẹẹ mhan ibhio mhan aharẹmiẹn emhin dia nọnsẹn la ọ bha dia nọnsẹn. Bhi ọsi ijiẹmhin, mhan dẹ sabọ rẹkpa obhio mhan nọn guanọ ikoudure bi urẹkpa ranmhude ọria nin ọle hoẹmhọnlẹn yu. Sẹyẹ, ahamiẹn emhin idunmhunri sunu ji ibhio mhan, mhan dẹ sabọ zegbere deba kie bọn uwa nọnsele la iKindọn Họọ nọnsele nọn dunmhun an. Emhin nin mhan lu nin ibhio mhan, ọle mhan ha rẹ rẹman si mhan gene hoẹmhọn ele, ọ iwo gheghe yi ọta nin mhan ta man ele ọkpa.
15. Be 1 John 4:7, 8 yọle nin mhan lu?
15 Jehova mhan re egbe khọkhọ sade mhan re oyẹẹ man ibhio mhan nin mhan ko ga. (Tie 1 John 4:7, 8.) Uwedẹ ọkpa nin mhan ha rẹ ha re ọne oyẹẹ nan man hi, sade mhan rẹhunmhan ibhio mhan. Ahamiẹn obhio mhan nọn rahiẹ mhan vae dọ bhii mhan nin mhan mun ẹmhọn fia, ọkhẹke nin mhan re oyẹẹ rẹhunmhan ọlẹn yẹ re ọne ẹmhọn sibhi ọkhọle re. (Col. 3:13) Ẹghe nin obhio mhan ọkpa natiọle Aldo rẹ họn ebi obhio mhan ọbhebhe nin ọle manman mun ekpẹn nan rẹ ha re unun ji agbaẹbho nin ọle na vae, ẹkẹ da wo manman ha khọ ọle. Aldo da yọle, “Mẹn da wo ha bhii Jehova ẹghe rebhe nin ọle rẹkpa mẹn nin mẹn hẹi re ẹlo ebe rẹ ha ghe ọne obhio mhan.” Aldo da yẹ lu emhin ọbhebhe. Ọle da tie ọne obhio mhan nin ọle vae nin ele ko yo itẹmhọn Osẹnobulua. Ẹghe nin ele ko rẹ ha tẹmhọn Osẹnobulua khian, ọle da taman ọlẹn ebi ọne ẹmhọn nin ọle ta rẹ ba ọle bhi egbe yẹ. Aldo da yọle: “Ẹghe nin mẹn ki rẹ taman ọlẹn ebi ọne ẹmhọn rẹ ba mẹn bhi egbe yẹ, ọle da bhii mẹn nin mẹn mun ẹmhọn fia. Mẹn da wo daghe ọle bhi uwedẹ nin ọle rẹ talọ ghe, ọta nin ọle tale wo gene ba ọle bhi egbe. Mhan da mun ọne ẹmhọn fia yẹ wo kie kiẹn imọẹ.”
16-17. Be imhan ki muegbe nin mhan rẹ lu nian?
16 John nin odibo wo manman hoẹmhọn ibhio ọle nin ele ko ga. Ọle da yẹ ha guanọ nin ene ibhio ọle nan deziẹn bhi oga. Mhan wo daghe ọne oyẹẹ nan bhi uwedẹ nin ọle rẹ gbẹn ene ilẹta ea nin ọle gbẹn ji ele. Emhin nọn mhẹn nọn ghe, ikpea bi ikhuo ne da deba iJesu gbẹloghe bhi okhun sẹyẹ wo mhọn ọne oyẹẹ nan nin John mhọnlẹn!—1 John 2:27.
17 Ene emhin rebhe nin mhan zilo nyan nan, bha hẹi ji mhan yele a. Bha ji mhan muegbe rẹ ha re obọ rẹkhan uhi nesi Jehova bhi iẹnlẹn. Inian mhan ha rẹ rẹman ghe mhan ribhi uwedẹ ẹmhọanta. Ha luẹ iBaibo, uwẹ ha yẹ rẹọbhi emhin rebhe nin uwẹ luẹ bhọ. Ha ziẹn urẹọbhọ nin uwẹ mhọn da iJesu. Rẹban ẹwanlẹn ọsi ọne agbọn nan bi iman-emhin ohoghe. Ọ bha khẹke nin mhan ha ga iJehova yẹ lu emhin ọbe bhi ẹkhokho. Hẹi ji ọria soso sua uwẹ ọbhọ rẹ lu emhin nin Jehova hele. Ha re obọ rẹkhan uhi nesi Jehova. Bha ji mhan ha rẹhunmhan ibhio mhan sade ele rahiẹ mhan, yẹ rẹkpa ele bhi ẹghe ọnọghọ. Bhiriọ, ele ki sabọ mun urẹọbhọ nọnsele mhọnlẹn nọnsẹn. Mhan ha lu enan, ọnọghọ nọn hi ki rẹ khin nin mhan miẹn, mhan ki yẹ sabọ ha ga bhi uwedẹ ẹmhọanta.
ILLO 49 Re Ọkhọle Nọnsi Jehova Ha Ghọnghọn
^ udu ọle 5 Esu nin aba ohoghe, ọle gbẹloghe ọne agbọn nan ẹlẹnan. Ọnan zẹle nọn da nọghọ mhan rẹ khian bhi uwedẹ ẹmhọanta. Kristiẹn ne ha nyẹnlẹn ẹghe nin ore nin ọhẹnhẹn rẹ ha bu ọkpẹnlẹn yẹ wo ha mhọn ọne ọnọghọ nan. Bhiriọ, Jehova da noo iJohn nin odibo rẹ gbẹn ebe ea rẹ rẹkpa ele. Ene ebe nan dẹ yẹ sabọ rẹkpa mhan ẹlẹnan. Ene ebe nan dẹ sabọ rẹkpa mhan daghe ọnọghọ kẹkẹ ne ha sabọ ha yi idobolo rẹji mhan bhi oga, bi ebi mhan ha rẹ sabọ khọn ele yẹ.
^ udu ọle 3 Fẹ ọne ẹkpẹti ghe nọn yọle “ Ebezẹle Nin John Da Gbẹn Ene Ilẹta Nin Ọle Gbẹn.”
^ udu ọle 6 Elin ọbhebhe a mun hẹ ele.
^ udu ọle 11 Fẹ uhọnmhọn-ọta ghe nọn yọle, “Uwẹ Be Lẹn Otọ Ọne Ẹmhọn Nọnsẹn?” nọn dagbare bhi Ọne Ọkhẹughe ọsi August 2018.
^ udu ọle 59 EBI A RẸMAN BHI FOTO: Ẹghe nin obhio mhan ọkpa nin okhuo rẹ ha ribhi isiku, ibo ọle da ha tẹmhọn man ọlẹn nọn ha re ọle re obọ bhọ nin ikpea bi ikpea la nin ikhuo bi ikhuo ha ne egbe nowẹ. (Bhi agbaẹbho eso, ele, ọle ẹbho rẹ khọkhọ okpea bi okpea la okhuo bi okhuo ne ne egbe nowẹ.) Nin ọle rẹ sabọ ziẹn urẹọbhọ nọnsọle, ọle da re ẹghe ọbhi otọ rẹ ha luẹ emhin nin ọle rẹọ. Ọnan da rẹkpa ọle rẹ khọn ọne ọnọghọ nan miotọ.